२०२८ सालमा पूर्व कोशी प्रान्तीय कमिटीसग सम्बद्ध झापा जिल्ला कमिटीले विद्रोह गरी सशस्त्र संघर्ष गर्ने निर्णय गरेपछि त्यसले नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनमा गम्भीर हलचल ल्यायो । चिनिया सांस्कृतिक क्रान्ति र भारतको नक्सलवाडी आन्दोलनद्वारा पे्ररित क्रान्तिकारीद्वारा सञ्चालित वर्गशत्रु खतम कार्वाहीले दक्षिणपन्थी भड्काउबाट ग्रस्त नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनमा गम्भीर असर प¥यो । उग्रवामपन्थी दुस्साहसवादद्वारा प्रभावित त्यस आन्दोलनमाथि प्रतिक्रियावादीहरूद्वारा दमनचक्र चलाइयो । दर्जनौं व्यक्तिहरू गिरºतार भए, कयौं भारत प्रवास भाग्न बाध्य भए र कैयौंले भूमिगत रूपमा राजनैतिक कामलाई अघि बढाउने प्रयास गरे । झापा संघर्षमा संलग्न क्रान्तिकारीहरूको त्याग र बलिदानको पक्ष अत्यन्त अनुकरणीय रह्यो । नेपाली कांगे्रसका नेता विश्वेश्वर प्रसाद कोइरालाले समेत त्याग र बलिदानी भावनाको सम्मान गर्दै एउटा प्रसंगमा भनेका छन्– उनीहरूले आºनो सिद्धान्तप्रति जुन निष्ठा राख्दै आत्मबलिदान गरेका छन्, त्यसको राजनीतिक रूपबाट मूल्यांकन गरिनु पर्दछ । हाम्रा तरुणहरूले झापामा नक्सलाइट भनिने बामपन्थी विद्रोही युवकहरूले जसरी आºनो सिद्धान्तप्रति निष्ठावान हुदै आत्मबलिदान गरी निःस्वार्थ भावना देखाएका छन्, त्यसको अनुकरण गर्नु पर्दछ । क्रान्ति गर्न निश्चय नै त्याग र बलिदान चाहिन्छ ।
वास्तवमा झापा आन्दोलनको यस्तै त्याग र बलिदानी भावनाको पक्षले नेपालका परिवर्तनकामी जनता र क्रान्तिकारीहरूलाई प्रभावित ग¥यो र त्यो डढेलो भैंm दमन र उत्पीडनका वावजुद राष्ट्रव्यापी रूपमा पैmलिएर गयो । वास्तवमा झापा संघर्षबाट तयार भएको क्रान्तिकारी आधारको पृष्ठभूमिमा नै नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनभित्र सही माक्र्सवादी–लेनिनवादी क्रान्तिकारी धाराको विजारोपण भयो । २०३१ सालमा झापा जिल्ला कमिटी र नेपाल क्रान्तिकारी संगठन मोरङद्वारा चार वटा पूर्व सर्तहरूको आधारमा क्रान्तिकारी तथा क्रान्तिकारी समूहको समन्वयको निम्ति संयुक्त अपिल जारी गरियो । तिनै चार पूर्व शर्तसग सहमत क्रान्तिकारी समूह र व्यक्तिहरूद्वारा २०३२ साल जेष्ठ २४–२५ मा गुप्त सम्मेलन गरी अखिल नेपाल कम्युनिस्ट क्रान्तिकारी कोअर्डिशन कमिटी (माले) गठन गरियो । यसमा २०३४ भाद्र १४ मा मुक्तिमोर्चा, २०३५ भाद्र २६ मा क्रान्तिकारी कम्युनिस्ट संगठन समिति, गण्डकी र २०३५ मंसीर २७ मा दाङको सन्देश समूह सम्मिलित भए । यो भिन्न–भिन्न कम्युनिस्ट समूहको एकताले उग्रवामपन्थी कार्यदिशामा क्रमशः सुधार पनि ल्याउदै गयो। पुष ११, २०३५ मा को–अर्डिनेसन केन्द्रले एक सम्मेलन गरी नेकपा (माले) को स्थापना ग¥यो । त्यसपछि नेकपा (मा.ले.) मा नया क्रान्तिकारी समूहहरू एकताबद्ध हुने लहर नै चल्न थाल्यो । जसको परिणामस्वरूप नेकपा (माले) नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनको सर्वाधिक प्रभावशाली पार्टीका रूपमा विकास भयो ।
त्याग, बलिदान र उत्सर्गको ऐतिहासिक जगमा एकीकृत कम्युनिस्ट आन्दोलन
इतिहासमा कुनै यस्ता घटना हुन्छन्, जुन आकारले साना हुन्छन्, तर अजङ्गको परिणामका निम्ति आधारका रूपमा उपस्थित हुन्छन् । झापा विद्रोह– नेपाली राजनीतिमा, हो त्यस्तै घटनाका रूपमा स्थापित छ । राष्ट्रिय–अन्तर्राष्ट्रिय परिस्थितिअनुकूल बनिरहेको बेलामा राजाको प्रतिगामी कदमका विरुद्ध राष्ट्रव्यापी सङ्घर्षलाई तीब्र पार्नुपर्ने बेलामा, उदाउ“दै गरेको मध्यमवर्ग र शोषण–उत्पीडनबाट छटपटाइरहेको तल्लो वर्गले आफ्नो राजनीतिक नेतृत्व खोजिरहेको बेलामा त्यस्तो राजनीतिक संस्था नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी नै छिन्नभिन्नजस्तै रहेको अवस्थामा, शिर नै कमजोर बनेको अवस्थामा क्रान्तिकारी आशावादको झिल्कोका रूपमा नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनमा झापा सङ्घर्षलाई लिनसकिन्छ । उग्रवामपन्थी विचार सोहीअनुरूपको व्यवहार र संस्कृतिबाट निर्देशित भए तापनि त्यस विद्रोहले नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई नया“ ढंगले एकीकृत गर्ने काममा महŒवपूर्ण योगदान गरेको छ ।
वैचारिक र व्यवहारिक उग्रताको रूपान्तरण, खुला आत्मसमीक्षा र त्यसका निष्कर्षको ठोस कार्यान्वयन गर्ने क्रममा नै त्यो झिल्को देशव्यापी बन्न पुग्यो, त्यो खोला, नदी र समुद्र बन्दै आजको नेकपा (एमाले)का रूपमा स्थापित बन्न पुगेको छ ।
फागुन २१ शताब्दीयौंसम्म सम्झनुपर्ने दिन हो । जुन दिन झापा सङ्घर्षका अगुवाहरू रामनाथ दाहाल, नेत्र घिमिरे, कृष्ण कुइ“केल, वीरेन राजवंशी र नारायण श्रेष्ठलाई सुखानीको जङ्गलमा हत्या गरिएको थियो । हाम्रो इतिहासमा सुखानी, छिन्ताङ, पिस्कर, भीमान, दाङ, दासढुङ्गालगायतका दर्जनौं स्थानमा अग्रजहरूको रगतले निर्माण भएका उत्सर्ग–स्तम्भ रहेका छन् । हाम्रो आन्दोलनका पे्ररक र मार्गदर्शक ती बलिदानप्रति हामी उच्च सम्मान प्रकट गर्दछौं । ‘नवयुग’को यो अङ्क हामीले झापा आन्दोलनको चिरस्थायी गौरवगाथाका लागि समर्पित गरेका छौं । यसमा सुखानीदेखि सिंहदरबारसम्मको हाम्रो यात्रालाई विश्लेषण र चिरफार गर्ने कोसिस गरिएको छ । व्यक्तिहरूको आसन, जिम्मेवारी र भोगाइले प्रस्तुतिको जोड–कोणमा केही भिन्नता हुने भए तापनि विषयवस्तुको वस्तुनिष्ठ समीक्षा गर्नु र त्यसबाट सही शिक्षा ग्रहण गर्नु हाम्रो समान उद्देश्य रहेको छ ।
नेपाली जनताको सात दशक लामो लोकतान्त्रिक सङ्घर्षको परिणाम र संविधानसभाको अथक प्रयत्नपश्चात् २०७२ असोजमा नेपालको संविधान जारी भएको विदितै छ । संविधानसभाको अध्यक्षका रूपमा नेकपा (एमाले)का नेता सुवासचन्द्र नेम्वाङको कुशल नेतृत्व, मुख्य राजनीतिक शक्तिहरूलाई संविधानको पक्षमा उभ्याउन नेकपा (एमाले)ले निर्वाह गरेको भूमिकाको परिणाम अनेकौं प्रतिकूलताका बाबजुद संविधानसभाबाट नेपालको संविधान घोषणा हुन सम्भव भएको कुरा स्पष्टै छ । संविधान निर्माणको पृष्ठभूमिमा संविधान घोषणा हुन नदिन र संविधान जारी भएपछि त्यसलाई असफल पार्न देशभित्र र बाहिरबाट अनेकन् प्रयत्न भएको सबैलाई अवगतै छ । संविधान जारी भएकोमा धेरै मित्रराष्ट्रहरूले नेपालीहरूको नेतृत्व क्षमताको मुक्तकण्ठले प्रशंसा गरे, स्वागत र समर्थनमा वक्तव्यहरू जारी गरे । तर, हाम्रो छिमेकी देश भारतले नाकाबन्दीको ‘उपहार’ हामीलाई थोपरिदियो । असोज ६ गतेबाट सुरु भएको नाकाबन्दी करिब पा“च महिनासम्म जारी रह्यो । अहिले नाकाबन्दी हटेको भए तापनि आपूर्ति व्यवस्था अझै सहज भएको छैन । बहुसंख्यक तराईवासी जनता संविधानको पक्षमा छन् । तर संविधान घोषणा भएको खुशियालीमा उनीहरूले रमाउन पाएनन् । नेपालीहरूको आवाज र खुसीलाई जबर्जस्त रोक्ने काम गरियो । मधेसी मोर्चाको नाममा झन्डै आधा वर्ष तराई÷मधेसमा अशान्ति मच्चाइयो । देशलाई बन्धक बनाउने दुष्प्रयत्नहरू भए । यो सबै प्रतिकूल परिस्थितिलाई पार्टी र सरकारले सामना गर्नुप¥यो ।
त्यही प्रतिकूलतालाई अनुकूलतामा बदल्ने, नाकाबन्दीको बारेमा जनतालाई यथार्थ बुझाउने, संविधानका विशेषताको बारेमा बुझाउने, पार्टी, सरकार र संविधानप्रति छरिएका भ्रमलाई चिर्ने, राष्ट्रिय एकता निर्माण गर्ने, सामाजिक सद्भाव कायम गर्ने उद्देश्यका साथ मंसिर २१ र २२ गते चितवनको सौराहामा सम्पन्न नेकपा (एमाले)को विशेष राष्ट्रिय कार्यकर्ता भेलाले तीनमहिने विशेष अभियानको घोषणा गरेको थियो ।
‘संविधानको कार्यान्वयन र राष्ट्रिय एकता सुदृढीकरण अभियान–२०७२’ नामकरण गरिएको यस अभियानको नारा ‘संविधानको घोषणा ऐतिहासिक उपलब्धि ः अबको लक्ष्य राष्ट्रिय एकता सुदृढीकरण र देशको समृद्धि’ भन्ने तय गरिएको थियो । तराई–मधेसमा केन्द्रित गर्ने भनिएको भए पनि यो अभियानअन्तर्गत देशभरिकै पार्टी कमिटीहरू, जनवर्गीय तथा पेसागत सङ्घ÷सङ्गठनहरू, सम्पर्क कमिटी÷मञ्चहरूसमेत परिचालित भएका छन् । घनिभूत रूपमा आयोजना गरिएका भेला, बैठक, अन्तक्र्रिया र जनसभामार्फत संविधान, नाकाबन्दी, पार्टीका भावी योजना र कार्यक्रमका बारेमा स्पष्ट गर्ने काम भएको छ । तराई–मधेसलाई ‘बार्गेनिङ चिप्स’का रूपमा प्रयोग गर्ने, त्यस भू–भागलाई बन्धक बनाएर पार्टीहरूलाई प्रवेशमा रोक लगाउने, अन्ततः मधेस र पहाडको बीचमा विभाजन ल्याउने कुत्सित प्रयत्नहरूमाथि पार्टीको यो अभियानले धेरै हदसम्म चिरेर विजय प्राप्त गरेको छ । तराईवासी जनता र खासमा मधेसी समुदाय फेरि पनि नेकपा (एमाले)को न्यानो अ“गालोमा फर्किएका छन् । पार्टी फेरि गाउ“–बस्ती र झुपडीहरूमा पार्टी पुगेको छ । जनता र पार्टीबीचको सम्बन्धको कडी फेरि जोडिएको छ । जनता पार्टी खोज्दै आएका छन् । पार्टी जनता भेट्दै हि“डेको छ । टीकापुरबाट सुरु गरिएको साम्प्रदायिक तथा भौगोलिक विद्वेषमाथि सामाजिक सद्भाव र राष्ट्रिय एकताले विजय प्राप्त गरेको छ । विगत संविधानसभाको परिणामले मात्र होइन, यसबीचमा नेकपा (एमाले)ले कैलाली (अत्तरिया), कञ्चनपुर, नेपालगन्ज, बर्दिया (गुलरिया), भैरहवा, इटहरी, विराटनगर, रङ्गेलीलगायतका स्थानमा आयोजना गरेका जनसभामा देखिएको अपार सहभागिताले समेत जनता राजनीतिक दलहरूको पक्षमा, विशेषतः नेकपा (एमाले)को पक्षमा, नया“ संविधानको पक्षमा, सामाजिक सद््भाव र राष्ट्रिय एकताको पक्षमा, आर्थिक समृद्धि र विकसित नेपालको पक्षमा छन् भन्ने यथार्थको पुनर्पुष्टि गरेको छ । सुरुवातमा ढिलो भए पनि यो अभियानले राष्ट्रिय राजनीतिमा महŒवपूर्ण परिणामहरू दिन सफल भएको छ । यस अभियानको सफलताका निम्ति अहोरात्र खट्ने सिङ्गो पार्टीपङ्क्तिलाई ‘नवयुग परिवार’ हार्दिक बधाई ज्ञापन गर्दछौं ।
वैचारिक र व्यवहारिक उग्रताको रूपान्तरण, खुला आत्मसमीक्षा र त्यसका निष्कर्षको ठोस कार्यान्वयन गर्ने क्रममा नै त्यो झिल्को देशव्यापी बन्न पुग्यो, त्यो खोला, नदी र समुद्र बन्दै आजको नेकपा (एमाले)का रूपमा स्थापित बन्न पुगेको छ ।
फागुन २१ शताब्दीयौंसम्म सम्झनुपर्ने दिन हो । जुन दिन झापा सङ्घर्षका अगुवाहरू रामनाथ दाहाल, नेत्र घिमिरे, कृष्ण कुइ“केल, वीरेन राजवंशी र नारायण श्रेष्ठलाई सुखानीको जङ्गलमा हत्या गरिएको थियो । हाम्रो इतिहासमा सुखानी, छिन्ताङ, पिस्कर, भीमान, दाङ, दासढुङ्गालगायतका दर्जनौं स्थानमा अग्रजहरूको रगतले निर्माण भएका उत्सर्ग–स्तम्भ रहेका छन् । हाम्रो आन्दोलनका पे्ररक र मार्गदर्शक ती बलिदानप्रति हामी उच्च सम्मान प्रकट गर्दछौं । ‘नवयुग’को यो अङ्क हामीले झापा आन्दोलनको चिरस्थायी गौरवगाथाका लागि समर्पित गरेका छौं । यसमा सुखानीदेखि सिंहदरबारसम्मको हाम्रो यात्रालाई विश्लेषण र चिरफार गर्ने कोसिस गरिएको छ । व्यक्तिहरूको आसन, जिम्मेवारी र भोगाइले प्रस्तुतिको जोड–कोणमा केही भिन्नता हुने भए तापनि विषयवस्तुको वस्तुनिष्ठ समीक्षा गर्नु र त्यसबाट सही शिक्षा ग्रहण गर्नु हाम्रो समान उद्देश्य रहेको छ ।
नेपाली जनताको सात दशक लामो लोकतान्त्रिक सङ्घर्षको परिणाम र संविधानसभाको अथक प्रयत्नपश्चात् २०७२ असोजमा नेपालको संविधान जारी भएको विदितै छ । संविधानसभाको अध्यक्षका रूपमा नेकपा (एमाले)का नेता सुवासचन्द्र नेम्वाङको कुशल नेतृत्व, मुख्य राजनीतिक शक्तिहरूलाई संविधानको पक्षमा उभ्याउन नेकपा (एमाले)ले निर्वाह गरेको भूमिकाको परिणाम अनेकौं प्रतिकूलताका बाबजुद संविधानसभाबाट नेपालको संविधान घोषणा हुन सम्भव भएको कुरा स्पष्टै छ । संविधान निर्माणको पृष्ठभूमिमा संविधान घोषणा हुन नदिन र संविधान जारी भएपछि त्यसलाई असफल पार्न देशभित्र र बाहिरबाट अनेकन् प्रयत्न भएको सबैलाई अवगतै छ । संविधान जारी भएकोमा धेरै मित्रराष्ट्रहरूले नेपालीहरूको नेतृत्व क्षमताको मुक्तकण्ठले प्रशंसा गरे, स्वागत र समर्थनमा वक्तव्यहरू जारी गरे । तर, हाम्रो छिमेकी देश भारतले नाकाबन्दीको ‘उपहार’ हामीलाई थोपरिदियो । असोज ६ गतेबाट सुरु भएको नाकाबन्दी करिब पा“च महिनासम्म जारी रह्यो । अहिले नाकाबन्दी हटेको भए तापनि आपूर्ति व्यवस्था अझै सहज भएको छैन । बहुसंख्यक तराईवासी जनता संविधानको पक्षमा छन् । तर संविधान घोषणा भएको खुशियालीमा उनीहरूले रमाउन पाएनन् । नेपालीहरूको आवाज र खुसीलाई जबर्जस्त रोक्ने काम गरियो । मधेसी मोर्चाको नाममा झन्डै आधा वर्ष तराई÷मधेसमा अशान्ति मच्चाइयो । देशलाई बन्धक बनाउने दुष्प्रयत्नहरू भए । यो सबै प्रतिकूल परिस्थितिलाई पार्टी र सरकारले सामना गर्नुप¥यो ।
त्यही प्रतिकूलतालाई अनुकूलतामा बदल्ने, नाकाबन्दीको बारेमा जनतालाई यथार्थ बुझाउने, संविधानका विशेषताको बारेमा बुझाउने, पार्टी, सरकार र संविधानप्रति छरिएका भ्रमलाई चिर्ने, राष्ट्रिय एकता निर्माण गर्ने, सामाजिक सद्भाव कायम गर्ने उद्देश्यका साथ मंसिर २१ र २२ गते चितवनको सौराहामा सम्पन्न नेकपा (एमाले)को विशेष राष्ट्रिय कार्यकर्ता भेलाले तीनमहिने विशेष अभियानको घोषणा गरेको थियो ।
‘संविधानको कार्यान्वयन र राष्ट्रिय एकता सुदृढीकरण अभियान–२०७२’ नामकरण गरिएको यस अभियानको नारा ‘संविधानको घोषणा ऐतिहासिक उपलब्धि ः अबको लक्ष्य राष्ट्रिय एकता सुदृढीकरण र देशको समृद्धि’ भन्ने तय गरिएको थियो । तराई–मधेसमा केन्द्रित गर्ने भनिएको भए पनि यो अभियानअन्तर्गत देशभरिकै पार्टी कमिटीहरू, जनवर्गीय तथा पेसागत सङ्घ÷सङ्गठनहरू, सम्पर्क कमिटी÷मञ्चहरूसमेत परिचालित भएका छन् । घनिभूत रूपमा आयोजना गरिएका भेला, बैठक, अन्तक्र्रिया र जनसभामार्फत संविधान, नाकाबन्दी, पार्टीका भावी योजना र कार्यक्रमका बारेमा स्पष्ट गर्ने काम भएको छ । तराई–मधेसलाई ‘बार्गेनिङ चिप्स’का रूपमा प्रयोग गर्ने, त्यस भू–भागलाई बन्धक बनाएर पार्टीहरूलाई प्रवेशमा रोक लगाउने, अन्ततः मधेस र पहाडको बीचमा विभाजन ल्याउने कुत्सित प्रयत्नहरूमाथि पार्टीको यो अभियानले धेरै हदसम्म चिरेर विजय प्राप्त गरेको छ । तराईवासी जनता र खासमा मधेसी समुदाय फेरि पनि नेकपा (एमाले)को न्यानो अ“गालोमा फर्किएका छन् । पार्टी फेरि गाउ“–बस्ती र झुपडीहरूमा पार्टी पुगेको छ । जनता र पार्टीबीचको सम्बन्धको कडी फेरि जोडिएको छ । जनता पार्टी खोज्दै आएका छन् । पार्टी जनता भेट्दै हि“डेको छ । टीकापुरबाट सुरु गरिएको साम्प्रदायिक तथा भौगोलिक विद्वेषमाथि सामाजिक सद्भाव र राष्ट्रिय एकताले विजय प्राप्त गरेको छ । विगत संविधानसभाको परिणामले मात्र होइन, यसबीचमा नेकपा (एमाले)ले कैलाली (अत्तरिया), कञ्चनपुर, नेपालगन्ज, बर्दिया (गुलरिया), भैरहवा, इटहरी, विराटनगर, रङ्गेलीलगायतका स्थानमा आयोजना गरेका जनसभामा देखिएको अपार सहभागिताले समेत जनता राजनीतिक दलहरूको पक्षमा, विशेषतः नेकपा (एमाले)को पक्षमा, नया“ संविधानको पक्षमा, सामाजिक सद््भाव र राष्ट्रिय एकताको पक्षमा, आर्थिक समृद्धि र विकसित नेपालको पक्षमा छन् भन्ने यथार्थको पुनर्पुष्टि गरेको छ । सुरुवातमा ढिलो भए पनि यो अभियानले राष्ट्रिय राजनीतिमा महŒवपूर्ण परिणामहरू दिन सफल भएको छ । यस अभियानको सफलताका निम्ति अहोरात्र खट्ने सिङ्गो पार्टीपङ्क्तिलाई ‘नवयुग परिवार’ हार्दिक बधाई ज्ञापन गर्दछौं ।
झापा सङ्घर्षदेखि सिंहदरबारसम्म
केपी शर्मा ओली
सहिद स्मृति दिवसको पूर्वसन्ध्यामा २०७२ साल फागुन १९ गते बसेको मन्त्रिपरिषद् बैठकबाट लोकतन्त्रका निम्ति जीवन उत्सर्ग गर्नुहुने २२ जना योद्धाहरूलाई विधिवत् सहिदको सम्मान प्रदान गर्ने निर्णय गरिएको छ । प्रातःस्मरणीय सहिदहरूलाई राज्यको तर्फबाट औपचारिक रूपमा सम्मान गर्ने निर्णय गरिरह“दा मलाई अत्यन्त गौरवानुभूति र जिम्मेवारीबोध भएको छ ।
नेपाल राज्यको निर्माण गर्न, बाह्य आक्रमण तथा हस्तक्षेपबाट यसको स्वतन्त्र अस्तित्व तथा सार्वभौमसत्ताको रक्षा गर्न तथा क्रान्तिकारी परिवर्तनका माध्यमबाट समाजलाई लोकतान्त्रिक, न्यायपूर्ण, समानतामूलक र समृद्ध बनाउन हाम्रो अग्रज पुस्ताले आफ्नो रगतपसिना खर्चेको थियो । उहा“हरूको त्यही योगदानका कारण आज नेपाल एउटा स्वतन्त्र राष्ट्रका रूपमा विश्व मानचित्रमा अस्तित्वमा छ र नेपाल लोकतान्त्रिक गणतन्त्रमा रूपान्तरित भएको छ । समाजमा जागरण र चेतनाको अभूतपूर्व विकास भएको छ । यसका लागि हामी सहिदहरूप्रति सधैंभरि कृतज्ञ र आभारी छौं । उहा“हरूप्रतिको उचित सम्मानले नै हामीलाई भविष्यतिर अगाडि बढ्न अभिप्रेरित गर्छ ।
नेपालको राष्ट्रिय राजनीतिमा झापा आन्दोलनको विशेष योगदान रहेको छ । यसै आन्दोलनले ०१७ सालको तानाशाही कदमपछि निकै शिथिल बनेको नेपालको लोकतान्त्रिक आन्दोलनलाई नया“ जागरण प्रदान गरेको थियो । समाजमा राजतन्त्रविरुद्ध विद्रोह गर्ने नया“ ऊर्जा पैदा गरेको थियो । झापा आन्दोलनकै प्रेरणाले हजारौं युवाहरू समाज रूपान्तरणको आन्दोलनमा होमिएका थिए । त्यसरी नै झापा आन्दोलनले विभाजन, विखण्डन र अवसरवादका कारण क्षतविक्षतजस्तै भएको नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनमा नया“ जीवन प्रदान गरेको थियो । यसले आन्दोलनमा क्रान्तिकारी उत्साह र बलिदानी भावना जागृत गर्दै विभाजित कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई एकीकरण गर्ने नया“ शृङ्खला पनि सुरु गरेको थियो । गम्भीर उग्रवामपन्थी गल्तीहरू भए पनि समयमै तिनबाट पाठ सिक्दै र तिनलाई सच्याउ“दै नेपाली क्रान्तिको मौलिक सिद्धान्त, बाटो र संरचना निर्माण गर्ने कामलाई नया“ उचाइमा पु¥याउने काममा पनि झापा आन्दोलनको ठूलो योगदान रहेको स्पष्टै छ । झापा आन्दोलनले नेपाली राजनीतिमा त्याग, बलिदान र उत्सर्गको एउटा नया“ मानकसमेत स्थापित गरेको थियो । झापा आन्दोलनले सिर्जना गरेको नया“ ऊर्जालाई निस्तेज पार्नकै लागि तत्कालीन सरकारका तर्फबाट भीषण दमन गरिएको थियो ।
नेपालको लोकतान्त्रिक र कम्युनिस्ट आन्दोलनका निम्ति फागुन २१ गते विशेष, अविस्मरणीय र प्रेरणादायी दिन हो । ०२९ सालमा यसै दिन तत्कालीन निरङ्कुश शासकहरूविरुद्ध विद्रोह गर्ने क्रममा बन्दी बनाइनुभएका झापा जिल्लाका पा“चजना अग्रज कमरेडहरूलाई चन्द्रगढी कारागारबाट इलाम सार्ने निहु“मा सुखानीको जङ्गलमा लगी कायरतापूर्वक हत्या गरिएको थियो । व्यक्तिगत सुखसुविधा र पारिवारिक हितको कुनै पर्वाह नगरी निरङ्कुशतन्त्रविरुद्ध बलिदानी सङ्घर्षमा होमिने उहा“हरूको सङ्घर्षशील जीवन एवम् देश, जनता र क्रान्तिको पक्षमा बुलन्द आवाज उठाउ“दै हा“सीहा“सी मृत्युको सामना गर्ने गौरवशाली सहादतले नेपाली जनतालाई लोकतान्त्रिक आन्दोलनमा होमिन उत्प्रेरणा प्रदान गरेको थियो । हत्या गरिने बेलामा कमरेड कृष्ण कुइ“केल त १८ वर्षको मात्रै हुनुहुन्थ्यो । कमरेड नारायण श्रेष्ठको उमेर पनि कलिलो नै थियो । तर, उहा“हरू सबैले मृत्युलाई हा“सीहा“सी सामना गर्नुभयो र नेपालका हजारौं युवाहरूलाई आन्दोलनमा होमिन उत्प्रेरणा प्रदान गर्नुभयो ।
उहा“हरूकै बलिदानको जगमा उभिएको नेकपा (एमाले) आज राष्ट्रिय राजनीतिको केन्द्रबिन्दु बन्न सफल भएको छ । सहिदहरूको आदर्शबाट प्रेरित जनताको आन्दोलनको बलमा आज मुलुकमा सङ्घीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र स्थापना भएको छ । जनता सम्प्रभु एवम् अधिकारसम्पन्न भएका छन् । नेपालको संविधान जारी भएर मुलुक दिगो शान्ति, समुन्नत लोकतन्त्र, राजनीतिक स्थिरता, सामाजिक न्याय र समृद्धिको दिशामा अग्रसर भएको छ । हामीले प्राप्त गरेका यी युगान्तकारी उपलब्धिमा सहिदहरूको प्रेरणाले सदैव मार्गदर्शन गरिरहेको छ ।
सहिदहरूका यिनै अविस्मरणीय योगदानलाई स्मरण गर्दै नेपाल सरकारले झापा आन्दोलनका अग्रजहरूलगायत निरङ्कुशतन्त्रविरुद्ध न्याय र समानताको आन्दोलनमा जीवन उत्सर्ग गर्ने योद्धाहरूलाई राज्यको तर्फबाट सहिदको विधिवत् सम्मान प्रदान गर्ने निर्णय गरेको छ । यसरी सहिदका रूपमा औपचारिक रूपमा सम्मानित हुनुहुनेमा सुदूरपश्चिमका किसान नेता एवम् देशभक्त अग्रज भीमदत्त पन्त तथा राजा महेन्द्रमाथि बम प्रहार गरेको अभियोगमा मृत्युदण्ड दिइनुभएका दुर्गानन्द झा हुनुहुन्छ । पञ्चायती तानाशाही व्यवस्थाका विरुद्ध विद्रोह गरेको अभियोगमा सेनाद्वारा हत्या गरिएर टाउको झुन्ड्याउ“दै ल्याएर सदरमुकाम तम्घासमा प्रदर्शन गरिनुभएका गुल्मीका समशेरबहादुर खत्री एवम् पञ्चायती शासनविरुद्ध सङ्घर्षमा होमिनुभएका लीलानाथ दाहाल, ठगीनाथ दाहाल, खगेन्द्रराज दाहाल, गोकर्णबहादुर कार्की, राम उपाध्याय र लक्ष्मण उपाध्याय हुनुहुन्छ । त्यसरी नै जेलबाट निकालिएर हत्या गरिनुभएका क्याप्टेन यज्ञबहादुर थापा र भीमनारायण श्रेष्ठलाई पनि राज्यले विधिवत् रूपमा सहिदको सम्मान प्रदान गरेको छ । सुखानीका अग्रज योद्धाहरूका अलावा चन्द्रबहादुर डा“गी, २७ वर्षको कलिलो उमेरमै पञ्चायती शासकहरूबाट हत्या गरिनुभएका रत्नकुमार बान्तवा, ऋषि देवकोटा ‘आजाद’, हरि नेपाल, चन्द्रबहादुर पुरी र सूर्यनाथ यादवलाई पनि सरकारले सहिदका रूपमा सम्मान गरेको छ ।
निरङ्कुशतन्त्रको अन्त्य गर्दै मुलुकमा लोकतन्त्र स्थापनाका लागि जीवन दिने सहिदहरूको शृङ्खला निकै लामो छ । त्यसैले टिम्बुरबोटे, छिन्ताङ, पिस्करलगायत विभिन्न घटनाहरूमा तत्कालीन शासकहरूबाट कायरतापूर्वक हत्या गरिनुभएका सहिदहरूको पहिचान गरी राष्ट्रिय सम्मान प्रदान गर्न विशेष कार्यदलसमेत गठन गरिएको छ । कार्यदलको प्रतिवेदनका आधारमा राष्ट्र र जनताको हितमा आफ्नो जीवन उत्सर्ग गर्नुहुने सम्पूर्ण सहिदहरूलाई आउने दिनमा उच्च सम्मान गरिनेछ ।
लामो समयसम्म राज्यको तर्फबाट सहिदहरूको पहिचान गर्ने, उहा“हरूको योगदानलाई उचित कदर गर्ने र उहा“हरूका आदर्शलाई समाजमा स्थापित गर्ने कुरामा कमी रहन गए । जुन सहिदहरूको बलिदानको प्रेरणाले पञ्चायती व्यवस्था समाप्त भएर मुलुकमा बहुदलीय प्रजातन्त्र स्थापना भयो, त्यस कार्यकालमा पनि आन्दोलनका सहिदहरूको व्यवस्थित पहिचान गर्ने र राज्यको तर्फबाट सम्मानित गर्ने काम हुन सकेन । मुलुकमा माओवादी सशस्त्र द्वन्द्व सुरु भयो । त्यस द्वन्द्वमा १७ हजारभन्दा बढी नेपाली दाजुभाइ तथा दिदीबहिनीहरूको ज्यान गयो । त्यसअघि र पछि पनि विभिन्न रूपमा घटनाहरू घटे र सर्वसाधारण नेपालीहरूले ज्यान गुमाउनुपर्ने अवस्था सिर्जना भयो । तर, पछिल्लो समय व्यवस्थित परिभाषा गरेर र तथ्यपरक अध्ययन–अनुसन्धान गरेर सहिदहरूलाई सम्मानित गर्नेभन्दा जस्तोसुकै घटनामा मरे÷मारिएको भए पनि सहिद घोषणा गरिनुपर्छ भनेर दबाब सिर्जना गर्ने, क्षतिपूर्तिका नाममा मोलतोल गर्ने र राज्यकोषबाट व्यवस्थित मापदण्डविनै राहत उपलब्ध गराउनेजस्ता प्रवृत्ति हुर्किन थाले । यसले देश र जनताको हितका निम्ति सङ्कल्प गरेर, जीवनको कुनै प्रवाह नगरेर आन्दोलनमा होमिएका र आस्थाका आधारमा निरङ्कुश सरकारद्वारा हत्या गरिएका वास्तविक सहिदहरूको गरिमा नै ओझेलमा पर्नेजस्तो अवस्था सिर्जना भयो । यस्तो स्थिति कायम राखिनुहु“दैन । निश्चय नै कसैको पनि अनाहकमा ज्यान जानु दुःखद कुरा हो र राज्यस“ग ती सबै कुराको अभिलेख सुरक्षित रहनुपर्छ । आफ्नो अवस्थाले भ्याएसम्म पीडितका परिवारजनलाई राहत पनि उपलब्ध गराउनुपर्छ । तर, सहिदको सम्मान विशेष व्यवस्था हो र यसलाई राज्यले यही हिसाबले मर्यादित र व्यवस्थित गर्नुपर्छ । नेपाल सरकारले आगामी दिनमा यस विषयलाई व्यवस्थित ढङ्गले अगाडि बढाउ“दै जानेछ ।
सबै खालका विभेद, असमानता, थिचोमिचो र उत्पीडनको अन्त्य, सबैलाई समान सम्मान, अधिकार तथा सबैलाई बराबरी पहिचान र सुरक्षा, समतामूलक र न्यायपूर्ण समाजको स्थापना तथा स्वाधीन, सबल तथा समृद्ध राष्ट्र निर्माण सहिदहरूको सपनाको सार हो । संविधान निर्माणमार्फत हामीले सहिदहरूका आदर्शहरूलाई सफल पार्ने दिशामा ऐतिहासिक सफलता प्राप्त गरेका छौं । संविधानको प्रभावकारी कार्यान्वयनमार्फत आर्थिक–सामाजिक रूपान्तरणलाई तीव्र रूपले अगाडि बढाउ“दै नेपाललाई समृद्ध र समुन्नत राष्ट्रका रूपमा स्थापित गर्न सक्नु नै सहिदहरूप्रति सा“चो श्रद्धाञ्जली हुनेछ । नेपाली राजनीतिका पछिल्ला घटनाक्रमहरूले हामीलाई मुलुकको सार्वभौमसत्ता, राष्ट्रियता, स्वाभीमान, राष्ट्रिय हित, सामाजिक सद्भाव र आत्मनिर्भरताका निम्ति अझ बढी सजग, एकताबद्ध र क्रियाशील भएर अगाडि बढ्नुपर्ने शिक्षा दिएका छन् । वैचारिक स्पष्टता, सङ्गठनात्मक चुस्तता, कार्यशैलीगत स्वस्थता र व्यापक जनाधारयुक्त नेकपा (एमाले) को नेतृत्वमा मात्रै यी अभिभाराहरू पूरा गर्न सम्भव छ । नेकपा (एमाले) आफ्नो का“धमा आएका ऐतिहासिक अभिभाराहरू पूरा गर्न दृढ सङ्कल्पित छ ।
आज झापा आन्दोलनको जगमा उभिएको नेकपा (एमाले)को अध्यक्षको हैसियतले मैले सरकारको नेतृत्व गर्ने अवसर प्राप्त गरेको छु । झापा आन्दोलनको एकजना सिपाही राज्य सञ्चालनको नेतृत्वदायी स्थानमा पुग्नु भनेको उक्त आन्दोलनको भूमिकाको सम्मान हो भन्ने मैले ठानेको छु । राज्यको नेतृत्वदायी स्थानमा बसिरह“दा मैले धेरै पटक सहिदहरूको स्मृति जिवन्त भएर अगाडि आएको अनुभूति गरेको छु । उहा“हरूका सपना, आदर्श र उत्प्रेरणाले आफूमा नया“ ऊर्जा भरिएको अनुभूति गरेको छु । प्रधानमन्त्रीका रूपमा मैले प्राप्त गरेको यो जिम्मेवारीलाई मैले मुलुकको सार्वभौमसत्ता, राष्ट्रिय स्वतन्त्रता, भौगोलिक अखण्डता, स्वाभिमान तथा राष्ट्रिय हितको रक्षा गर्ने तथा लोकतान्त्रिक, न्यायपूर्ण, समतामूलक र समृद्ध समाज निर्माण गर्ने दायित्वका रूपमा बुझेको छु । वर्तमान सरकार सहिदका सपनाअनुरूपको सुन्दर समाज निर्माण गर्न कृतःसङ्कल्पित छ ।
सहिद दिवसको यस अवसरमा पुनः एकपटक प्रातःस्मरणीय सहिदहरूप्रति म भावपूर्ण श्रद्धाञ्जली अर्पण गर्दै सिङ्गो पार्टीका तर्फबाट उहा“हरूले देखाएको बाटोमा अविचलित ढङ्गले अगाडि बढिरहने प्रतिबद्धता व्यक्त गर्दछु ।
सहिद स्मृति दिवसको पूर्वसन्ध्यामा २०७२ साल फागुन १९ गते बसेको मन्त्रिपरिषद् बैठकबाट लोकतन्त्रका निम्ति जीवन उत्सर्ग गर्नुहुने २२ जना योद्धाहरूलाई विधिवत् सहिदको सम्मान प्रदान गर्ने निर्णय गरिएको छ । प्रातःस्मरणीय सहिदहरूलाई राज्यको तर्फबाट औपचारिक रूपमा सम्मान गर्ने निर्णय गरिरह“दा मलाई अत्यन्त गौरवानुभूति र जिम्मेवारीबोध भएको छ ।
नेपाल राज्यको निर्माण गर्न, बाह्य आक्रमण तथा हस्तक्षेपबाट यसको स्वतन्त्र अस्तित्व तथा सार्वभौमसत्ताको रक्षा गर्न तथा क्रान्तिकारी परिवर्तनका माध्यमबाट समाजलाई लोकतान्त्रिक, न्यायपूर्ण, समानतामूलक र समृद्ध बनाउन हाम्रो अग्रज पुस्ताले आफ्नो रगतपसिना खर्चेको थियो । उहा“हरूको त्यही योगदानका कारण आज नेपाल एउटा स्वतन्त्र राष्ट्रका रूपमा विश्व मानचित्रमा अस्तित्वमा छ र नेपाल लोकतान्त्रिक गणतन्त्रमा रूपान्तरित भएको छ । समाजमा जागरण र चेतनाको अभूतपूर्व विकास भएको छ । यसका लागि हामी सहिदहरूप्रति सधैंभरि कृतज्ञ र आभारी छौं । उहा“हरूप्रतिको उचित सम्मानले नै हामीलाई भविष्यतिर अगाडि बढ्न अभिप्रेरित गर्छ ।
नेपालको राष्ट्रिय राजनीतिमा झापा आन्दोलनको विशेष योगदान रहेको छ । यसै आन्दोलनले ०१७ सालको तानाशाही कदमपछि निकै शिथिल बनेको नेपालको लोकतान्त्रिक आन्दोलनलाई नया“ जागरण प्रदान गरेको थियो । समाजमा राजतन्त्रविरुद्ध विद्रोह गर्ने नया“ ऊर्जा पैदा गरेको थियो । झापा आन्दोलनकै प्रेरणाले हजारौं युवाहरू समाज रूपान्तरणको आन्दोलनमा होमिएका थिए । त्यसरी नै झापा आन्दोलनले विभाजन, विखण्डन र अवसरवादका कारण क्षतविक्षतजस्तै भएको नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनमा नया“ जीवन प्रदान गरेको थियो । यसले आन्दोलनमा क्रान्तिकारी उत्साह र बलिदानी भावना जागृत गर्दै विभाजित कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई एकीकरण गर्ने नया“ शृङ्खला पनि सुरु गरेको थियो । गम्भीर उग्रवामपन्थी गल्तीहरू भए पनि समयमै तिनबाट पाठ सिक्दै र तिनलाई सच्याउ“दै नेपाली क्रान्तिको मौलिक सिद्धान्त, बाटो र संरचना निर्माण गर्ने कामलाई नया“ उचाइमा पु¥याउने काममा पनि झापा आन्दोलनको ठूलो योगदान रहेको स्पष्टै छ । झापा आन्दोलनले नेपाली राजनीतिमा त्याग, बलिदान र उत्सर्गको एउटा नया“ मानकसमेत स्थापित गरेको थियो । झापा आन्दोलनले सिर्जना गरेको नया“ ऊर्जालाई निस्तेज पार्नकै लागि तत्कालीन सरकारका तर्फबाट भीषण दमन गरिएको थियो ।
नेपालको लोकतान्त्रिक र कम्युनिस्ट आन्दोलनका निम्ति फागुन २१ गते विशेष, अविस्मरणीय र प्रेरणादायी दिन हो । ०२९ सालमा यसै दिन तत्कालीन निरङ्कुश शासकहरूविरुद्ध विद्रोह गर्ने क्रममा बन्दी बनाइनुभएका झापा जिल्लाका पा“चजना अग्रज कमरेडहरूलाई चन्द्रगढी कारागारबाट इलाम सार्ने निहु“मा सुखानीको जङ्गलमा लगी कायरतापूर्वक हत्या गरिएको थियो । व्यक्तिगत सुखसुविधा र पारिवारिक हितको कुनै पर्वाह नगरी निरङ्कुशतन्त्रविरुद्ध बलिदानी सङ्घर्षमा होमिने उहा“हरूको सङ्घर्षशील जीवन एवम् देश, जनता र क्रान्तिको पक्षमा बुलन्द आवाज उठाउ“दै हा“सीहा“सी मृत्युको सामना गर्ने गौरवशाली सहादतले नेपाली जनतालाई लोकतान्त्रिक आन्दोलनमा होमिन उत्प्रेरणा प्रदान गरेको थियो । हत्या गरिने बेलामा कमरेड कृष्ण कुइ“केल त १८ वर्षको मात्रै हुनुहुन्थ्यो । कमरेड नारायण श्रेष्ठको उमेर पनि कलिलो नै थियो । तर, उहा“हरू सबैले मृत्युलाई हा“सीहा“सी सामना गर्नुभयो र नेपालका हजारौं युवाहरूलाई आन्दोलनमा होमिन उत्प्रेरणा प्रदान गर्नुभयो ।
उहा“हरूकै बलिदानको जगमा उभिएको नेकपा (एमाले) आज राष्ट्रिय राजनीतिको केन्द्रबिन्दु बन्न सफल भएको छ । सहिदहरूको आदर्शबाट प्रेरित जनताको आन्दोलनको बलमा आज मुलुकमा सङ्घीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र स्थापना भएको छ । जनता सम्प्रभु एवम् अधिकारसम्पन्न भएका छन् । नेपालको संविधान जारी भएर मुलुक दिगो शान्ति, समुन्नत लोकतन्त्र, राजनीतिक स्थिरता, सामाजिक न्याय र समृद्धिको दिशामा अग्रसर भएको छ । हामीले प्राप्त गरेका यी युगान्तकारी उपलब्धिमा सहिदहरूको प्रेरणाले सदैव मार्गदर्शन गरिरहेको छ ।
सहिदहरूका यिनै अविस्मरणीय योगदानलाई स्मरण गर्दै नेपाल सरकारले झापा आन्दोलनका अग्रजहरूलगायत निरङ्कुशतन्त्रविरुद्ध न्याय र समानताको आन्दोलनमा जीवन उत्सर्ग गर्ने योद्धाहरूलाई राज्यको तर्फबाट सहिदको विधिवत् सम्मान प्रदान गर्ने निर्णय गरेको छ । यसरी सहिदका रूपमा औपचारिक रूपमा सम्मानित हुनुहुनेमा सुदूरपश्चिमका किसान नेता एवम् देशभक्त अग्रज भीमदत्त पन्त तथा राजा महेन्द्रमाथि बम प्रहार गरेको अभियोगमा मृत्युदण्ड दिइनुभएका दुर्गानन्द झा हुनुहुन्छ । पञ्चायती तानाशाही व्यवस्थाका विरुद्ध विद्रोह गरेको अभियोगमा सेनाद्वारा हत्या गरिएर टाउको झुन्ड्याउ“दै ल्याएर सदरमुकाम तम्घासमा प्रदर्शन गरिनुभएका गुल्मीका समशेरबहादुर खत्री एवम् पञ्चायती शासनविरुद्ध सङ्घर्षमा होमिनुभएका लीलानाथ दाहाल, ठगीनाथ दाहाल, खगेन्द्रराज दाहाल, गोकर्णबहादुर कार्की, राम उपाध्याय र लक्ष्मण उपाध्याय हुनुहुन्छ । त्यसरी नै जेलबाट निकालिएर हत्या गरिनुभएका क्याप्टेन यज्ञबहादुर थापा र भीमनारायण श्रेष्ठलाई पनि राज्यले विधिवत् रूपमा सहिदको सम्मान प्रदान गरेको छ । सुखानीका अग्रज योद्धाहरूका अलावा चन्द्रबहादुर डा“गी, २७ वर्षको कलिलो उमेरमै पञ्चायती शासकहरूबाट हत्या गरिनुभएका रत्नकुमार बान्तवा, ऋषि देवकोटा ‘आजाद’, हरि नेपाल, चन्द्रबहादुर पुरी र सूर्यनाथ यादवलाई पनि सरकारले सहिदका रूपमा सम्मान गरेको छ ।
निरङ्कुशतन्त्रको अन्त्य गर्दै मुलुकमा लोकतन्त्र स्थापनाका लागि जीवन दिने सहिदहरूको शृङ्खला निकै लामो छ । त्यसैले टिम्बुरबोटे, छिन्ताङ, पिस्करलगायत विभिन्न घटनाहरूमा तत्कालीन शासकहरूबाट कायरतापूर्वक हत्या गरिनुभएका सहिदहरूको पहिचान गरी राष्ट्रिय सम्मान प्रदान गर्न विशेष कार्यदलसमेत गठन गरिएको छ । कार्यदलको प्रतिवेदनका आधारमा राष्ट्र र जनताको हितमा आफ्नो जीवन उत्सर्ग गर्नुहुने सम्पूर्ण सहिदहरूलाई आउने दिनमा उच्च सम्मान गरिनेछ ।
लामो समयसम्म राज्यको तर्फबाट सहिदहरूको पहिचान गर्ने, उहा“हरूको योगदानलाई उचित कदर गर्ने र उहा“हरूका आदर्शलाई समाजमा स्थापित गर्ने कुरामा कमी रहन गए । जुन सहिदहरूको बलिदानको प्रेरणाले पञ्चायती व्यवस्था समाप्त भएर मुलुकमा बहुदलीय प्रजातन्त्र स्थापना भयो, त्यस कार्यकालमा पनि आन्दोलनका सहिदहरूको व्यवस्थित पहिचान गर्ने र राज्यको तर्फबाट सम्मानित गर्ने काम हुन सकेन । मुलुकमा माओवादी सशस्त्र द्वन्द्व सुरु भयो । त्यस द्वन्द्वमा १७ हजारभन्दा बढी नेपाली दाजुभाइ तथा दिदीबहिनीहरूको ज्यान गयो । त्यसअघि र पछि पनि विभिन्न रूपमा घटनाहरू घटे र सर्वसाधारण नेपालीहरूले ज्यान गुमाउनुपर्ने अवस्था सिर्जना भयो । तर, पछिल्लो समय व्यवस्थित परिभाषा गरेर र तथ्यपरक अध्ययन–अनुसन्धान गरेर सहिदहरूलाई सम्मानित गर्नेभन्दा जस्तोसुकै घटनामा मरे÷मारिएको भए पनि सहिद घोषणा गरिनुपर्छ भनेर दबाब सिर्जना गर्ने, क्षतिपूर्तिका नाममा मोलतोल गर्ने र राज्यकोषबाट व्यवस्थित मापदण्डविनै राहत उपलब्ध गराउनेजस्ता प्रवृत्ति हुर्किन थाले । यसले देश र जनताको हितका निम्ति सङ्कल्प गरेर, जीवनको कुनै प्रवाह नगरेर आन्दोलनमा होमिएका र आस्थाका आधारमा निरङ्कुश सरकारद्वारा हत्या गरिएका वास्तविक सहिदहरूको गरिमा नै ओझेलमा पर्नेजस्तो अवस्था सिर्जना भयो । यस्तो स्थिति कायम राखिनुहु“दैन । निश्चय नै कसैको पनि अनाहकमा ज्यान जानु दुःखद कुरा हो र राज्यस“ग ती सबै कुराको अभिलेख सुरक्षित रहनुपर्छ । आफ्नो अवस्थाले भ्याएसम्म पीडितका परिवारजनलाई राहत पनि उपलब्ध गराउनुपर्छ । तर, सहिदको सम्मान विशेष व्यवस्था हो र यसलाई राज्यले यही हिसाबले मर्यादित र व्यवस्थित गर्नुपर्छ । नेपाल सरकारले आगामी दिनमा यस विषयलाई व्यवस्थित ढङ्गले अगाडि बढाउ“दै जानेछ ।
सबै खालका विभेद, असमानता, थिचोमिचो र उत्पीडनको अन्त्य, सबैलाई समान सम्मान, अधिकार तथा सबैलाई बराबरी पहिचान र सुरक्षा, समतामूलक र न्यायपूर्ण समाजको स्थापना तथा स्वाधीन, सबल तथा समृद्ध राष्ट्र निर्माण सहिदहरूको सपनाको सार हो । संविधान निर्माणमार्फत हामीले सहिदहरूका आदर्शहरूलाई सफल पार्ने दिशामा ऐतिहासिक सफलता प्राप्त गरेका छौं । संविधानको प्रभावकारी कार्यान्वयनमार्फत आर्थिक–सामाजिक रूपान्तरणलाई तीव्र रूपले अगाडि बढाउ“दै नेपाललाई समृद्ध र समुन्नत राष्ट्रका रूपमा स्थापित गर्न सक्नु नै सहिदहरूप्रति सा“चो श्रद्धाञ्जली हुनेछ । नेपाली राजनीतिका पछिल्ला घटनाक्रमहरूले हामीलाई मुलुकको सार्वभौमसत्ता, राष्ट्रियता, स्वाभीमान, राष्ट्रिय हित, सामाजिक सद्भाव र आत्मनिर्भरताका निम्ति अझ बढी सजग, एकताबद्ध र क्रियाशील भएर अगाडि बढ्नुपर्ने शिक्षा दिएका छन् । वैचारिक स्पष्टता, सङ्गठनात्मक चुस्तता, कार्यशैलीगत स्वस्थता र व्यापक जनाधारयुक्त नेकपा (एमाले) को नेतृत्वमा मात्रै यी अभिभाराहरू पूरा गर्न सम्भव छ । नेकपा (एमाले) आफ्नो का“धमा आएका ऐतिहासिक अभिभाराहरू पूरा गर्न दृढ सङ्कल्पित छ ।
आज झापा आन्दोलनको जगमा उभिएको नेकपा (एमाले)को अध्यक्षको हैसियतले मैले सरकारको नेतृत्व गर्ने अवसर प्राप्त गरेको छु । झापा आन्दोलनको एकजना सिपाही राज्य सञ्चालनको नेतृत्वदायी स्थानमा पुग्नु भनेको उक्त आन्दोलनको भूमिकाको सम्मान हो भन्ने मैले ठानेको छु । राज्यको नेतृत्वदायी स्थानमा बसिरह“दा मैले धेरै पटक सहिदहरूको स्मृति जिवन्त भएर अगाडि आएको अनुभूति गरेको छु । उहा“हरूका सपना, आदर्श र उत्प्रेरणाले आफूमा नया“ ऊर्जा भरिएको अनुभूति गरेको छु । प्रधानमन्त्रीका रूपमा मैले प्राप्त गरेको यो जिम्मेवारीलाई मैले मुलुकको सार्वभौमसत्ता, राष्ट्रिय स्वतन्त्रता, भौगोलिक अखण्डता, स्वाभिमान तथा राष्ट्रिय हितको रक्षा गर्ने तथा लोकतान्त्रिक, न्यायपूर्ण, समतामूलक र समृद्ध समाज निर्माण गर्ने दायित्वका रूपमा बुझेको छु । वर्तमान सरकार सहिदका सपनाअनुरूपको सुन्दर समाज निर्माण गर्न कृतःसङ्कल्पित छ ।
सहिद दिवसको यस अवसरमा पुनः एकपटक प्रातःस्मरणीय सहिदहरूप्रति म भावपूर्ण श्रद्धाञ्जली अर्पण गर्दै सिङ्गो पार्टीका तर्फबाट उहा“हरूले देखाएको बाटोमा अविचलित ढङ्गले अगाडि बढिरहने प्रतिबद्धता व्यक्त गर्दछु ।
झापा सङ्घर्षकालीन भड्कावहरूबाट रुपान्तरण
झलनाथ खनाल
ऐतिहासिक झापा सङ्घर्षका आन्तरिक तथा बाह्य प्रभाव केके थिए भन्ने प्रश्नस“गै नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनको समग्रता जोडिन्छ । नेपालमा कम्युनिस्ट आन्दोलन कमरेड पुष्पलालको अगुवाइमा २००६ सालमा सुरुवात भयो । त्यो पहिलो दशकमा नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलन विकसित विस्तारित र साङ्गठनिक रूपमा फैल“दै पनि गयो । २०१० सालमा पहिलो महाधिवेशन भएपछि दोस्रो दशकमा आएर पनि कम्युनिस्ट आन्दोलन विकास र विस्तारतिर नै गयो । तर, तेस्रो महाधिवेशनतिर आएपछि हाम्रो गौरवशाली नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीमा दक्षिणपन्थी भड्काउहरू देखा पर्न थाले । यी भड्काउहरूले पार्टीभित्र वैचारिक, राजनीतिक र सैद्धान्तिक विग्रहहरू पैदा गर्दै लगे । ती विग्रहहरूले सङ्गठनात्मक क्षेत्रलाई पनि प्रभावित पार्न थाले । दोस्रो दशक समाप्त भएर २० को दशक लाग्दाखेरि नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनमा विभाजनका रेखाहरू कोरिन थालेका थिए । तैपनि दक्षिणपन्थका विरुद्ध लड्दै नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनले पार्टीको तेस्रो राष्ट्रिय महाधिवेशन सम्पन्न ग¥यो । तर, तेस्रो राष्ट्रिय महाधिवेशनले पनि दक्षिणपन्थी भड्काउका आधारहरू र त्यसका कारणहरू तथा त्यसका अभिव्यक्तिहरूलाई ठीक ढङ्गले चिन्न, खुट्याउन र तिनीहरूको यथोचित ढङ्गले खण्डन गर्न सकेन । यसले गर्दा समग्र कम्युनिस्ट आन्दोलनमा दक्षिणपन्थी अवसरवाद विभिन्न रूपले हुर्कंदै जान थाल्यो । यसले नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनमा विभाजनका आधारहरू तयार पा¥यो र २० को दशक कम्युनिस्ट आन्दोलनमा नराम्रो ढङ्गले विभाजनको दशक बन्न पुग्यो ।
यही आन्दोलनका क्रममा पुष्पलालले नेतृत्व गर्नुभएको समूह, तुलसीलालले नेतृत्व गर्नुभएका समूह मनमोहन अधिकारीले नेतृत्व गर्नुभएको समूह प्रकट भए । त्यही सिलसिलामा मोहनविक्रम सिंहले नेतृत्व गर्नुभएको समूह र निर्मल लामाले नेतृत्व गर्नुभएको समूह पनि प्रकट भए । यसरी २० को दशकमा विभिन्न कम्युनिस्ट समूहहरू प्रकट हु“दै गए । यो विभाजनको प्रक्रिया भनेको पार्टीको कार्यदिशामा दक्षिणपन्थी भड्काउको मुख्य उपज थियो । यही सिलसिलामा झापामा र देशभरी नै युवा क्रान्तिकारीहरूको सङ्ख्या निरन्तर बढ्दै गइरहेको थियो । युवा, विद्यार्थी, शिक्षकहरू र विभिन्न पेसामा कार्यरत मानिसहरू विभिन्न ढङ्गले कम्युनिस्ट आन्दोलनतिर आकर्षित भइरहेका थिए, देशभक्तिपूर्ण आन्दोलनमा आकर्षित भइरहेका थिए र लोकतान्त्रिक आन्दोलनमा आकर्षित भइरहेका थिए । उनीहरूको ठूलो पङ्क्ति मेचीदेखि महाकालीसम्म, हिमालदेखि तराईसम्म जागरण पैदा गर्दै प्रकट भइरहेको थियो । त्यसका अनेकन बाह्य कारणहरू पनि थिए । त्यतिबेला चीनमा सांस्कृतिक क्रान्ति उर्लंदो अवस्थामा थियो भने अर्कोतर्फ भारतमा नक्सलवाडी आन्दोलनले सिङ्गो भारतलाई हल्लाइरहेको अवस्था थियो । यी दुवैतिरका घटनाहरूले नेपाली जनमानसलाई प्रभावित पारेका थिए । नेपालका युवाहरू कम्युनिस्ट आन्दोलनतर्फ आकर्षित भइरहेका थिए । र, विभिन्न कम्युनिस्ट समूहहरूमध्ये कतिपय समूहहरूस“ग ती आवद्ध पनि भए । र, स्वतन्त्र रूपले पनि नया“ कम्युनिस्ट समूहहरू एवम् नया“ क्रान्तिकारी समूहहरू विकसित हुन थाले ।
यस्तै सिलसिलामा झापामा नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी झापा जिल्ला कमिटीले पूर्व कोसी प्रान्तीय कमिटीस“ग विद्रोह ग¥यो । र, ऊ स्वतन्त्र भयो । देशका अनेकन् भागहरूमा जिल्ला कमिटीहरू केन्द्रबाट स्वतन्त्र भइरहेका थिए । र अलगअलग समूहहरू बनिरहेका थिए । यिनै समूहहरूमध्ये झापाली कमरेडहरूको एउटा विद्रोही समूह प्रकट भयो । त्यो विद्रोही समूहले पार्टी नेतृत्वस“ग पनि विद्रोह गर्ने र नया“ ढङ्गले क्रान्तिकारी कार्यदिशातिर अगाडि बढ्नुपर्छ भनेर पहलकदमी लियो । त्यो पहलकदमी एउटा महŒवपूर्ण पलकदमी थियो । त्यो पार्टीमा व्याप्त हु“दै गएको दक्षिणपन्थी अवसरवादविरुद्ध थियो । दक्षिणपन्थी अवसरवादको विरोध गरिएको हुनाले देशभरिका क्रान्तिकारीहरूका निमित्त झापा विद्रोह एउटा आकर्षणको विषय बन्यो । धेरै युवाहरू आकर्षित पनि भए । तर, त्यो आन्दोलनलाई झापामा सुरु भएको वर्गशत्रु खत्तमको सङ्घर्षलाई प्रशासनले भने निर्ममतापूर्वक दमन ग¥यो । धेरै क्रान्तिकारीहरूको यो सिलसिलामा हत्या पनि भयो । तर, झापा सङ्घर्षकै सारलाई केन्द्रबिन्दुमा राख्दै दक्षिपन्थी अवसरवादका विरुद्धको सङ्घर्ष र राजतन्त्रविरुद्धका सङ्घर्षलाई केन्द्रबिन्दुमा राखेर आखिर २०३२ सालमा आएर नया“ कोअर्डिनेसन कमिटी निर्माण हुन पुग्यो ।
यसरी अखिल नेपाल कम्युनिस्ट क्रान्तिकारी कोअर्डिनेसन कमिटीको जब निर्माण भयो, त्यसले नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई पुनर्गठित गर्ने र एकताबद्ध गर्ने एउटा नया“ मञ्चको निर्माण ग¥यो । त्यो एउटा राष्ट्रिय मञ्चका रूपमा नै प्रकट भयो । कम्युनिस्ट आन्दोलनमा त्यो एउटा नया“ समूहका रूपमा पनि प्रकट भयो । त्यसले गुटबन्दीलाई अगाडि बढाएन । त्यसले सम्पूर्ण कम्युनिस्टहरूलाई एक बनाउने नया“ अभियानको थालनी ग¥यो । तर, अफसोचको कुरा त्यो आन्दोलनभित्रै विभिन्न किसिमका उग्रवामपन्थी प्रवृत्तिहरू पनि थिए । ती उग्रवामपन्थी प्रवृत्तिहरूविरुद्ध जुध्नैपर्ने हुन्थ्यो । त्यसो नगरी आन्दोलनलाई अगाडि बढाउन सकि“दैनथ्यो ।
पहिलो उग्रवामपन्थी भड्काउ
त्यतिबेला झापा सङ्घर्ष नक्सलवाडी सङ्घर्षस“ग विभिन्न ढङ्गले जोडियो । नक्सलवाडी सङ्घर्षको प्रभावलाई झापा सङ्घर्षले अस्वीकार गर्न सकेको थिएन । अर्थात्, झापा सङ्घर्षका क्रान्तिकारीहरूले चारु मजुमदारको लाइनलाई नेपाली क्रान्तिको अभिन्न अङ्ग बनाउन पुगेका थिए । यो पहिलो उग्रवामपन्थी भड्काउ थियो । त्यसो गर्नुहु“दैनथ्यो । त्यसलाई नसच्याई नेपाली क्रान्तिलाई अगाडि बढाउन सम्भव थिएन । दोस्रो, उनीहरूले ‘एक एरिया, युनिट र एक एक्सन’को कार्यपद्धति अपनाएका थिए । त्यो कार्यपद्धति पनि उग्रवामपन्थी कार्यपद्धति थियो । व्यापक रूपले जनमत निर्माण नगरिकन, क्रान्तिको जनआधार निर्माण नगरिकन खासखास वर्गशत्रुलाई चित्रित गरेर एउटा एरियामा स्क्वायड बनाउने र एक्सन गर्ने कामले उग्रतातर्फ लैजान्थ्यो । र, त्यसले क्रान्तिकारी आन्दोलनलाई अगाडि बढ्न दि“दैनथ्यो । क्रान्तिकारी पार्टी बनाउने काममा झन् धक्का दिन्थ्यो । प्रतिक्रियावादीहरूलाई सचेत र सतर्क बन्न तथा उनीहरूका हमलाहरूलाई निम्त्याउन मद्दत गथ्र्यो । तेस्रो, आन्दोलनमा आम रूपमा नै एक्सन प्र्रधानता थियो । अथवा, पहिले एक्सन गर्ने अनि सङ्गठन निर्माण गर्ने प्रवृत्ति हावी थियो । सबैभन्दा पहिले सङ्गठन निर्माण गर्ने निश्चित चेतना लिएर जनतालाई गोलबन्द गर्ने, उनीहरूलाई आन्दोलित गर्दै जाने र सोही क्रममा नै विभिन्न प्रकारका एक्सनहरू हुन सक्थे । तर, पहिला एक्सन गरेर त्यसपछाडि सङ्गठन निर्माण गर्ने खालका कमजोरीहरू थिए । ती कमजोरीहरू पनि उग्रवामपन्थी भड्काउकै अभिन्न अङ्ग थिए । चौथो, सङ्घर्षलाई अगाडि लैजाने सिलसिलामा निश्चित वर्गशत्रुलाई चिन्ने र त्यो वर्गशत्रु खत्तम गर्ने कार्यपद्धति अपनाइएको थियो । एक एरिया, एक युनिट, एक एक्सनको कार्यपद्धति त्यसैस“ग सम्बन्धित थियो । र, त्यो कार्यपद्धतिलाई लागू गर्नका लागि पनि पहिले वर्गशत्रु खत्तम गर्ने खालको कुरा थियो । त्यो आफैंमा चरम उग्रवामपन्थी चिन्तन थियो । त्यो चिन्तनको कारणले पनि कतिपय ठाउ“मा हाम्रा कमरेडहरू गिरफ्तार हुनुभयो । र, सङ्गठनलाई नोक्सानी पुग्ने काम भयो ।
पा“चौं, सशस्त्र सङ्घर्षमा लागिहाल्नुपर्ने वा तुरुन्तै सशस्त्र सङ्घर्ष नै एक मात्र कार्यदिशा हो भन्ने ढङ्गले त्यतिबेलाको कार्यदिशा व्यवस्थित गरिएको थियो । जबकि, जनसङ्गठन निर्माण गर्ने, जनआन्दोलनहरू निर्माण गर्ने, जनमतहरू निर्माण गर्ने, अनि त्यसपछाडि एउटा निश्चित बिन्दुमा गएर मात्रै सशस्त्र सङ्घर्ष गर्नुपर्नेमा सुरुदेखि नै सशस्त्र सङ्घर्ष गर्नुपर्छ भन्ने अवधारणा विद्यमान थियो । त्यसले पनि त्यतिबेलाको कार्यदिशामा उग्रवामपन्थी भड्काउ रहेको कुरालाई प्रस्ट पार्दछ ।
छैटौं, अझै अर्को अनौठो त के थियो भने नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीलाई नै नमान्ने कुरा पनि थियो । अर्थात्, नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीलाई चाहि“ उग्र बुर्जुवाहरूको पार्टीको रूपमा यो संशोधनवादी पार्टीका रूपमा चित्रित गर्ने र बिल्कुलै नेपालमा नया“ ढङ्गको कम्युनिस्ट पार्टी निर्माण गर्ने भन्ने अवधारणा अघि सारिएको थियो । यो सिङ्गो नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीलाई नै निषेध गर्ने अर्को एउटा गम्भीर खालको उग्रवामपन्थी भड्काव थियो ।
सातौं, पार्टीको सङ्गठन निर्माण गर्ने कुरामा सबैभन्दा पहिलो सङ्गठन नै सैनिक सङ्गठन रहने खालको कुरा नै थियो । अर्थात्, एउटा एरियामा जाने, त्यो एरियामा सबैभन्दा पहिला स्क्वायड बनाउने कुरा थियो । त्यो स्क्वायड बनाउने कुरा भनेको सैनिक सङ्गठन निर्माण गर्ने कुरा हो । सैनिक सङ्गठनलाई नै प्रधानता दिइएको थियो र पहिले जनसङ्गठनहरू, पार्टी सङ्गठनहरू नबनाईकन सैनिक सङ्गठन बनाउनुपर्छ भन्ने अवधारणा आफैंमा अर्को उग्रवामपन्थी भड्काउ थियो ।
आठौं, त्यतिबेला जनआन्दोलन र जनसङ्गठनलाई यथोचित महŒव दिइएकै थिएन । जनआन्दोलन र जनसङ्गठन बनाउनुचाहि“ संशोधनवाद हो र त्यसबाट संशोधनबादी भइन्छ भन्ने खालको अवधारणा विद्यमान थियो । जबकि, जनसङ्गठनहरू निर्माण नगरिकन वा जनआन्दोलन नगरिकन जनचेतनालाई माथि उठाउनै सकि“दैनथ्यो । वर्गसङ्घर्षलाई अगाडि बढाउन सकि“दैनथ्यो । क्रान्तिको प्राथमिक अवस्थामा यस्तो विज्ञानलाई पनि ठीक ढङ्गले नबुझ्ने र उल्टा बुझ्ने खालका कुराहरू थिए । यो अर्को उग्रवामपन्थी गल्ती थियो ।
युवाहरूलाई सङ्गठित गर्न युवा रेड गार्डहरू, बच्चाहरूलाई सङ्गठित गर्न बाल रेड गार्डहरू बनाउने प्रवृत्ति थियो । त्यसले उनीहरूलाई सङ्गठित त गथ्र्यो, तर उनीहरूलाई काम दिने मामिलामा बढीभन्दा बढी उग्रवामपन्थी कारबाहीतर्फ उन्मुख पाथ्र्यो । त्यो पनि अर्को एउटा उग्रवामपन्थी गल्ती थियो । त्यसैगरी, विभिन्न वर्गीय सङ्गठनहरू निर्माण गर्नुपर्ने कुरा र सामुदायिक सङ्गठनहरू निर्माण गर्नुपर्ने कुराहरूलाई अस्वीकार गरिएको थियो र एकैपटक विभिन्न खालका क्रान्तिकारी सङ्गठनहरू निर्माण गर्ने, जस्तो कि विद्यार्थीहरूमा क्रान्तिकारी विद्यार्थी सङ्गठन, महिलाहरूमा क्रान्तिकारी महिला सङ्गठन, किसानहरूमा क्रान्तिकारी किसान सगठन तर अखिल नेपाल महिला सङ्घ, अखिल नेपाल किसान सङ्घ, अखिल नेपाल युवा सङ्घ, विद्यार्थी सङ्घ बनाउने कुरालाई यथोचित महŒव नदिने प्रवृत्ति थियो । र, समग्रमा त्यतिबेलाको कार्यदिशा नै सशस्त्र सङ्घर्षको कार्यदिशा थियो । जबकि, सशस्त्र सङ्घर्षका लागि आवश्यक आधार तयार पारेर मात्रै हामी अगाडि बढ्न सक्थ्यौं । यी कुराहरू झापा सङ्घर्षकालबाट विकसित भएका मुख्य उग्रवामपन्थी गल्तीहरू हुन् । यस्ता गल्तीहरू रहेको हुनाले हामीले को–अर्डिनेसन निर्माण गरिसकेपछि पनि राम्रोस“ग सङ्घर्षलाई विकास गर्न सकेनौं । यी उग्रवामपन्थी गल्तीहरूले हाम्रो धाराको विकास र विस्तारलाई विभिन्न ढङ्गले रोक्दै आए । तर पनि हामीले २०३२ सालमा को–अर्डिनेसन निर्माण गरिसकेपछि बिस्तारै बिस्तारै सङ्गठनलाई विभिन्न ठाउ“मा फैलाउ“दै लग्यौं । हामीले इलाम, पा“चथर र ताप्लेजुङसम्म सङ्गठनलाई फैलायौं । झापा र मोरङमा पनि फैलायौं । सुनसरी, सिरहा र धनुषामा पनि फैलायौं । काठमाडांै, सिन्धुपाल्चोक हु“दै क्रमशः हाम्रा सङ्गठनहरू फैलि“दै अघि बढे ।
यस जाने सिलसिलामा अन्य कम्युनिस्ट समूहहरूस“ग व्यापक रूपले सम्बन्ध बढ्दै गए । सम्बन्ध सम्पर्क बढ्दै जाने क्रममा हाम्रो एकताका प्रक्रिया पनि अगाडि बढ्न जान थाले । यही सिलसिलामा ०३३÷३४ सालतिर हामीले तत्कालीन मुक्ति मोर्चास“ग एकता कायम गर्न सक्यौं । त्यही कालखण्डमा दाङको सन्देश समूहस“ग पनि एकता कायम गर्न सक्यौं । पूर्वको रातोझन्डास“ग पनि एकता कायम गर्न सफल भयौं । यसले हाम्रो को–अर्डिनेसन केन्द्रको आधार निकै विस्तार गर्दै जान थाल्यो । अन्ततः हामीले ०३५ सालमा नेकपा (माले)को स्थापना ग¥यौं । नेकपा (माले) को गठन भनेको नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई पुनर्गठन गर्ने एक महŒवपूर्ण घटना थियो । त्यसबेलासम्म पनि हामीस“ग धेरै उग्रवामपन्थी भड्काउहरू थिए ।
हामीले क्रमशः उग्रवामपन्थी भड्काउहरूलाई चिन्दै सच्याउन पनि थालेका थियौं । को–अर्डिनेसन कालदेखि नै हामीले यो क्रम थालेका थियौं । खासगरी २०३३ सालबाट हामीले यो अभियान थालनी ग¥यौं । सच्याउने अभियानको थालनी मैले नै सुरुवात गरेको थिए“ । क्रमशः हामीले को–अर्डिनेसन कमिटीभित्र नै रहेका कमीकमजोरीहरूलाई हटाउन थाल्यौं । र, ती कुराहरू हट्दैहट्दै आखिर ०३७ सालमा तत्कालीन नेकपा (माले)को सातौं बैठकमा आएपछि हामीले मुख्य रूपमा हाम्रो कार्यदिशालाई नै रूपान्तरण ग¥यौं । फेरि हामीले जनआन्दोलनको कार्यदिशा लियौं । सशस्त्र सङ्घर्षको कार्यदिशालाई स्थगित ग¥यौं । हामीले व्यापक तयारी नगरी हिंसात्मक सङ्घर्षको कुरा गर्नुहु“दैन, हिंसात्मक सङ्घर्षको सम्भावनालाई अस्वीकार गर्नुहु“दैन तर सङ्घर्ष र सङ्गठनका अन्य तमाम रूपहरूलाई अपनाएर मात्रै अगाडि बढ्नुपर्छ भन्ने निष्कर्षमा पुग्यौं ।
०३७ सालमा आएर उग्रवामपन्थी भड्काउहरूलाई सच्याइसकेपछि अब हाम्रो देशको ठोस परिस्थितिअनुरूप माक्र्सवाद लेनिनवादको प्रयोगमा कसरी एकरूपता कायम गर्नुपर्छ र नेपाली क्रान्तिका कार्यदिशा, नीति र सिद्धान्तहरूलाई समग्रमा कसरी विकास गर्नुपर्छ भन्ने विषयवस्तु हाम्रा सामु आयो । यी विषयवस्तु आएपछि हाम्रो पार्टीमा गम्भीर बहस र विवादहरू सुरु भए तर हामीहरू छलफल गर्र्दै गयौं । नेपाली क्रान्तिका विविध विषयहरूमध्ये उठेका प्रमुख सवालहरू यतिबेला निम्न बमोजिम रहेका थिए ः
पहिलो– नेपाली क्रान्ति नया“ जनवादी क्रान्ति हो । नया“ जनवादी क्रान्ति दीर्घकालीलन रूपले सम्पन्न हुन्छ । यसको सारतŒव भनेको कृषि क्रान्ति हो । जसरी चीनमा तीन÷चार चरण भएर क्रान्ति सफल भयो त्यसरी नै नेपालमा कति चरण भएर क्रान्ति पूरा हुन्छ ? यो प्रश्न हाम्रे सामु आयो र हामी गम्भीर विवाद र बहसमा लाग्यौं ।
नेपाली क्रान्तिले ००७ सालमा एउटा चरण पार ग¥यो । ००७ देखि ०१७ सम्ममा अर्को चरण पार ग¥यो । ०१७ देखि हामी पञ्चायताकालमा थियौं, त्यो तेस्रो चरण थियो । त्यो पञ्चायतकालको सङ्घर्षकै सिलसिलामा टुङ्गिन्छ कि अथवा अरू कति चरण पार गरेर जाला भन्ने खालको बहस हाम्रो बीचमा थियो । त्यो बहसलाई हामीले क्रमशः टुङ्गो लगायौं ।
दोस्रो– प्रत्येक चरणमा यसरी क्रान्तिका जो उपचरणहरू सिर्जना हुन्छन्, सिङ्गो क्रान्तिको जो आम चरण हुन्छ, र त्यो आम चरणभित्र अनेकौं प्रकारका उपचरणहरू आउने गर्दछन् । ती उपचरणअनुरूप पार्टीले क्रान्तिका कार्यनीतिक दिशाहरू निर्धारण गर्नुपर्ने हुन्छ । त्यो कार्यनीतिक कार्यदिशा निर्धारण गर्न सिपालु भइएन भने परिस्थिति बदलिसकेको हुन्छ, कसकाविरुद्ध प्रहार गरेर जाने, कसलाई एकताबद्ध बनाउ“दै जाने ? भन्ने विषयमा भ्रमहरू पैदा हुन सक्छन् । क्रान्तिलाई अगाडि बढाउन कार्यनीतिक कार्यदिशा प्रस्ट पार्नुपर्छ । कार्यनीतिक कार्यदिशा प्रस्ट भएन भने कुनै पनि उपचरणमा सङ्घर्षका कार्यक्रमहरूलाई अगाडि बढाउन सकि“दैन । तसर्थ, हामीले प्रत्येक चरणका कार्यनीतिक कार्यदिशा प्रस्ट पार्ने काम ग¥यौं ।
तेस्रो– यस्ता क्रान्तिका विभिन्न उपचरणहरूमा पार्टीको मुख्य कार्यनीतिक नारा कसरी निर्धारण गर्नुपर्छ भन्ने विषयमा निकै हाम्रो बीचमा लामो विवाद चल्यो । यस विषयमा २०३९ सालमा चर्को विवाद भयो । त्यतिबेला कमरेड सीपी मैनालीले पार्टी स्वतन्त्रतालाई मुख्य कार्यनीतिक नारा बनाएर जाऔं भन्ने प्रस्ताव गर्नुभयो । हामीले त्यो प्रस्ताव अगाडि सार्दाखेरि पार्टीको मुख्य कार्यनीतिक नारामा भड्काव पैदा हुनसक्ने कुरा देख्यौं । हामीले के भन्यौ भने निरङ्कुशतन्त्रको समाप्ति र पूर्ण राजनीतिक स्वतन्त्रतालाई मुख्य नारा बनाएर जानुपर्दछ र कुनै पनि बेलामा पार्टीले मुख्य कार्यनीतिक नारा तय गर्दाखेरि त्यसको सारतŒव क्रान्तिकारी भएको हुनैपर्दछ । त्यतिबेलाको प्रमुख शत्रुमाथि प्रहार भएको हुनैपर्दछ । र, प्रमुख परिवर्तनको लक्ष्य पनि त्यसले वेष्ठित गरेको हुनैपर्दछ । तब मात्रै मुख्य कार्यनीतिक नारा उपयुक्त हुन्छ भन्ने टुङ्गोमा हामी पुग्यौं । र, मुख्य कार्यनीतिक नारालाई पनि लामो बहस र छलफलपछि टुङ्गोमा पु¥यायौं ।
चौथो – नेपाली क्रान्ति जसरी विभिन्न उपचरण हु“दै अगाडि बढ्छ, ती उपचरणअनुरूप पार्टीले क्रान्तिका निम्ति ठोस कार्यक्रमहरू अगाडि सार्नुपर्ने हुन्छ । र, नया“ जनवादी क्रान्ति एउटा दीर्घकालीन क्रान्ति भएको हुनाले त्यस्तो क्रान्तिका निम्ति आम कार्यक्रम र ठोस कार्यक्रम अगाडि सार्नुपर्ने हुन्छ । सिङ्गो कालखण्डका लागि आम कार्यक्रम हुन्छ भने प्रत्येक उपचरणका लागि ठोस कार्यक्रम हुन्छ । यो कुरालाई कसरी व्यवस्थित गर्ने भन्ने सवालमा पनि हाम्रो बीचमा लामो बहस चल्यो । हामीले यी कुराहरूलाई लामो छलफलपछि टुङ्गोमा पु¥यायौं ।
पा“चौं सवाल– हामीले त्यसपछि प्रधान अन्तरविरोधबारे बहस ग¥यौं । यो बहस पनि त्यति नै लामो समयसम्म चल्यो । नेपाली समाजको प्रधानअन्तरविरोध भनेको के हो ? यसमा अनेक खालका अवधारणाहरू प्रकट भएका थिए । अनेक अवधारणाको बीचमा हामीले बहस र छलफल ग¥यौं । त्यो बहस र छलफललाई पनि सफलतापूर्वक टुङ्ग्यायौं । नेपाली समाजमा तत्कालिन अवस्थामा जमिन्दार बर्ग र पु“जीपति वर्ग एकातिर र व्यापक जनसमुदाय अर्कोतिर भएकाले त्यो अन्तरविरोध वर्गीय रूपले प्रधान अन्तरविरोध हो । राजनीतिक रूपले चाहि“ त्यो राजतन्त्र र व्यापक जनताबीचको अन्तरविरोधका रूपमा यो प्रकट भएको छ भन्ने हामीले निष्कर्ष निकाल्यौं । यस आधारमा प्रधान अन्तरविरोधको बहसलाई पनि हामीले टुङ्ग्यायौं ।
छैटौं – नेपाली क्रान्तिको विद्यामान अवस्थामा प्रधान शत्रु को हो ? कसलाई प्रहार गर्ने ? कसैले भन्थे नेपाली काङ्ग्रेस प्रधान शत्रु हो । कसैले भारत प्रधान शत्रु हो भन्थे । कसैले राजतन्त्र प्रधान शत्रु मान्थे । यसरी प्रधान शत्रुका बारेमा पनि एकरूप धारणा थिएन । लामो बहसपछाडि हामी के टुङ्गोमा पुग्यौं भने प्रधान अन्तरविरोध र प्रधान अन्तरविरोधको प्रधान पक्षले नै मुख्य शत्रुको समस्यालाई समाधान गर्दछ, निर्धारण गर्दछ र प्रधान अन्तरविरोध राजनीतिक रूपले राजतन्त्र र व्यापक जनताको बीचमा भइसकेपछि प्रधान शत्रु भनेको राजतन्त्र नै हो । त्यकारणले राजतन्त्रविरुद्ध नै हामीले हाम्रा सम्पूर्ण सङ्घर्षलाई केन्द्रित गरेर अगाडि बढ्नुपर्छ । त्यसरी मात्रै हाम्रो क्रान्ति बढ्न सक्छ भनेर प्रधान शत्रुको समस्या सुल्झायौं ।
आठौं – बहसको मुद्दा अझै रोचक थियो । पार्टीको मार्गदर्शक सिद्धान्त के हो ? त्यतिबेला पार्टीको मार्गदर्शक सिद्धान्तबारे विभिन्न खालका बहसहरू थिए । कोही माक्र्सवाद मात्रै भन्दा पुग्छ भन्नेहरू पनि थिए । कोही माक्र्सवाद–लेनिनवाद हाम्रो सिद्धान्त हो भन्नेहरू थिए । कोही माक्र्सवाद–लेनिनवाद–माओवाद भन्नुपर्छ भन्नेहरू थिए । कोही माक्र्सवाद–लेनिनवाद–माओत्से तुङ विचारधारा भन्नुपर्छ भन्नेहरू थिए । कोही माक्र्सवाद–लेनिनवाद–माओत्से तुङ विचारधारा र चारु मजुमदार लाइन भन्नुपर्छ भन्नेहरू पनि थिए । त्यतिबेला यस्ता विभिन्न खालका विचारहरू थिए । यी विचारहरूमा पनि गम्भीर र गहन बहसपछाडि हामीले हाम्रो पार्टीको मार्गदर्शक सिद्धान्त भनेको वास्तवमा माक्र्सवाद–लेनिनवाद नै हो । माक्र्सवाद–लेनिनवाद नै सार्वभौम सच्चाइ हो । सिङ्गो विश्वका कुनै पनि भागमा कार्यान्वयन गर्न सकिने मार्गदर्शक सिद्धान्त भनेको माक्र्सवाद–लेनिनवाद हो । यसमा अरू कुनै पुच्छरहरू जोडिरहन जरुरी हु“दैन भन्ने निष्कर्षमा हामी पुग्यौं । र, यसरी हामीले त्यसलाई पनि संश्लेषण ग¥यौं ।
नवौं – विश्वका समाजवादी मुलुकहरूलाई कसरी हेर्ने ? सोभियत सङ्घलाई समाजवादी मुलुक मान्ने कि नमान्ने ? पूर्वी युरोपका मुलुकहरूलाई समाजवादी मान्ने कि नमान्ने ? अन्य मुलुकहरूलाई पनि के आधारमा समाजवादी मुलुक मान्ने ? हामीले कस्तो मापदण्डका आधारमा कुनै मुलुकलाई समाजवादी मान्ने भन्ने सवालमा पनि गम्भीर बहस ग¥यौं । त्यो बहस छलफल पछाडि अन्ततः हामीले समाजवादी आनदोलनलाई हेर्ने सवालमा एउटा डकुमेन्ट नै पेस ग¥यौं । मैले नै त्यो दस्तावेज पेस गरें । त्यो दस्तावेजमा सर्वसम्मति कायम भयो । र, हामीले तत्कालीन सोभियत सङ्घमा कतिपय कमिकमजोरीका बाबजूद पनि समाजवादी मुलुक नै हो भन्ने निष्कर्ष निकाल्यौं । पूर्वी युरोपेली मुलुकहरू पनि समाजवादी मुलुकहरू नै हुन् । चीन, भियतनाम, लाओस, क्युबा, उत्तर कोरियालगायत देशहरू समाजवादी देशहरू हुन् । हरेक देशको समाजवाद आफ्नै विशिष्टताअनुरूप विकसित हुन्छ । उनीहरूको समाजवादका स्वरूपहरू पनि भिन्नभिन्न हुन सक्छन् । तर, उनीहरू सबै समाजवादी मुलुकहरू नै हुन् । हामीले त्यस्तो निष्कर्ष निकाल्यौं ।
दसौं – समाजवादी मुलुकभित्रका कमीकमजोरीलाई पनि हामीले नियाल्नुपर्ने हुन्छ । नेपालमा समाजवाद कसरी स्थापना हुन्छ ? नेपालको समाजवाद अरू देशको समाजवादस“ग कतिपय कुरामा भिन्न हुन सक्छ । त्यसकारण, समाजवादको कुनै एउटा मोडल निर्माण हुने अनि त्यो मोडलका पछाडि सबै लाग्ने भन्ने कुरा हु“दैन । सोभियत सङ्घको समाजवाद पनि त्यस्तो मोडल समाजवाद होइन । सोभियत सङ्घको विशिष्टताका आधारमा त्यहा“ समाजवाद स्थापना भयो । त्यसलाई आफ्नै ढङ्गले उनीहरूले विकास गर्नुपर्ने हुन्छ । त्यस विषयमा पनि व्यापक छलफल गरेर समाजवादसम्बन्धी विवादलाई टुङ्गो लगायौं ।
यही बीचमा चीनमा तेङ सियाओ पेङको उदय भयो । ग्याङ अफ फोरको पतन भयो । तेङ सियाओ पेङ भनेका दक्षिणपन्थी अवसरवादी हुन् र उनले अब चीनमा पनि संशोधनवाद हावी गर्छन् । चीनमा प्रतिक्रान्ति भयो भनेर मोहनविक्रम सिंहलगायतका नेताहरूले त्यो खालका अवधारणाहरू प्रस्तुत गरे । त्यसले त्यो बेला नेपालमा निकै ठूलो बहस सिर्जना ग¥यो र हामीले एकताबद्ध भएर त्यो गलत कुरालाई चि¥यौं । र वास्तवमा तेङको नेतृत्व पनि एउटा क्रान्तिकारी नेतृत्व नै हो । कम्युनिस्ट पार्टीको नेतृत्व नै हो । र, चीन आधारभूत रूपले समाजवादको बाटोमै रहेको छ । चीनले उग्रवामपन्थी भड्काउ जुन पैदा भएको थियो, त्यसलाई सच्यायो भन्ने निष्कर्षमा पुग्यौं । आज यथार्थमा हाम्रा ती नीतिहरू सही थिए भन्ने पुष्टि भएको छ ।
एघारौं – नया“ जनवादलाई लक्ष्य बनाएर अघि बढिरहेका थियौं । ००६ सालदेखि नै हाम्रो पार्टीको कार्यक्रमिक लक्ष्य नया“ जनवाद थियो । त्यो नया“ जनवाद एकदलीय जनवाद हुन्छ कि बहुदलीय जनवाद हुन्छ भन्ने प्रश्नमा पनि बहस ग¥यौं । यो बहस छलफल गरेर ०४६ सालमा पार्टीको चौथो राष्ट्रिय महाधिवेशनमा टुङ्गो लगायौं । नया“ जनवाद पनि बहुदलीय जनवाद हुन्छ । वास्तवमा बहुदलीय जनवादको आधार चौथो महाधिवेशनले तयार पारेको थियो ।
यी एघारवटा मुख्य मुद्दाहरूमा त्यतिबेला बहस गरेर, ठूलाठूला र लामालामा विवाद गरेर एक–एक गर्दै टुंगोमा पु¥याउने काम भयो । यसरी आखिरमा हामी एउटा संश्लेषणमा पुग्यौं । यही क्रममा नेपाली क्रान्तिका कार्यदिशा, नीति र सिद्धान्तहरूको एउटा शृङ्खला तयार भयो । वास्तवमा ०३९ सालदेखि ०४६ सालसम्मको तत्कालीन नेकपा (माले)को विकास क्रममा यी मुद्दाहरूको निरूपण गर्ने काम एउटा ऐतिहासिक महŒवको काम थियो । यिनै कामहरू सम्पादन गर्ने कुराले नै नेपाली क्रान्तिको सिद्धान्तको शृङ्खला निर्माण भयो ।
पा“चौं महाधिवेशनमा हामीले कार्यक्रमका बारेमा केही बहस ग¥यौं तर त्यो कार्यक्रमको सैद्धान्तिक आधार भने चौथो महाधिवेशनमै तयार पारेको कुरा स्पष्टै छ । यसरी चौथो महाधिवेशनसम्म आइपुग्दा हामीले गरेका मुख्य सैद्धान्तिक बहस यिनै हुन् र म नै त्यतिबेला पार्टीको महासचिव थिए“ । मेरो नेतृत्वमा यी सम्पूर्ण सैद्धान्तिक मुद्दाहरू निरूपण हुन पुगेका थिए । यसरी हाम्रो पार्टीको कार्यदिशा, नीति र सिद्धान्त स्पष्ट भयो । ०४६ सालमा हामीले चौथो महाधिवेशन सम्पन्न ग¥यौं । त्यस महाधिवेशनमा जुन नीतिगत सवालहरू हामीले हल ग¥यौं, व्यवहारमा त्यसलाई कार्यान्वयन गर्नका निम्ति अब राजतन्त्र र पञ्चायती व्यवस्थाका विरुद्ध बृहत् आन्दोलन गर्नुपर्छ, हामीले संयुक्त आन्दोलनबाट जनउभार सिर्जना गर्नुपर्छ भन्ने निष्कर्षमा पुग्यौं । त्यो निष्कर्षका साथ चौथो महाधिवेशनमा हामीले एउटा प्रस्ताव नै पारित ग¥यौं । र, हामीले सबै कम्युनिस्ट पार्टीहरू मिलाएर एउटा संयुक्त मोर्चा निर्माण गर्ने निर्णय ग¥यौं । पार्टीले मलाई नै त्यो संयुक्त मोर्चा बनाउने जिम्मेवारी दियो । मैले सबै कम्युनिस्ट समूहहरूस“ग छलफल गरें । त्यसपछि संयुक्त वाममोर्चा निर्माण भयो । ०४६ माघसम्म पुग्दा हामीले संयुक्त वाममोर्चा निर्माण गरिसकेका थियौं । काङ्ग्रेसस“ग पनि हामीले वार्ता ग¥यौं ।
त्यो वार्तापछि एउटा बृहत् संयुक्त मोर्चा निर्माण गरेर ०४६ फागुन ७ गते संयुक्त आन्दोलनको सुरुवात ग¥यौं । त्यो सुरुवातपछि ५१ दिन पनि पञ्चायत टिकेन । ५१ दिन पुग्दानपुग्दै ०४६ साल चैत २६ गते तत्कालीन निर्दलीय तानाशाही पञ्चायती व्यवस्था सिसाको महलझैं गल्र्यामगुर्लुम्म ढल्यो । र, राजतन्त्र हामी राजनीतिक पार्टीहरूस“ग सहमति र सम्झौता गर्न बाध्य भयो । र, ०४६ सालको परिवर्तन यसरी घटित भयो ।
जहा“सम्म पार्टीमा नेतृत्व परिवर्तनको लागि सहजता र असहजता कस्तो रह्यो भन्ने प्रश्न छ, यो ०३९ सालको प्रश्न हो । हामीले पार्टीमा उग्रवामपन्थी भड्काउहरू सच्याइसकेपछि नेपाली क्रान्तिका कार्यदिशा, नीति र सिद्धान्तहरूको शृङ्खला निर्माण गर्दै जनआन्दोलन र जनसङ्गठनलाई राष्ट्रव्यापी रूप दिएर राजतन्त्र र पञ्चायती तानाशाही व्यवस्थाविरुद्ध सङ्घर्ष गर्नुपर्ने आवश्यकता थियो । त्यो आवश्यकतालाई परिपूर्ति गर्नका लागि पार्टीका नीति र विचारहरूको सङ्घर्षमा हामीले बहस गर्न सुरु ग¥यौं । त्यो बहस हु“दै गएपछि नेतृत्वले सही ढङ्गले त्यसको सञ्चालन र सम्पादन गर्न सकेन । नेतृत्व जुन ढङ्गले बहस विवादहरूमा लाग्नुपर्ने थियो, त्यो ढङ्गले लाग्न सकेन । त्यतिबेला कमरेड सीपी मैनाली पार्टीको महासचिव हुनुहुन्थ्यो । उहा“ले पार्टीभित्र देखा परेका सम्पूर्ण विचारहरूलाई र भिन्न मतहरूलाई जसरी व्यवस्थापन गर्ने र नेतृत्व गर्ने काम गर्नुपर्ने थियो, त्यो गर्न सक्नुभएन । त्यसले गर्दा केन्द्रीय कमिटीको विश्वास उहा“ले गुमाउनुभयो । र, उहा“ मात्रै एकातिर र सिङ्गो केन्द्रीय कमिटी अर्कोतिर रहेको अवस्था सिर्जना भयो । जसले गर्दा पार्टीमा नेतृत्व परिवर्तनको माग उठ्यो । त्यतिबेला मैले आफैं महासचिव बन्नुपर्छ वा बन्छु भन्ने कल्पना गरेको थिइन“ । तर, त्यतिबेलाका जो साथीभाइहरू हुनुहुन्थ्यो, उहा“हरूमध्ये कसैले पनि त्यो जिम्मेवारी नलिने तर परिवर्तन नगरी पनि जान नसकिने टुङ्गोमा केन्द्रीय कमिटीका सबै साथीहरू पुगिसक्नुभएको थियो । अनि उहा“हरूले मलाई महासचिव प्रस्ताव गर्नुभयो । त्यो प्रस्तावमा मैले धेरै विचार गरें र अन्त्यमा स्वीकार गरें । त्यसपछि वास्तवमै पार्टी अगाडि बढ्यो । हाम्रा सामु उत्पन्न भइरहेका जति पनि विवादहरूलाई सफलतापूर्वक सैद्धान्तिक धरातलमा उभिएर हामीले हल ग¥यौं । नेपाली क्रान्तिका कार्यदिशा, नीति र सिद्धान्तको एउटा शृङ्खला नै तयार पा¥यौं । त्यो शृङ्खला तयार पार्ने क्रममा ०३९ देखि ०४६ सालसम्मको अवधि एक ऐतिहासिक अवधिका रूपमा रहेको छ । ०३९ सालमा जसरी नेतृत्व परिवर्तन भयो, त्यसबाट सीपी कमरेड अलिकति असन्तुष्ट हुनुभयो । उहा“ले सानासाना गुट पनि बनाउनुभयो । असन्तुष्टिहरू व्यक्त गर्दै पनि हि“ड्नुभयो । त्यसले गर्दा उहा“लाई पछि कारबाही पनि गर्नुप¥यो । नेतृत्व परिवर्तन भनेको सहज हु“दो रहेनछ । कतिपयलाई असहज लाग्दो रहेछ । समस्याहरू आउ“दा रहेछन् । यो अनुभव हामीलाई ०३९ सालले दिएको छ । ०४६ सालमा अत्यन्त सहजताका साथ कमरेड मदनकुमार भण्डारीलाई नेतृत्व सुम्पेर म नेतृत्वबाट हटेको हु“ । मैले सहजताका साथ त्यो चिजलाई लिए“ । मैले कुनै गुटबन्दी गरिन“ । पार्टीमा निरन्तर काम गर्दै आए“ । पछि आएर फेरि म पार्टीको महासचिव भए“ । फेरि पार्टीको अध्यक्ष भए“ । तर, मलाई अरू कुनै तलमाथि गर्नुपर्ने आवश्यकता परेन । कसैकसैलाई अलिकति समस्या पर्छ । सहन गाह्रो हुन्छ । कसैलाई सहन सजिलो हुन्छ । कसैले सहज ढङ्गले लिन्छन् । कसैले कष्टपूर्ण ढङ्गले लिन्छन् । यसकारण, नेतृत्व परिवर्तनको कुरामा तलमाथि हु“दो रहेछ । तर, जुन ०३९ सालमा नेतृत्व परिवर्तन भयो, त्यो पार्टीले ठीक निर्णय गरेको थियो । त्यसबाट पार्टीले असल परिणामहरू जन्मायो भन्ने कुरा घटनाक्रमले प्रस्ट पारेका छन् ।
निष्कर्ष
नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनमा २० को दशकबाट जुन विभाजन हुन सुरु भएको थियो, त्यो विभाजनलाई तोड्दै क्रमशः फेरि पुनर्गठन गर्ने, फेरि एकता कायम गर्ने र फेरि रूपान्तरण गर्ने एउटा अभियान जो झापा सङ्घर्षपछि को–अर्डिनेसन निर्माण गरेर हामीले थाल्यौं, त्यो अभियान ०४६ सालको परिवर्तनसम्म आइपुग्दा धेरै हदसम्म सफल भयो । र, नेकपा (माले) नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनको मूल प्रवाहका रूपमा विकसित भयो । नेकपा
(माले)ले नै पहिलो पटकको संसद्को निर्वाचनमा नेकपा (माक्र्सवादी) स“ग एकता कायम गरी अत्यन्त महŒवपूर्ण सफलता हासिल ग¥यो । त्यो परिवर्तनको सिलसिलामा हामीले कमरेड मनमोहन अधिकारीले नेतृत्व गर्नुभएको पाका पुराना कमरेडहरूसमेत भएको समूहस“ग एकीकरण गरेको त्यस एकीकरणले हाम्रो पार्टीलाई नेकपा (एमाले) मा रूपान्तरित ग¥यो । यसरी पार्टीको युवापङ्क्ति, पुरानो पाको पङ्क्ति र बयोवृद्धहरूको पङ्क्तिसमेत एकताबद्ध हुन पुग्यो । एकताबद्ध भएपछि नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई हामीले सुस्थिर ढङ्गले अगाडि बढाउने कामहरू गर्दै आएका छौं । ०४६ सालपछि पनि हाम्रो पार्टीमा विभाजन आयो । तर, त्यो विभाजनलाई केही वर्षभित्रै हामीले फेरि एकतामा रूपान्तरण ग¥यौं । त्यसको परिणाम स्वरूप नेकपा (एमाले) ०४६ सालपछाडि निरन्तर यो देशको कम्युनिस्ट आन्दोलनको मूल प्रवाह बनेर रहेको छ । बीचमा माओवादी आन्दोलन निकै चर्को रूपमा अगाडि आयो । त्यसले संविधानसभाको पहिलो निर्वाचनमा हामीलाई दोस्रो कम्युनिस्ट पार्टीका रूपमा धकल्यो । फेरि पनि हामीहरू आठौं राष्ट्रिय महाधिवेशन पछाडि उग्रवामपन्थका विरुद्ध जुध्यौं र वैचारिक सङ्घर्षहरू अगाडि बढायौं । त्यसले हामीलाई कम्युनिस्ट आन्दोलनको पहिलो शक्तिका रूपमा स्थापित गराइदियो । र, देशलाई अगाडि बढाउने सिलसिलामा अब नेकपा (एमाले) पहिलो पार्टी बन्ने उज्ज्वल सम्भावनाका साथ अगाडि बढिरहेको छ । सिङ्गो पार्टीको शक्तिलाई एकताबद्ध गरेर अगाडि बढाउन सकेको खण्डमा एउटा शक्तिशाली, राष्ट्रव्यापी, जनव्यापी सुअनुशासित, सुसङ्गठित र देशको सबैभन्दा शक्तिशाली पार्टीका रूपमा नेकपा (एमाले) विकसित भएर निरन्तर अघि बढ्नुु अनिवार्य छ ।
यही आन्दोलनका क्रममा पुष्पलालले नेतृत्व गर्नुभएको समूह, तुलसीलालले नेतृत्व गर्नुभएका समूह मनमोहन अधिकारीले नेतृत्व गर्नुभएको समूह प्रकट भए । त्यही सिलसिलामा मोहनविक्रम सिंहले नेतृत्व गर्नुभएको समूह र निर्मल लामाले नेतृत्व गर्नुभएको समूह पनि प्रकट भए । यसरी २० को दशकमा विभिन्न कम्युनिस्ट समूहहरू प्रकट हु“दै गए । यो विभाजनको प्रक्रिया भनेको पार्टीको कार्यदिशामा दक्षिणपन्थी भड्काउको मुख्य उपज थियो । यही सिलसिलामा झापामा र देशभरी नै युवा क्रान्तिकारीहरूको सङ्ख्या निरन्तर बढ्दै गइरहेको थियो । युवा, विद्यार्थी, शिक्षकहरू र विभिन्न पेसामा कार्यरत मानिसहरू विभिन्न ढङ्गले कम्युनिस्ट आन्दोलनतिर आकर्षित भइरहेका थिए, देशभक्तिपूर्ण आन्दोलनमा आकर्षित भइरहेका थिए र लोकतान्त्रिक आन्दोलनमा आकर्षित भइरहेका थिए । उनीहरूको ठूलो पङ्क्ति मेचीदेखि महाकालीसम्म, हिमालदेखि तराईसम्म जागरण पैदा गर्दै प्रकट भइरहेको थियो । त्यसका अनेकन बाह्य कारणहरू पनि थिए । त्यतिबेला चीनमा सांस्कृतिक क्रान्ति उर्लंदो अवस्थामा थियो भने अर्कोतर्फ भारतमा नक्सलवाडी आन्दोलनले सिङ्गो भारतलाई हल्लाइरहेको अवस्था थियो । यी दुवैतिरका घटनाहरूले नेपाली जनमानसलाई प्रभावित पारेका थिए । नेपालका युवाहरू कम्युनिस्ट आन्दोलनतर्फ आकर्षित भइरहेका थिए । र, विभिन्न कम्युनिस्ट समूहहरूमध्ये कतिपय समूहहरूस“ग ती आवद्ध पनि भए । र, स्वतन्त्र रूपले पनि नया“ कम्युनिस्ट समूहहरू एवम् नया“ क्रान्तिकारी समूहहरू विकसित हुन थाले ।
यस्तै सिलसिलामा झापामा नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी झापा जिल्ला कमिटीले पूर्व कोसी प्रान्तीय कमिटीस“ग विद्रोह ग¥यो । र, ऊ स्वतन्त्र भयो । देशका अनेकन् भागहरूमा जिल्ला कमिटीहरू केन्द्रबाट स्वतन्त्र भइरहेका थिए । र अलगअलग समूहहरू बनिरहेका थिए । यिनै समूहहरूमध्ये झापाली कमरेडहरूको एउटा विद्रोही समूह प्रकट भयो । त्यो विद्रोही समूहले पार्टी नेतृत्वस“ग पनि विद्रोह गर्ने र नया“ ढङ्गले क्रान्तिकारी कार्यदिशातिर अगाडि बढ्नुपर्छ भनेर पहलकदमी लियो । त्यो पहलकदमी एउटा महŒवपूर्ण पलकदमी थियो । त्यो पार्टीमा व्याप्त हु“दै गएको दक्षिणपन्थी अवसरवादविरुद्ध थियो । दक्षिणपन्थी अवसरवादको विरोध गरिएको हुनाले देशभरिका क्रान्तिकारीहरूका निमित्त झापा विद्रोह एउटा आकर्षणको विषय बन्यो । धेरै युवाहरू आकर्षित पनि भए । तर, त्यो आन्दोलनलाई झापामा सुरु भएको वर्गशत्रु खत्तमको सङ्घर्षलाई प्रशासनले भने निर्ममतापूर्वक दमन ग¥यो । धेरै क्रान्तिकारीहरूको यो सिलसिलामा हत्या पनि भयो । तर, झापा सङ्घर्षकै सारलाई केन्द्रबिन्दुमा राख्दै दक्षिपन्थी अवसरवादका विरुद्धको सङ्घर्ष र राजतन्त्रविरुद्धका सङ्घर्षलाई केन्द्रबिन्दुमा राखेर आखिर २०३२ सालमा आएर नया“ कोअर्डिनेसन कमिटी निर्माण हुन पुग्यो ।
यसरी अखिल नेपाल कम्युनिस्ट क्रान्तिकारी कोअर्डिनेसन कमिटीको जब निर्माण भयो, त्यसले नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई पुनर्गठित गर्ने र एकताबद्ध गर्ने एउटा नया“ मञ्चको निर्माण ग¥यो । त्यो एउटा राष्ट्रिय मञ्चका रूपमा नै प्रकट भयो । कम्युनिस्ट आन्दोलनमा त्यो एउटा नया“ समूहका रूपमा पनि प्रकट भयो । त्यसले गुटबन्दीलाई अगाडि बढाएन । त्यसले सम्पूर्ण कम्युनिस्टहरूलाई एक बनाउने नया“ अभियानको थालनी ग¥यो । तर, अफसोचको कुरा त्यो आन्दोलनभित्रै विभिन्न किसिमका उग्रवामपन्थी प्रवृत्तिहरू पनि थिए । ती उग्रवामपन्थी प्रवृत्तिहरूविरुद्ध जुध्नैपर्ने हुन्थ्यो । त्यसो नगरी आन्दोलनलाई अगाडि बढाउन सकि“दैनथ्यो ।
पहिलो उग्रवामपन्थी भड्काउ
त्यतिबेला झापा सङ्घर्ष नक्सलवाडी सङ्घर्षस“ग विभिन्न ढङ्गले जोडियो । नक्सलवाडी सङ्घर्षको प्रभावलाई झापा सङ्घर्षले अस्वीकार गर्न सकेको थिएन । अर्थात्, झापा सङ्घर्षका क्रान्तिकारीहरूले चारु मजुमदारको लाइनलाई नेपाली क्रान्तिको अभिन्न अङ्ग बनाउन पुगेका थिए । यो पहिलो उग्रवामपन्थी भड्काउ थियो । त्यसो गर्नुहु“दैनथ्यो । त्यसलाई नसच्याई नेपाली क्रान्तिलाई अगाडि बढाउन सम्भव थिएन । दोस्रो, उनीहरूले ‘एक एरिया, युनिट र एक एक्सन’को कार्यपद्धति अपनाएका थिए । त्यो कार्यपद्धति पनि उग्रवामपन्थी कार्यपद्धति थियो । व्यापक रूपले जनमत निर्माण नगरिकन, क्रान्तिको जनआधार निर्माण नगरिकन खासखास वर्गशत्रुलाई चित्रित गरेर एउटा एरियामा स्क्वायड बनाउने र एक्सन गर्ने कामले उग्रतातर्फ लैजान्थ्यो । र, त्यसले क्रान्तिकारी आन्दोलनलाई अगाडि बढ्न दि“दैनथ्यो । क्रान्तिकारी पार्टी बनाउने काममा झन् धक्का दिन्थ्यो । प्रतिक्रियावादीहरूलाई सचेत र सतर्क बन्न तथा उनीहरूका हमलाहरूलाई निम्त्याउन मद्दत गथ्र्यो । तेस्रो, आन्दोलनमा आम रूपमा नै एक्सन प्र्रधानता थियो । अथवा, पहिले एक्सन गर्ने अनि सङ्गठन निर्माण गर्ने प्रवृत्ति हावी थियो । सबैभन्दा पहिले सङ्गठन निर्माण गर्ने निश्चित चेतना लिएर जनतालाई गोलबन्द गर्ने, उनीहरूलाई आन्दोलित गर्दै जाने र सोही क्रममा नै विभिन्न प्रकारका एक्सनहरू हुन सक्थे । तर, पहिला एक्सन गरेर त्यसपछाडि सङ्गठन निर्माण गर्ने खालका कमजोरीहरू थिए । ती कमजोरीहरू पनि उग्रवामपन्थी भड्काउकै अभिन्न अङ्ग थिए । चौथो, सङ्घर्षलाई अगाडि लैजाने सिलसिलामा निश्चित वर्गशत्रुलाई चिन्ने र त्यो वर्गशत्रु खत्तम गर्ने कार्यपद्धति अपनाइएको थियो । एक एरिया, एक युनिट, एक एक्सनको कार्यपद्धति त्यसैस“ग सम्बन्धित थियो । र, त्यो कार्यपद्धतिलाई लागू गर्नका लागि पनि पहिले वर्गशत्रु खत्तम गर्ने खालको कुरा थियो । त्यो आफैंमा चरम उग्रवामपन्थी चिन्तन थियो । त्यो चिन्तनको कारणले पनि कतिपय ठाउ“मा हाम्रा कमरेडहरू गिरफ्तार हुनुभयो । र, सङ्गठनलाई नोक्सानी पुग्ने काम भयो ।
पा“चौं, सशस्त्र सङ्घर्षमा लागिहाल्नुपर्ने वा तुरुन्तै सशस्त्र सङ्घर्ष नै एक मात्र कार्यदिशा हो भन्ने ढङ्गले त्यतिबेलाको कार्यदिशा व्यवस्थित गरिएको थियो । जबकि, जनसङ्गठन निर्माण गर्ने, जनआन्दोलनहरू निर्माण गर्ने, जनमतहरू निर्माण गर्ने, अनि त्यसपछाडि एउटा निश्चित बिन्दुमा गएर मात्रै सशस्त्र सङ्घर्ष गर्नुपर्नेमा सुरुदेखि नै सशस्त्र सङ्घर्ष गर्नुपर्छ भन्ने अवधारणा विद्यमान थियो । त्यसले पनि त्यतिबेलाको कार्यदिशामा उग्रवामपन्थी भड्काउ रहेको कुरालाई प्रस्ट पार्दछ ।
छैटौं, अझै अर्को अनौठो त के थियो भने नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीलाई नै नमान्ने कुरा पनि थियो । अर्थात्, नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीलाई चाहि“ उग्र बुर्जुवाहरूको पार्टीको रूपमा यो संशोधनवादी पार्टीका रूपमा चित्रित गर्ने र बिल्कुलै नेपालमा नया“ ढङ्गको कम्युनिस्ट पार्टी निर्माण गर्ने भन्ने अवधारणा अघि सारिएको थियो । यो सिङ्गो नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीलाई नै निषेध गर्ने अर्को एउटा गम्भीर खालको उग्रवामपन्थी भड्काव थियो ।
सातौं, पार्टीको सङ्गठन निर्माण गर्ने कुरामा सबैभन्दा पहिलो सङ्गठन नै सैनिक सङ्गठन रहने खालको कुरा नै थियो । अर्थात्, एउटा एरियामा जाने, त्यो एरियामा सबैभन्दा पहिला स्क्वायड बनाउने कुरा थियो । त्यो स्क्वायड बनाउने कुरा भनेको सैनिक सङ्गठन निर्माण गर्ने कुरा हो । सैनिक सङ्गठनलाई नै प्रधानता दिइएको थियो र पहिले जनसङ्गठनहरू, पार्टी सङ्गठनहरू नबनाईकन सैनिक सङ्गठन बनाउनुपर्छ भन्ने अवधारणा आफैंमा अर्को उग्रवामपन्थी भड्काउ थियो ।
आठौं, त्यतिबेला जनआन्दोलन र जनसङ्गठनलाई यथोचित महŒव दिइएकै थिएन । जनआन्दोलन र जनसङ्गठन बनाउनुचाहि“ संशोधनवाद हो र त्यसबाट संशोधनबादी भइन्छ भन्ने खालको अवधारणा विद्यमान थियो । जबकि, जनसङ्गठनहरू निर्माण नगरिकन वा जनआन्दोलन नगरिकन जनचेतनालाई माथि उठाउनै सकि“दैनथ्यो । वर्गसङ्घर्षलाई अगाडि बढाउन सकि“दैनथ्यो । क्रान्तिको प्राथमिक अवस्थामा यस्तो विज्ञानलाई पनि ठीक ढङ्गले नबुझ्ने र उल्टा बुझ्ने खालका कुराहरू थिए । यो अर्को उग्रवामपन्थी गल्ती थियो ।
युवाहरूलाई सङ्गठित गर्न युवा रेड गार्डहरू, बच्चाहरूलाई सङ्गठित गर्न बाल रेड गार्डहरू बनाउने प्रवृत्ति थियो । त्यसले उनीहरूलाई सङ्गठित त गथ्र्यो, तर उनीहरूलाई काम दिने मामिलामा बढीभन्दा बढी उग्रवामपन्थी कारबाहीतर्फ उन्मुख पाथ्र्यो । त्यो पनि अर्को एउटा उग्रवामपन्थी गल्ती थियो । त्यसैगरी, विभिन्न वर्गीय सङ्गठनहरू निर्माण गर्नुपर्ने कुरा र सामुदायिक सङ्गठनहरू निर्माण गर्नुपर्ने कुराहरूलाई अस्वीकार गरिएको थियो र एकैपटक विभिन्न खालका क्रान्तिकारी सङ्गठनहरू निर्माण गर्ने, जस्तो कि विद्यार्थीहरूमा क्रान्तिकारी विद्यार्थी सङ्गठन, महिलाहरूमा क्रान्तिकारी महिला सङ्गठन, किसानहरूमा क्रान्तिकारी किसान सगठन तर अखिल नेपाल महिला सङ्घ, अखिल नेपाल किसान सङ्घ, अखिल नेपाल युवा सङ्घ, विद्यार्थी सङ्घ बनाउने कुरालाई यथोचित महŒव नदिने प्रवृत्ति थियो । र, समग्रमा त्यतिबेलाको कार्यदिशा नै सशस्त्र सङ्घर्षको कार्यदिशा थियो । जबकि, सशस्त्र सङ्घर्षका लागि आवश्यक आधार तयार पारेर मात्रै हामी अगाडि बढ्न सक्थ्यौं । यी कुराहरू झापा सङ्घर्षकालबाट विकसित भएका मुख्य उग्रवामपन्थी गल्तीहरू हुन् । यस्ता गल्तीहरू रहेको हुनाले हामीले को–अर्डिनेसन निर्माण गरिसकेपछि पनि राम्रोस“ग सङ्घर्षलाई विकास गर्न सकेनौं । यी उग्रवामपन्थी गल्तीहरूले हाम्रो धाराको विकास र विस्तारलाई विभिन्न ढङ्गले रोक्दै आए । तर पनि हामीले २०३२ सालमा को–अर्डिनेसन निर्माण गरिसकेपछि बिस्तारै बिस्तारै सङ्गठनलाई विभिन्न ठाउ“मा फैलाउ“दै लग्यौं । हामीले इलाम, पा“चथर र ताप्लेजुङसम्म सङ्गठनलाई फैलायौं । झापा र मोरङमा पनि फैलायौं । सुनसरी, सिरहा र धनुषामा पनि फैलायौं । काठमाडांै, सिन्धुपाल्चोक हु“दै क्रमशः हाम्रा सङ्गठनहरू फैलि“दै अघि बढे ।
यस जाने सिलसिलामा अन्य कम्युनिस्ट समूहहरूस“ग व्यापक रूपले सम्बन्ध बढ्दै गए । सम्बन्ध सम्पर्क बढ्दै जाने क्रममा हाम्रो एकताका प्रक्रिया पनि अगाडि बढ्न जान थाले । यही सिलसिलामा ०३३÷३४ सालतिर हामीले तत्कालीन मुक्ति मोर्चास“ग एकता कायम गर्न सक्यौं । त्यही कालखण्डमा दाङको सन्देश समूहस“ग पनि एकता कायम गर्न सक्यौं । पूर्वको रातोझन्डास“ग पनि एकता कायम गर्न सफल भयौं । यसले हाम्रो को–अर्डिनेसन केन्द्रको आधार निकै विस्तार गर्दै जान थाल्यो । अन्ततः हामीले ०३५ सालमा नेकपा (माले)को स्थापना ग¥यौं । नेकपा (माले) को गठन भनेको नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई पुनर्गठन गर्ने एक महŒवपूर्ण घटना थियो । त्यसबेलासम्म पनि हामीस“ग धेरै उग्रवामपन्थी भड्काउहरू थिए ।
हामीले क्रमशः उग्रवामपन्थी भड्काउहरूलाई चिन्दै सच्याउन पनि थालेका थियौं । को–अर्डिनेसन कालदेखि नै हामीले यो क्रम थालेका थियौं । खासगरी २०३३ सालबाट हामीले यो अभियान थालनी ग¥यौं । सच्याउने अभियानको थालनी मैले नै सुरुवात गरेको थिए“ । क्रमशः हामीले को–अर्डिनेसन कमिटीभित्र नै रहेका कमीकमजोरीहरूलाई हटाउन थाल्यौं । र, ती कुराहरू हट्दैहट्दै आखिर ०३७ सालमा तत्कालीन नेकपा (माले)को सातौं बैठकमा आएपछि हामीले मुख्य रूपमा हाम्रो कार्यदिशालाई नै रूपान्तरण ग¥यौं । फेरि हामीले जनआन्दोलनको कार्यदिशा लियौं । सशस्त्र सङ्घर्षको कार्यदिशालाई स्थगित ग¥यौं । हामीले व्यापक तयारी नगरी हिंसात्मक सङ्घर्षको कुरा गर्नुहु“दैन, हिंसात्मक सङ्घर्षको सम्भावनालाई अस्वीकार गर्नुहु“दैन तर सङ्घर्ष र सङ्गठनका अन्य तमाम रूपहरूलाई अपनाएर मात्रै अगाडि बढ्नुपर्छ भन्ने निष्कर्षमा पुग्यौं ।
०३७ सालमा आएर उग्रवामपन्थी भड्काउहरूलाई सच्याइसकेपछि अब हाम्रो देशको ठोस परिस्थितिअनुरूप माक्र्सवाद लेनिनवादको प्रयोगमा कसरी एकरूपता कायम गर्नुपर्छ र नेपाली क्रान्तिका कार्यदिशा, नीति र सिद्धान्तहरूलाई समग्रमा कसरी विकास गर्नुपर्छ भन्ने विषयवस्तु हाम्रा सामु आयो । यी विषयवस्तु आएपछि हाम्रो पार्टीमा गम्भीर बहस र विवादहरू सुरु भए तर हामीहरू छलफल गर्र्दै गयौं । नेपाली क्रान्तिका विविध विषयहरूमध्ये उठेका प्रमुख सवालहरू यतिबेला निम्न बमोजिम रहेका थिए ः
पहिलो– नेपाली क्रान्ति नया“ जनवादी क्रान्ति हो । नया“ जनवादी क्रान्ति दीर्घकालीलन रूपले सम्पन्न हुन्छ । यसको सारतŒव भनेको कृषि क्रान्ति हो । जसरी चीनमा तीन÷चार चरण भएर क्रान्ति सफल भयो त्यसरी नै नेपालमा कति चरण भएर क्रान्ति पूरा हुन्छ ? यो प्रश्न हाम्रे सामु आयो र हामी गम्भीर विवाद र बहसमा लाग्यौं ।
नेपाली क्रान्तिले ००७ सालमा एउटा चरण पार ग¥यो । ००७ देखि ०१७ सम्ममा अर्को चरण पार ग¥यो । ०१७ देखि हामी पञ्चायताकालमा थियौं, त्यो तेस्रो चरण थियो । त्यो पञ्चायतकालको सङ्घर्षकै सिलसिलामा टुङ्गिन्छ कि अथवा अरू कति चरण पार गरेर जाला भन्ने खालको बहस हाम्रो बीचमा थियो । त्यो बहसलाई हामीले क्रमशः टुङ्गो लगायौं ।
दोस्रो– प्रत्येक चरणमा यसरी क्रान्तिका जो उपचरणहरू सिर्जना हुन्छन्, सिङ्गो क्रान्तिको जो आम चरण हुन्छ, र त्यो आम चरणभित्र अनेकौं प्रकारका उपचरणहरू आउने गर्दछन् । ती उपचरणअनुरूप पार्टीले क्रान्तिका कार्यनीतिक दिशाहरू निर्धारण गर्नुपर्ने हुन्छ । त्यो कार्यनीतिक कार्यदिशा निर्धारण गर्न सिपालु भइएन भने परिस्थिति बदलिसकेको हुन्छ, कसकाविरुद्ध प्रहार गरेर जाने, कसलाई एकताबद्ध बनाउ“दै जाने ? भन्ने विषयमा भ्रमहरू पैदा हुन सक्छन् । क्रान्तिलाई अगाडि बढाउन कार्यनीतिक कार्यदिशा प्रस्ट पार्नुपर्छ । कार्यनीतिक कार्यदिशा प्रस्ट भएन भने कुनै पनि उपचरणमा सङ्घर्षका कार्यक्रमहरूलाई अगाडि बढाउन सकि“दैन । तसर्थ, हामीले प्रत्येक चरणका कार्यनीतिक कार्यदिशा प्रस्ट पार्ने काम ग¥यौं ।
तेस्रो– यस्ता क्रान्तिका विभिन्न उपचरणहरूमा पार्टीको मुख्य कार्यनीतिक नारा कसरी निर्धारण गर्नुपर्छ भन्ने विषयमा निकै हाम्रो बीचमा लामो विवाद चल्यो । यस विषयमा २०३९ सालमा चर्को विवाद भयो । त्यतिबेला कमरेड सीपी मैनालीले पार्टी स्वतन्त्रतालाई मुख्य कार्यनीतिक नारा बनाएर जाऔं भन्ने प्रस्ताव गर्नुभयो । हामीले त्यो प्रस्ताव अगाडि सार्दाखेरि पार्टीको मुख्य कार्यनीतिक नारामा भड्काव पैदा हुनसक्ने कुरा देख्यौं । हामीले के भन्यौ भने निरङ्कुशतन्त्रको समाप्ति र पूर्ण राजनीतिक स्वतन्त्रतालाई मुख्य नारा बनाएर जानुपर्दछ र कुनै पनि बेलामा पार्टीले मुख्य कार्यनीतिक नारा तय गर्दाखेरि त्यसको सारतŒव क्रान्तिकारी भएको हुनैपर्दछ । त्यतिबेलाको प्रमुख शत्रुमाथि प्रहार भएको हुनैपर्दछ । र, प्रमुख परिवर्तनको लक्ष्य पनि त्यसले वेष्ठित गरेको हुनैपर्दछ । तब मात्रै मुख्य कार्यनीतिक नारा उपयुक्त हुन्छ भन्ने टुङ्गोमा हामी पुग्यौं । र, मुख्य कार्यनीतिक नारालाई पनि लामो बहस र छलफलपछि टुङ्गोमा पु¥यायौं ।
चौथो – नेपाली क्रान्ति जसरी विभिन्न उपचरण हु“दै अगाडि बढ्छ, ती उपचरणअनुरूप पार्टीले क्रान्तिका निम्ति ठोस कार्यक्रमहरू अगाडि सार्नुपर्ने हुन्छ । र, नया“ जनवादी क्रान्ति एउटा दीर्घकालीन क्रान्ति भएको हुनाले त्यस्तो क्रान्तिका निम्ति आम कार्यक्रम र ठोस कार्यक्रम अगाडि सार्नुपर्ने हुन्छ । सिङ्गो कालखण्डका लागि आम कार्यक्रम हुन्छ भने प्रत्येक उपचरणका लागि ठोस कार्यक्रम हुन्छ । यो कुरालाई कसरी व्यवस्थित गर्ने भन्ने सवालमा पनि हाम्रो बीचमा लामो बहस चल्यो । हामीले यी कुराहरूलाई लामो छलफलपछि टुङ्गोमा पु¥यायौं ।
पा“चौं सवाल– हामीले त्यसपछि प्रधान अन्तरविरोधबारे बहस ग¥यौं । यो बहस पनि त्यति नै लामो समयसम्म चल्यो । नेपाली समाजको प्रधानअन्तरविरोध भनेको के हो ? यसमा अनेक खालका अवधारणाहरू प्रकट भएका थिए । अनेक अवधारणाको बीचमा हामीले बहस र छलफल ग¥यौं । त्यो बहस र छलफललाई पनि सफलतापूर्वक टुङ्ग्यायौं । नेपाली समाजमा तत्कालिन अवस्थामा जमिन्दार बर्ग र पु“जीपति वर्ग एकातिर र व्यापक जनसमुदाय अर्कोतिर भएकाले त्यो अन्तरविरोध वर्गीय रूपले प्रधान अन्तरविरोध हो । राजनीतिक रूपले चाहि“ त्यो राजतन्त्र र व्यापक जनताबीचको अन्तरविरोधका रूपमा यो प्रकट भएको छ भन्ने हामीले निष्कर्ष निकाल्यौं । यस आधारमा प्रधान अन्तरविरोधको बहसलाई पनि हामीले टुङ्ग्यायौं ।
छैटौं – नेपाली क्रान्तिको विद्यामान अवस्थामा प्रधान शत्रु को हो ? कसलाई प्रहार गर्ने ? कसैले भन्थे नेपाली काङ्ग्रेस प्रधान शत्रु हो । कसैले भारत प्रधान शत्रु हो भन्थे । कसैले राजतन्त्र प्रधान शत्रु मान्थे । यसरी प्रधान शत्रुका बारेमा पनि एकरूप धारणा थिएन । लामो बहसपछाडि हामी के टुङ्गोमा पुग्यौं भने प्रधान अन्तरविरोध र प्रधान अन्तरविरोधको प्रधान पक्षले नै मुख्य शत्रुको समस्यालाई समाधान गर्दछ, निर्धारण गर्दछ र प्रधान अन्तरविरोध राजनीतिक रूपले राजतन्त्र र व्यापक जनताको बीचमा भइसकेपछि प्रधान शत्रु भनेको राजतन्त्र नै हो । त्यकारणले राजतन्त्रविरुद्ध नै हामीले हाम्रा सम्पूर्ण सङ्घर्षलाई केन्द्रित गरेर अगाडि बढ्नुपर्छ । त्यसरी मात्रै हाम्रो क्रान्ति बढ्न सक्छ भनेर प्रधान शत्रुको समस्या सुल्झायौं ।
आठौं – बहसको मुद्दा अझै रोचक थियो । पार्टीको मार्गदर्शक सिद्धान्त के हो ? त्यतिबेला पार्टीको मार्गदर्शक सिद्धान्तबारे विभिन्न खालका बहसहरू थिए । कोही माक्र्सवाद मात्रै भन्दा पुग्छ भन्नेहरू पनि थिए । कोही माक्र्सवाद–लेनिनवाद हाम्रो सिद्धान्त हो भन्नेहरू थिए । कोही माक्र्सवाद–लेनिनवाद–माओवाद भन्नुपर्छ भन्नेहरू थिए । कोही माक्र्सवाद–लेनिनवाद–माओत्से तुङ विचारधारा भन्नुपर्छ भन्नेहरू थिए । कोही माक्र्सवाद–लेनिनवाद–माओत्से तुङ विचारधारा र चारु मजुमदार लाइन भन्नुपर्छ भन्नेहरू पनि थिए । त्यतिबेला यस्ता विभिन्न खालका विचारहरू थिए । यी विचारहरूमा पनि गम्भीर र गहन बहसपछाडि हामीले हाम्रो पार्टीको मार्गदर्शक सिद्धान्त भनेको वास्तवमा माक्र्सवाद–लेनिनवाद नै हो । माक्र्सवाद–लेनिनवाद नै सार्वभौम सच्चाइ हो । सिङ्गो विश्वका कुनै पनि भागमा कार्यान्वयन गर्न सकिने मार्गदर्शक सिद्धान्त भनेको माक्र्सवाद–लेनिनवाद हो । यसमा अरू कुनै पुच्छरहरू जोडिरहन जरुरी हु“दैन भन्ने निष्कर्षमा हामी पुग्यौं । र, यसरी हामीले त्यसलाई पनि संश्लेषण ग¥यौं ।
नवौं – विश्वका समाजवादी मुलुकहरूलाई कसरी हेर्ने ? सोभियत सङ्घलाई समाजवादी मुलुक मान्ने कि नमान्ने ? पूर्वी युरोपका मुलुकहरूलाई समाजवादी मान्ने कि नमान्ने ? अन्य मुलुकहरूलाई पनि के आधारमा समाजवादी मुलुक मान्ने ? हामीले कस्तो मापदण्डका आधारमा कुनै मुलुकलाई समाजवादी मान्ने भन्ने सवालमा पनि गम्भीर बहस ग¥यौं । त्यो बहस छलफल पछाडि अन्ततः हामीले समाजवादी आनदोलनलाई हेर्ने सवालमा एउटा डकुमेन्ट नै पेस ग¥यौं । मैले नै त्यो दस्तावेज पेस गरें । त्यो दस्तावेजमा सर्वसम्मति कायम भयो । र, हामीले तत्कालीन सोभियत सङ्घमा कतिपय कमिकमजोरीका बाबजूद पनि समाजवादी मुलुक नै हो भन्ने निष्कर्ष निकाल्यौं । पूर्वी युरोपेली मुलुकहरू पनि समाजवादी मुलुकहरू नै हुन् । चीन, भियतनाम, लाओस, क्युबा, उत्तर कोरियालगायत देशहरू समाजवादी देशहरू हुन् । हरेक देशको समाजवाद आफ्नै विशिष्टताअनुरूप विकसित हुन्छ । उनीहरूको समाजवादका स्वरूपहरू पनि भिन्नभिन्न हुन सक्छन् । तर, उनीहरू सबै समाजवादी मुलुकहरू नै हुन् । हामीले त्यस्तो निष्कर्ष निकाल्यौं ।
दसौं – समाजवादी मुलुकभित्रका कमीकमजोरीलाई पनि हामीले नियाल्नुपर्ने हुन्छ । नेपालमा समाजवाद कसरी स्थापना हुन्छ ? नेपालको समाजवाद अरू देशको समाजवादस“ग कतिपय कुरामा भिन्न हुन सक्छ । त्यसकारण, समाजवादको कुनै एउटा मोडल निर्माण हुने अनि त्यो मोडलका पछाडि सबै लाग्ने भन्ने कुरा हु“दैन । सोभियत सङ्घको समाजवाद पनि त्यस्तो मोडल समाजवाद होइन । सोभियत सङ्घको विशिष्टताका आधारमा त्यहा“ समाजवाद स्थापना भयो । त्यसलाई आफ्नै ढङ्गले उनीहरूले विकास गर्नुपर्ने हुन्छ । त्यस विषयमा पनि व्यापक छलफल गरेर समाजवादसम्बन्धी विवादलाई टुङ्गो लगायौं ।
यही बीचमा चीनमा तेङ सियाओ पेङको उदय भयो । ग्याङ अफ फोरको पतन भयो । तेङ सियाओ पेङ भनेका दक्षिणपन्थी अवसरवादी हुन् र उनले अब चीनमा पनि संशोधनवाद हावी गर्छन् । चीनमा प्रतिक्रान्ति भयो भनेर मोहनविक्रम सिंहलगायतका नेताहरूले त्यो खालका अवधारणाहरू प्रस्तुत गरे । त्यसले त्यो बेला नेपालमा निकै ठूलो बहस सिर्जना ग¥यो र हामीले एकताबद्ध भएर त्यो गलत कुरालाई चि¥यौं । र वास्तवमा तेङको नेतृत्व पनि एउटा क्रान्तिकारी नेतृत्व नै हो । कम्युनिस्ट पार्टीको नेतृत्व नै हो । र, चीन आधारभूत रूपले समाजवादको बाटोमै रहेको छ । चीनले उग्रवामपन्थी भड्काउ जुन पैदा भएको थियो, त्यसलाई सच्यायो भन्ने निष्कर्षमा पुग्यौं । आज यथार्थमा हाम्रा ती नीतिहरू सही थिए भन्ने पुष्टि भएको छ ।
एघारौं – नया“ जनवादलाई लक्ष्य बनाएर अघि बढिरहेका थियौं । ००६ सालदेखि नै हाम्रो पार्टीको कार्यक्रमिक लक्ष्य नया“ जनवाद थियो । त्यो नया“ जनवाद एकदलीय जनवाद हुन्छ कि बहुदलीय जनवाद हुन्छ भन्ने प्रश्नमा पनि बहस ग¥यौं । यो बहस छलफल गरेर ०४६ सालमा पार्टीको चौथो राष्ट्रिय महाधिवेशनमा टुङ्गो लगायौं । नया“ जनवाद पनि बहुदलीय जनवाद हुन्छ । वास्तवमा बहुदलीय जनवादको आधार चौथो महाधिवेशनले तयार पारेको थियो ।
यी एघारवटा मुख्य मुद्दाहरूमा त्यतिबेला बहस गरेर, ठूलाठूला र लामालामा विवाद गरेर एक–एक गर्दै टुंगोमा पु¥याउने काम भयो । यसरी आखिरमा हामी एउटा संश्लेषणमा पुग्यौं । यही क्रममा नेपाली क्रान्तिका कार्यदिशा, नीति र सिद्धान्तहरूको एउटा शृङ्खला तयार भयो । वास्तवमा ०३९ सालदेखि ०४६ सालसम्मको तत्कालीन नेकपा (माले)को विकास क्रममा यी मुद्दाहरूको निरूपण गर्ने काम एउटा ऐतिहासिक महŒवको काम थियो । यिनै कामहरू सम्पादन गर्ने कुराले नै नेपाली क्रान्तिको सिद्धान्तको शृङ्खला निर्माण भयो ।
पा“चौं महाधिवेशनमा हामीले कार्यक्रमका बारेमा केही बहस ग¥यौं तर त्यो कार्यक्रमको सैद्धान्तिक आधार भने चौथो महाधिवेशनमै तयार पारेको कुरा स्पष्टै छ । यसरी चौथो महाधिवेशनसम्म आइपुग्दा हामीले गरेका मुख्य सैद्धान्तिक बहस यिनै हुन् र म नै त्यतिबेला पार्टीको महासचिव थिए“ । मेरो नेतृत्वमा यी सम्पूर्ण सैद्धान्तिक मुद्दाहरू निरूपण हुन पुगेका थिए । यसरी हाम्रो पार्टीको कार्यदिशा, नीति र सिद्धान्त स्पष्ट भयो । ०४६ सालमा हामीले चौथो महाधिवेशन सम्पन्न ग¥यौं । त्यस महाधिवेशनमा जुन नीतिगत सवालहरू हामीले हल ग¥यौं, व्यवहारमा त्यसलाई कार्यान्वयन गर्नका निम्ति अब राजतन्त्र र पञ्चायती व्यवस्थाका विरुद्ध बृहत् आन्दोलन गर्नुपर्छ, हामीले संयुक्त आन्दोलनबाट जनउभार सिर्जना गर्नुपर्छ भन्ने निष्कर्षमा पुग्यौं । त्यो निष्कर्षका साथ चौथो महाधिवेशनमा हामीले एउटा प्रस्ताव नै पारित ग¥यौं । र, हामीले सबै कम्युनिस्ट पार्टीहरू मिलाएर एउटा संयुक्त मोर्चा निर्माण गर्ने निर्णय ग¥यौं । पार्टीले मलाई नै त्यो संयुक्त मोर्चा बनाउने जिम्मेवारी दियो । मैले सबै कम्युनिस्ट समूहहरूस“ग छलफल गरें । त्यसपछि संयुक्त वाममोर्चा निर्माण भयो । ०४६ माघसम्म पुग्दा हामीले संयुक्त वाममोर्चा निर्माण गरिसकेका थियौं । काङ्ग्रेसस“ग पनि हामीले वार्ता ग¥यौं ।
त्यो वार्तापछि एउटा बृहत् संयुक्त मोर्चा निर्माण गरेर ०४६ फागुन ७ गते संयुक्त आन्दोलनको सुरुवात ग¥यौं । त्यो सुरुवातपछि ५१ दिन पनि पञ्चायत टिकेन । ५१ दिन पुग्दानपुग्दै ०४६ साल चैत २६ गते तत्कालीन निर्दलीय तानाशाही पञ्चायती व्यवस्था सिसाको महलझैं गल्र्यामगुर्लुम्म ढल्यो । र, राजतन्त्र हामी राजनीतिक पार्टीहरूस“ग सहमति र सम्झौता गर्न बाध्य भयो । र, ०४६ सालको परिवर्तन यसरी घटित भयो ।
जहा“सम्म पार्टीमा नेतृत्व परिवर्तनको लागि सहजता र असहजता कस्तो रह्यो भन्ने प्रश्न छ, यो ०३९ सालको प्रश्न हो । हामीले पार्टीमा उग्रवामपन्थी भड्काउहरू सच्याइसकेपछि नेपाली क्रान्तिका कार्यदिशा, नीति र सिद्धान्तहरूको शृङ्खला निर्माण गर्दै जनआन्दोलन र जनसङ्गठनलाई राष्ट्रव्यापी रूप दिएर राजतन्त्र र पञ्चायती तानाशाही व्यवस्थाविरुद्ध सङ्घर्ष गर्नुपर्ने आवश्यकता थियो । त्यो आवश्यकतालाई परिपूर्ति गर्नका लागि पार्टीका नीति र विचारहरूको सङ्घर्षमा हामीले बहस गर्न सुरु ग¥यौं । त्यो बहस हु“दै गएपछि नेतृत्वले सही ढङ्गले त्यसको सञ्चालन र सम्पादन गर्न सकेन । नेतृत्व जुन ढङ्गले बहस विवादहरूमा लाग्नुपर्ने थियो, त्यो ढङ्गले लाग्न सकेन । त्यतिबेला कमरेड सीपी मैनाली पार्टीको महासचिव हुनुहुन्थ्यो । उहा“ले पार्टीभित्र देखा परेका सम्पूर्ण विचारहरूलाई र भिन्न मतहरूलाई जसरी व्यवस्थापन गर्ने र नेतृत्व गर्ने काम गर्नुपर्ने थियो, त्यो गर्न सक्नुभएन । त्यसले गर्दा केन्द्रीय कमिटीको विश्वास उहा“ले गुमाउनुभयो । र, उहा“ मात्रै एकातिर र सिङ्गो केन्द्रीय कमिटी अर्कोतिर रहेको अवस्था सिर्जना भयो । जसले गर्दा पार्टीमा नेतृत्व परिवर्तनको माग उठ्यो । त्यतिबेला मैले आफैं महासचिव बन्नुपर्छ वा बन्छु भन्ने कल्पना गरेको थिइन“ । तर, त्यतिबेलाका जो साथीभाइहरू हुनुहुन्थ्यो, उहा“हरूमध्ये कसैले पनि त्यो जिम्मेवारी नलिने तर परिवर्तन नगरी पनि जान नसकिने टुङ्गोमा केन्द्रीय कमिटीका सबै साथीहरू पुगिसक्नुभएको थियो । अनि उहा“हरूले मलाई महासचिव प्रस्ताव गर्नुभयो । त्यो प्रस्तावमा मैले धेरै विचार गरें र अन्त्यमा स्वीकार गरें । त्यसपछि वास्तवमै पार्टी अगाडि बढ्यो । हाम्रा सामु उत्पन्न भइरहेका जति पनि विवादहरूलाई सफलतापूर्वक सैद्धान्तिक धरातलमा उभिएर हामीले हल ग¥यौं । नेपाली क्रान्तिका कार्यदिशा, नीति र सिद्धान्तको एउटा शृङ्खला नै तयार पा¥यौं । त्यो शृङ्खला तयार पार्ने क्रममा ०३९ देखि ०४६ सालसम्मको अवधि एक ऐतिहासिक अवधिका रूपमा रहेको छ । ०३९ सालमा जसरी नेतृत्व परिवर्तन भयो, त्यसबाट सीपी कमरेड अलिकति असन्तुष्ट हुनुभयो । उहा“ले सानासाना गुट पनि बनाउनुभयो । असन्तुष्टिहरू व्यक्त गर्दै पनि हि“ड्नुभयो । त्यसले गर्दा उहा“लाई पछि कारबाही पनि गर्नुप¥यो । नेतृत्व परिवर्तन भनेको सहज हु“दो रहेनछ । कतिपयलाई असहज लाग्दो रहेछ । समस्याहरू आउ“दा रहेछन् । यो अनुभव हामीलाई ०३९ सालले दिएको छ । ०४६ सालमा अत्यन्त सहजताका साथ कमरेड मदनकुमार भण्डारीलाई नेतृत्व सुम्पेर म नेतृत्वबाट हटेको हु“ । मैले सहजताका साथ त्यो चिजलाई लिए“ । मैले कुनै गुटबन्दी गरिन“ । पार्टीमा निरन्तर काम गर्दै आए“ । पछि आएर फेरि म पार्टीको महासचिव भए“ । फेरि पार्टीको अध्यक्ष भए“ । तर, मलाई अरू कुनै तलमाथि गर्नुपर्ने आवश्यकता परेन । कसैकसैलाई अलिकति समस्या पर्छ । सहन गाह्रो हुन्छ । कसैलाई सहन सजिलो हुन्छ । कसैले सहज ढङ्गले लिन्छन् । कसैले कष्टपूर्ण ढङ्गले लिन्छन् । यसकारण, नेतृत्व परिवर्तनको कुरामा तलमाथि हु“दो रहेछ । तर, जुन ०३९ सालमा नेतृत्व परिवर्तन भयो, त्यो पार्टीले ठीक निर्णय गरेको थियो । त्यसबाट पार्टीले असल परिणामहरू जन्मायो भन्ने कुरा घटनाक्रमले प्रस्ट पारेका छन् ।
निष्कर्ष
नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनमा २० को दशकबाट जुन विभाजन हुन सुरु भएको थियो, त्यो विभाजनलाई तोड्दै क्रमशः फेरि पुनर्गठन गर्ने, फेरि एकता कायम गर्ने र फेरि रूपान्तरण गर्ने एउटा अभियान जो झापा सङ्घर्षपछि को–अर्डिनेसन निर्माण गरेर हामीले थाल्यौं, त्यो अभियान ०४६ सालको परिवर्तनसम्म आइपुग्दा धेरै हदसम्म सफल भयो । र, नेकपा (माले) नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनको मूल प्रवाहका रूपमा विकसित भयो । नेकपा
(माले)ले नै पहिलो पटकको संसद्को निर्वाचनमा नेकपा (माक्र्सवादी) स“ग एकता कायम गरी अत्यन्त महŒवपूर्ण सफलता हासिल ग¥यो । त्यो परिवर्तनको सिलसिलामा हामीले कमरेड मनमोहन अधिकारीले नेतृत्व गर्नुभएको पाका पुराना कमरेडहरूसमेत भएको समूहस“ग एकीकरण गरेको त्यस एकीकरणले हाम्रो पार्टीलाई नेकपा (एमाले) मा रूपान्तरित ग¥यो । यसरी पार्टीको युवापङ्क्ति, पुरानो पाको पङ्क्ति र बयोवृद्धहरूको पङ्क्तिसमेत एकताबद्ध हुन पुग्यो । एकताबद्ध भएपछि नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई हामीले सुस्थिर ढङ्गले अगाडि बढाउने कामहरू गर्दै आएका छौं । ०४६ सालपछि पनि हाम्रो पार्टीमा विभाजन आयो । तर, त्यो विभाजनलाई केही वर्षभित्रै हामीले फेरि एकतामा रूपान्तरण ग¥यौं । त्यसको परिणाम स्वरूप नेकपा (एमाले) ०४६ सालपछाडि निरन्तर यो देशको कम्युनिस्ट आन्दोलनको मूल प्रवाह बनेर रहेको छ । बीचमा माओवादी आन्दोलन निकै चर्को रूपमा अगाडि आयो । त्यसले संविधानसभाको पहिलो निर्वाचनमा हामीलाई दोस्रो कम्युनिस्ट पार्टीका रूपमा धकल्यो । फेरि पनि हामीहरू आठौं राष्ट्रिय महाधिवेशन पछाडि उग्रवामपन्थका विरुद्ध जुध्यौं र वैचारिक सङ्घर्षहरू अगाडि बढायौं । त्यसले हामीलाई कम्युनिस्ट आन्दोलनको पहिलो शक्तिका रूपमा स्थापित गराइदियो । र, देशलाई अगाडि बढाउने सिलसिलामा अब नेकपा (एमाले) पहिलो पार्टी बन्ने उज्ज्वल सम्भावनाका साथ अगाडि बढिरहेको छ । सिङ्गो पार्टीको शक्तिलाई एकताबद्ध गरेर अगाडि बढाउन सकेको खण्डमा एउटा शक्तिशाली, राष्ट्रव्यापी, जनव्यापी सुअनुशासित, सुसङ्गठित र देशको सबैभन्दा शक्तिशाली पार्टीका रूपमा नेकपा (एमाले) विकसित भएर निरन्तर अघि बढ्नुु अनिवार्य छ ।
झापा सङ्घर्षपछि राष्ट्रव्यापी पार्टी निर्माण
माधवकुमार नेपाल
१. राष्ट्रिय पार्टी निर्माणमा झापा सङ्घर्षको पे्ररणा
वि.सं. १९९७ सालका वीर सहिदहरूले पनि लेनिनको समयको सङ्घर्षको चर्चा गरे, करिब त्यसै समयदेखि नेपालमा कम्युनिस्ट पार्टीको चर्चा सुरु भयो र २००६ सालमा कमरेड पुष्पलालको नेतृत्वमा नेपाली श्रमजीवी वर्गको मुक्तिका लागि नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीको स्थापना भयो । यसरी स्थापित कम्युनिस्ट पार्टीले अगाडि बढ्ने क्रममा विभिन्न उतारचढावहरूको सामना ग¥यो । यसले मजदुर तथा किसानहरूलाई जागृत र परिचालित गर्ने काम ग¥यो, कर्मचारीहरूलाई जागृत गर्ने काम ग¥यो र विद्यार्थी सङ्गठनको निर्माण र परिचालन गर्ने काम ग¥यो । यी कामको माध्यमद्वारा कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई विस्तार गर्ने काम भयो । ०१५ सालको निर्वाचनमा यसले तराईका दुई तथा पहाडका दुई गरी जम्मा चार स्थानमा विजय प्राप्त ग¥यो । यही निर्वाचनबाट कम्युनिस्ट आन्दोलन देशव्यापी बन्यो ।
पञ्चायती व्यवस्थाको सुरुवात भइसकेपछि कम्युनिस्ट पार्टी चुप लागेर बसेन । यसका नेताहरू थुनामा गए, यातना भोगे र कतिपय निर्वासनमा रहनुप¥यो । यही बीचमा कम्युनिस्ट पार्टीभित्र आन्तरिक विवादहरू देखापरे । पार्टीको कार्यक्रम र कार्यनीतिसम्बन्धी सवालमा देखापरेको विवाद, अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिस्ट आन्दोलनका मतभेदहरू र पञ्चायती व्यवस्थाबाट रचिएका षड्यन्त्रका साथै पद्धतिसङ्गत ढङ्गले अन्तरपार्टी सङ्घर्ष सञ्चालन नगर्नेजस्ता कारणले पार्टीमा विवाद र विभाजन चर्कंदै गयो । पार्टी केन्द्रको भूमिका कमजोर बन्दै गयो । ०२२ सालदेखि कतिपय स्थानीय कमिटीहरूले केन्द्रस“ग सम्बन्ध विच्छेद गर्न थाले । पार्टी छिन्नभिन्न हुन थाल्यो । कमरेड पुष्पलालले ०२४ सालबाट सुरु गर्नुभएको पर्टी पुनर्गठन अभियान पनि केही समय प्रभावकारी रहे दिगो हुन सकेन । विभाजनको प्रक्रिया बढेर गयो । स्थानीय कमिटीहरूले स्वायत्त ढङ्गले काम गर्न थाले । त्यसबेलाको सुन्दर पक्ष के थियो भने जिल्लाजिल्लामा गाडिएको कम्युनिस्ट पार्टीको जरो बलियो भएकाले स्थानीय कमिटीहरूले केन्द्रको मुख नताकी पार्टीलाई आ–आफ्नो जिल्लामा जोगाए, हुर्काए र अगाडि बढाए । अन्य जिल्लामा जस्तै झापा जिल्लामा पनि त्यहा“का क्रान्तिकारीहरूले कम्युनिस्ट पार्टीलाई जोगाउने, हुर्काउने र अगाडि बढाउने काम गरिरहेका थिए ।
यसैबीचमा झापा जिल्ला कमिटीमा रहेका केही कमरेडहरूमा नया“ विचारतर्फ आकर्षण बढ्यो । त्यो नया“ विचार भनेको चिनिया“ सांस्कृतिक क्रान्तिको विचार थियो र भारतीय नक्सलवाडी आन्दोलनको विचार थियो । यसको मूल सार भनेको हतियारबन्द आन्दोलनबाट मात्र कम्युनिस्ट पार्टीको विजय एवम् श्रमजीवी सर्वहारा वर्गको मुक्ति सम्भव छ भन्ने थियो । माक्र्सवाद, लेनिनवाद र माओ विचारधाराका साथै भारतीय कम्युनिस्ट पार्टीका नेता चारु मजुमदारको वर्गशत्रु खत्तमको विचारलाई अङ्गीकार गरेको यो विचार उग्र वामपन्थी विचारधारामा उभिएको थियो । त्यतिबेला वर्गशत्रुलाई हत्या गर्ने कुरालाई नै केन्द्रबिन्दुमा राखिएको थियो । जनतामा चेतना जगाउने, जनपरिचालन गर्ने र जनआन्दोलन गर्ने कुराहरू कम तर गुरिल्ला दस्ताहरू बनाउने र परिचालन गर्ने, गाउ“लाई आफ्नो कब्जामा राखी गाउ“बाट सहरलाई घेर्ने दीर्घकालीन जनयुद्धको बाटो अङ्गीकार गरिदिएको थियो । अतः झापा सङ्घर्षले दिएका महŒवपूर्ण सन्देशहरूमध्ये पहिलो सन्देश हो– त्याग, तपस्या र आवश्यक पर्दा बलिदान गरेर भए पनि कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई अगाडि बढाएर लैजानुपर्छ । यसको अर्को सन्देश शोषित, पीडित, श्रमजीवी र सर्वहारा वर्गको सेवा गर्नुपर्दछ र सर्वहारा वर्गको मुक्तिका लागि क्रियाशील रहनुपर्दछ । त्यस्तै, जनतामा चेतना फैलाउनुपर्दछ भन्ने यसको अर्को सन्देश हो । त्यतिबेला झापाका क्रान्तिकारी कमरेडहरूलाई दाङका कमरेडहरूले पठाएको चिठी र उक्त चिठीको जवाफस्वरूप झापाका क्रान्तिकारीहरूले लेखेको चिठीमा उल्लिखित ‘शोषण जहा“ हुन्छन्, ती ठाउ“ झापा हुन्छ र शोषित मान्छे जहा“ हुन्छ, त्यो झापाली हुन्छ...’ र ‘हेर्दा दङालीको चिठी हर्षविभोर भयौं हामी...’ जस्ता वाक्यांशहरूले लामो समयसम्म क्रान्तिकारीहरूलाई प्रेरणा र ऊर्जा प्रदान गरिरहे ।
२. कसरी निर्माण भयो को–अर्डिनेसन
केन्द्र (को.के.) ?
०२२ सालदेखि म कम्युनिस्ट आन्दोलनमा आकर्षित भई ०२६ सालमा कमरेड पुष्पलालले नेतृत्व गर्नुभएको कम्युनिस्ट समूहमा संगठित भई नया“ क्रान्तिकारी पार्टी निर्माण गर्नुपर्छ भन्ने मान्यतासहित मोरङ पुगेको थिए“ । मलाई चिनिया“ सांस्कृतिक क्रान्ति र भारतको नक्सलवाडी आन्दोलनले प्रभावित गरिरहेकै थिए । त्यसमाथि झापाको सङ्घर्षले पनि प्रभावित ग¥यो । त्यहीबेला मोरङमा एउटा अर्को क्रान्तिकारी सङ्गठन थियो । त्यसको नाम थियो, ‘नेपाल क्रान्तिकारी सङ्गठन माक्र्सवादी, लेनिनवादी (माले) मोरङ’ । त्यो सङ्गठनमा आबद्ध भएर हामी काम गर्न थाल्यौं । यसैबीच, मोरङको सङ्गठन र झापाका क्रान्तिकारीहरूको बीचमा सहकार्य हुन थाल्यो । सहकार्यसहित संयुक्त रूपमा हामीले आ–आफ्नो ठाउ“मा कामलाई अगाडि बढाउ“दै लग्यौं ।
त्यतिबेला अबको कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई जोगाउने, बचाउने, हुर्काउने र बढाउने जिम्मेवारी लिनुपर्दछ भन्ने भावना हामीले बोक्यौं । त्यही क्रममा नै झापाका क्रान्तिकारीहरूमध्ये कमरेड मुकुन्द न्यौपानेस“ग मेरो सम्पर्क सम्बन्ध भयो । उहा“ पहिले झापाबाट मोरङ आउनुभयो र पछि बारा जानुभयो । उहा“ले झापा सङ्घर्षको सन्देशलाई फैलाउने काम गर्नुभयो । त्यसपछि कमरेड केपी ओली आउनुभयो । उहा“ आएपछि निर्वासनमा रहनुभएका क. मोहनचन्द्र अधिकारीलाई लिन जानुभयो । उहा“हरूस“गको सम्पर्क सम्बन्धबाट झापाभित्र दुई लाइन सङ्घर्ष चलिरहेको जानकारी प्राप्त भयो र उग्र वामपन्थी लाइनले पारेको असरका बारेमा हामीस“ग व्यापक छलफल भयो । त्यही क्रममा ०३० सालको अन्तिममा झापा जिल्ला कमिटीका नेता सीपी मैनालीस“ग विराटनगरमा मेरो सम्पर्क भयो । त्यतिबेला झापामा सम्पर्क गर्ने जिम्मा मोरङको पार्टीले मलाई नै दिएको थियो ।
हामी दुईको बीचमा सल्लाह भयो कि ‘अब यो आन्दोलनलाई झापामा वा मोरङमा मात्रै सीमित गर्नुहु“दैन, देशव्यापी रूपमा लैजानुपर्दछ ।’ त्यस समयमा झापामा चर्को दमन चलिरहेको थियो । सोही दमनका क्रममा सुखानीमा पा“चजना क्रान्तिकारी कमरेडहरूलाई जेल सार्ने बहानामा हत्या गरियो । अन्य कमरेडहरू पनि दमनको सिकार हुनुभयो । त्यतिबेला उक्त दमनबाट कम्युनिस्ट पार्टीलाई कसरी जोगाउने भन्ने ठूलो चिन्ता थियो । मोरङमा त्यति ठूलो दमन थिएन, तर जब हामीले भारतीय सिनेमा जलाउने कार्यक्रम ग¥यौं र भारतमा पठाएका दस्तावेजहरू समातिए, त्यसपछि नक्सलवाडी गतिविधि बढेको भन्दै प्रशासनले कडाइ ग¥यो । पार्टीको कामलाई दमन भएको स्थानमा मात्र सीमित गर्ने कि अन्यत्रसमेत लैजाने भन्ने स्थिति उत्पन्न भइसकेपछि हामीले एउटा क्रान्तिकारी अपिल प्रकाशित गर्ने निर्णय ग¥यौं र सोही निर्णयका आधारमा सीपी मैनाली र म बसेर मस्यौदा गरिएको उक्त अपिल २०३१ साल जेठ १४ गतेका दिन जारी गरियो । सोही अपिललाई देशव्यापी रूपमा प्रचार गर्नका लागि मेची र कोसीको जिम्मा सीपी मैनालीलाई एवम् कोसीको तराईका जिल्ला र पश्चिम तिरको जिम्मा मलाई दिइयो । त्यही सिलसिलामा म सिरहा, बारा, पर्सा, काठमाडौं, दोलखा र सिन्धुपाल्चोक पुगें । अनि अमृत बोहरा, मिलन तुलाधर, मुकुन्द न्यौपाने, मणिलाल राईलगायतलाई सम्पर्क गर्ने काम गरें । त्यसबेलाको उक्त काममा रामचन्द्र यादव र म केन्द्रको काममा बढ्ता जुटेका थियौं ।
यो सबै गरिसकेपछि अब एउटा क्रान्तिकारी सङ्गठन बनाउनैपर्छ भनेर हामीले ०३१ सालमै कोसिस ग¥यौं । त्यो कोसिस सफल भएन । पुनः ०३२ सालको जेठ महिनामा हामीले एउटा राष्ट्रिय भेला ग¥यौं, त्यस भेलाबाट हामी आठजना (सीपी मैनाली, म, रामचन्द्र यादव, अमृत बोहरा, झलनाथ खनाल, मुकुन्द न्यौपाने, मणिलाल राई र गोविन्द न्यौपाने) रहेको को–अर्डिनेसन केन्द्र बनाइयो । तीनजनाको ब्युरो बन्यो जसमा सीपी मैनाली, म र रामचन्द्र यादव थियौं । यसरी निर्माण भएको को–अर्डिनेसन केन्द्रले पुष्पलाल समूहस“ग छुट्टिएको मुक्तिमोर्चा समूहलाई एकताबद्ध ग¥यो, जसमा जीवराज आश्रित, मोदनाथ प्रश्रित, मदन भण्डारी, बामदेव गौतम, सिद्धिनाथ ज्ञवालीलगायतका कमरेडहरू हुनुहुन्थ्यो । त्यसपछि मोहनविक्रम समूहबाट अलग भई बनेको र नेत्रलाल अभागीको नेतृत्वमा रहेको दाङको सन्देश समूहस“ग एकता ग¥यौं । पूर्वको रातोझन्डा समूहलाई पनि पार्टीमा समावेश गराइयो, जसमा वासु शाक्यसहितका कमरेडहरू हुनुहुन्थ्यो । त्यपछि ०३५ पुस ११ मा एक सम्मेलन गरी नेकपा (माले) गठन गरियो । मालेको गठनपछि सानाठूला थुप्रै क्रान्तिकारी कम्युनिस्ट समूहरूलाई एकताबद्ध गर्दै नया“ पर्टी निर्माण र विस्तार गरिएको थियो ।
३. कोके र झापाको सैद्धान्तिक बाटो
झापा आन्दोलनको सैद्धान्तिक बाटो भनेको चिनिया“ सांस्कृतिक क्रान्ति र भारतीय नक्सलवाडी आन्दोलनको बाटो थियो । त्यसको मूल सार भनेको हतियारबन्द आन्दोलनबाट मात्र कम्युनिस्ट पार्टीको विजय एवम् श्रमजीवी सर्वहारा वर्गको मुक्ति सम्भव छ भन्ने थियो । आज आएर हेर्दा त्यो उग्रवामपन्थी दृष्टिकोण थियो भन्नुपर्दछ । त्यसले माक्र्सवाद, लेनिनवाद र माओ विचारधाराका साथै भारतीय कम्युनिस्ट पार्टीका नेता चारु मजुमदारको वर्गशत्रु खत्तमको विचारलाई अङ्गीकार गरेको थियो । त्यतिबेला शत्रुलाई हत्या गर्ने कुरालाई नै केन्द्रबिन्दुमा राखिएको थियो । जनतामा चेतना जगाउने, जनपरिचालन गर्ने र जनआन्दोलन गर्ने कुराहरू कम तर गुरिल्ला दस्ताहरू बनाउने र परिचालन गर्ने, गाउ“लाई आफ्नो कब्जामा राखी गाउ“बाट सहरलाई घेर्ने दीर्घकालीन जनयुद्धको बाटो अङ्गीकार गरेको थियो ।
को–अर्डिनेसन केन्द्रले सुरुवातमा सैद्धान्तिक आधारका रूपमा माक्र्सवाद, लेलिनवाद, माओ विचारधारा र चारु मजुमदारको लाइन लिएको थियो । ०३५ सालको साउन महिनामा भएको कोकेको तेस्रो सम्मेलनमा बहस गर्दै जाने क्रममा नेपालीहरूले चारु मजुमदार लाइन भन्नुहु“दैन भनेर त्यसलाई हटाउने प्रस्ताव गरियो । त्यसमा ठूलो विवाद भयो । उक्त लाइन हटाउने विषयमा रामचन्द्र यादवको गम्भीर असहमति रह्यो, तर कोकेका अधिकांश नेता हटाउने पक्षमा भएकाले बहुमतबाट चारु मजुमदार लाइन हटाउने प्रस्ताव पारित भयो । त्यसरी हामीले जडसूत्रवादी एवम् कुनै पार्टी विशेषको प्रभावबाट मुक्त हुने कोसिस ग¥यौं । ४. प्रमुख सैद्धान्तिक रूपान्तरण (पा“चौं महाधिवेशनसम्म)
२०३५ सालको पुस महिनामा मोरङमा पहिलो राष्ट्रिय सम्मेलनको आयोजना भयो । कमरेड मदन भण्डारीले त्यसको व्यवस्थापनको जिम्मा लिनुभएको थियो । उक्त सम्मेलनबाट हामीले पार्टीलाई उग्रवामपन्थी विचारबाट अलिकति सही बाटोतर्फ डो¥याउन थाल्यौं । तर पनि पार्टीभित्र अझै पनि उग्रवामपन्थी चिन्तन हावी थियो । त्यतिबेलादेखि हामीले हाम्रो कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई विदेशी प्रभावबाट मुक्त गराएर नेपालले आफ्नो बाटो आफैं पहिल्याउनुपर्छ भन्ने मान्यता बोक्यौं । ०३५ देखि ०३७ सालसम्म पार्टीभित्र ठूलो बैचारिक सङ्घर्ष चल्यो । जनमतसङ्ग्रह, शान्ति क्षेत्रको प्रस्ताव तथा क्रान्तिकारी अस्थायी सरकार निर्माण गर्नेजस्ता विषयमा धेरै विवादहरू भए । यही वैचारिक सङ्घर्ष चल्ने क्रममा नै हामीले जनआन्दोलनको आवश्यकता र महŒवलाई, नेपाली क्रान्तिको सिद्धान्त कस्तो हुनुपर्छ भन्ने मान्यतालाई, मित्र र शत्रु पहिचान गर्ने कुरालाई, क्रान्तिकारी नारा तय गर्ने कुरालाई, रणनीति र कार्यनीति के हुनुपर्दछ भन्ने विषयलाई टुङ्गो लगाउने काम ग¥यौं ।
०३७ सालसम्म आउ“दा हाम्रो पार्टीमा धेरै हदसम्म वैचारिक स्पष्टता आइसकेको थियो । यस अवधिमा पार्टीका नेता–कार्यकर्ताहरूमा अध्ययन संस्कृति एवम् बैचारिक बहस गर्ने क्षमताको विकास भयो । यही बीचमा पञ्चायती व्यवस्थालाई उपयोग गरी पञ्चायतको भण्डाफोर गर्ने कार्यनीतिसमेत अवलम्बन गरियो । ०४६ सालमा चौथो महाधिवेशन गरिसकेपछि माओत्से तुङ विचारधारा भनिरहनुनपर्ने, सोभियत सङ्घ समाजवादी मुलुकका रूपमा रहेको जस्ता निष्कर्ष निकाल्दै धेरै हदसम्म उग्रवामपन्थी सोचबाट हामीले पार्टीलाई मुक्त ग¥यौं । चौथो महाधिवेशनले प्रतिस्पर्धालाई स्वीकार गर्ने, जनतास“गको सम्बन्धलाई मुख्य बलका रूपमा लिने, जनताको चेतना, जागरण अनि हाम्रो पार्टीको पहलकदमीमा जनपरिचालन र सोही आधारमा हुने जनआन्दोलनबाट परिवर्तन गर्ने कुरालाई अवलम्बन ग¥यो । यसबीचमा विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनमा निकै ठूलाठूला समस्याहरू देखा परे । विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनमा देखिएका समस्याहरूलाई हाम्रो देशको सन्दर्भमा कसरी सम्बोधन गर्ने र नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई जोगाउने भन्ने विषयमा निकै बहसहरू गरिए ।
पार्टीका नेताहरूको बीचमा विभिन्न ढङ्गले सघन रूपमा चलिरहेको यस बहसको आलोकमा कमरेड मदन भण्डारीको नेतृत्वमा जनताको बहुदलीय जनवाद अगाडि सारियो । प्रजातान्त्रिक आन्दोलनमा समेत कम्युनिस्ट पार्टीको भूमिकालाई सशक्त बनाइयो । त्यसैबीचमा नेपाली काङ्ग्रेस र संयुक्त बाममोर्चाको संयुक्त आह्वानमा जनआन्दोलन सञ्चालन भयो र पञ्चायती व्यवस्थाको अन्त्य भयो । पार्टीहरू खुला भएलगत्तै मनमोहन अधिकारी तथा सहाना प्रधानको नेतृत्वमा रहेको नेकपा (माक्र्सवादी) स“ग हाम्रो पार्टीको एकता भयो, जसले नेपाली समाजमा नया“ खाले तरङ्ग पैदा ग¥यो । यसको परिणाम स्वरूप ०४८ सालमा भएको निर्वाचनमा हाम्रो पार्टी एक तिहाइभन्दा बढी सिटका साथ संसद्को दोस्रो ठूलो दलका रूपमा उपस्थित भई विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनमा एउटा नया“ उदाहरण प्रस्तुत गर्न सफल भयो ।
५. निष्कर्ष
नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनका आधारमा यो निष्कर्ष निकाल्न सकिन्छ कि आन्दोलनप्रति पूर्ण रूपमा समर्पित भए, समाजको रूपान्तरण गर्ने भावनाप्रति इमानदार हुन सके र कम्युनिस्ट पार्टीको आचरणलाई ग्रहण गर्न सके कम्युनिस्ट पार्टीले सबै क्षेत्रमा आफूलाई अगुवाका रूपमा प्रस्तुत गर्न सक्छ । नेतृत्वको इमान्दारी, निष्ठा, समर्पण, क्रियाशीलता, आचरण, क्रान्तिकारिता, जनतास“गको सम्बन्ध, संस्कृति, सामाजिक सम्बन्ध, संस्कार र कार्यशैलीजस्ता विषयवस्तुले नै पार्टीलाई जनताको बीचमा स्थापित गर्दछन् । उल्लिखित सबै कुरामा श्रेष्ठ हुन सकियो भने कम्युनिस्ट पार्टी जनताको मनमा बस्छ र जनविश्वाससहित जुनसुकै मोर्चामा पनि कम्युनिस्ट पार्टीले जित्न सक्छ । असल कम्युनिस्ट पार्टी जहिले पनि उठिरहेका ज्वलन्त विषयहरूमा सही अडानसहित दृढताका साथ उभिन सक्नुपर्छ । कुनै पनि कुराबाट विचलित हुनुहु“दैन कमरेड नेत्रलाल अभागीले भनेजस्तै सतिसाल बन्नुपर्दछ ।
वि.सं. १९९७ सालका वीर सहिदहरूले पनि लेनिनको समयको सङ्घर्षको चर्चा गरे, करिब त्यसै समयदेखि नेपालमा कम्युनिस्ट पार्टीको चर्चा सुरु भयो र २००६ सालमा कमरेड पुष्पलालको नेतृत्वमा नेपाली श्रमजीवी वर्गको मुक्तिका लागि नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीको स्थापना भयो । यसरी स्थापित कम्युनिस्ट पार्टीले अगाडि बढ्ने क्रममा विभिन्न उतारचढावहरूको सामना ग¥यो । यसले मजदुर तथा किसानहरूलाई जागृत र परिचालित गर्ने काम ग¥यो, कर्मचारीहरूलाई जागृत गर्ने काम ग¥यो र विद्यार्थी सङ्गठनको निर्माण र परिचालन गर्ने काम ग¥यो । यी कामको माध्यमद्वारा कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई विस्तार गर्ने काम भयो । ०१५ सालको निर्वाचनमा यसले तराईका दुई तथा पहाडका दुई गरी जम्मा चार स्थानमा विजय प्राप्त ग¥यो । यही निर्वाचनबाट कम्युनिस्ट आन्दोलन देशव्यापी बन्यो ।
पञ्चायती व्यवस्थाको सुरुवात भइसकेपछि कम्युनिस्ट पार्टी चुप लागेर बसेन । यसका नेताहरू थुनामा गए, यातना भोगे र कतिपय निर्वासनमा रहनुप¥यो । यही बीचमा कम्युनिस्ट पार्टीभित्र आन्तरिक विवादहरू देखापरे । पार्टीको कार्यक्रम र कार्यनीतिसम्बन्धी सवालमा देखापरेको विवाद, अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिस्ट आन्दोलनका मतभेदहरू र पञ्चायती व्यवस्थाबाट रचिएका षड्यन्त्रका साथै पद्धतिसङ्गत ढङ्गले अन्तरपार्टी सङ्घर्ष सञ्चालन नगर्नेजस्ता कारणले पार्टीमा विवाद र विभाजन चर्कंदै गयो । पार्टी केन्द्रको भूमिका कमजोर बन्दै गयो । ०२२ सालदेखि कतिपय स्थानीय कमिटीहरूले केन्द्रस“ग सम्बन्ध विच्छेद गर्न थाले । पार्टी छिन्नभिन्न हुन थाल्यो । कमरेड पुष्पलालले ०२४ सालबाट सुरु गर्नुभएको पर्टी पुनर्गठन अभियान पनि केही समय प्रभावकारी रहे दिगो हुन सकेन । विभाजनको प्रक्रिया बढेर गयो । स्थानीय कमिटीहरूले स्वायत्त ढङ्गले काम गर्न थाले । त्यसबेलाको सुन्दर पक्ष के थियो भने जिल्लाजिल्लामा गाडिएको कम्युनिस्ट पार्टीको जरो बलियो भएकाले स्थानीय कमिटीहरूले केन्द्रको मुख नताकी पार्टीलाई आ–आफ्नो जिल्लामा जोगाए, हुर्काए र अगाडि बढाए । अन्य जिल्लामा जस्तै झापा जिल्लामा पनि त्यहा“का क्रान्तिकारीहरूले कम्युनिस्ट पार्टीलाई जोगाउने, हुर्काउने र अगाडि बढाउने काम गरिरहेका थिए ।
यसैबीचमा झापा जिल्ला कमिटीमा रहेका केही कमरेडहरूमा नया“ विचारतर्फ आकर्षण बढ्यो । त्यो नया“ विचार भनेको चिनिया“ सांस्कृतिक क्रान्तिको विचार थियो र भारतीय नक्सलवाडी आन्दोलनको विचार थियो । यसको मूल सार भनेको हतियारबन्द आन्दोलनबाट मात्र कम्युनिस्ट पार्टीको विजय एवम् श्रमजीवी सर्वहारा वर्गको मुक्ति सम्भव छ भन्ने थियो । माक्र्सवाद, लेनिनवाद र माओ विचारधाराका साथै भारतीय कम्युनिस्ट पार्टीका नेता चारु मजुमदारको वर्गशत्रु खत्तमको विचारलाई अङ्गीकार गरेको यो विचार उग्र वामपन्थी विचारधारामा उभिएको थियो । त्यतिबेला वर्गशत्रुलाई हत्या गर्ने कुरालाई नै केन्द्रबिन्दुमा राखिएको थियो । जनतामा चेतना जगाउने, जनपरिचालन गर्ने र जनआन्दोलन गर्ने कुराहरू कम तर गुरिल्ला दस्ताहरू बनाउने र परिचालन गर्ने, गाउ“लाई आफ्नो कब्जामा राखी गाउ“बाट सहरलाई घेर्ने दीर्घकालीन जनयुद्धको बाटो अङ्गीकार गरिदिएको थियो । अतः झापा सङ्घर्षले दिएका महŒवपूर्ण सन्देशहरूमध्ये पहिलो सन्देश हो– त्याग, तपस्या र आवश्यक पर्दा बलिदान गरेर भए पनि कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई अगाडि बढाएर लैजानुपर्छ । यसको अर्को सन्देश शोषित, पीडित, श्रमजीवी र सर्वहारा वर्गको सेवा गर्नुपर्दछ र सर्वहारा वर्गको मुक्तिका लागि क्रियाशील रहनुपर्दछ । त्यस्तै, जनतामा चेतना फैलाउनुपर्दछ भन्ने यसको अर्को सन्देश हो । त्यतिबेला झापाका क्रान्तिकारी कमरेडहरूलाई दाङका कमरेडहरूले पठाएको चिठी र उक्त चिठीको जवाफस्वरूप झापाका क्रान्तिकारीहरूले लेखेको चिठीमा उल्लिखित ‘शोषण जहा“ हुन्छन्, ती ठाउ“ झापा हुन्छ र शोषित मान्छे जहा“ हुन्छ, त्यो झापाली हुन्छ...’ र ‘हेर्दा दङालीको चिठी हर्षविभोर भयौं हामी...’ जस्ता वाक्यांशहरूले लामो समयसम्म क्रान्तिकारीहरूलाई प्रेरणा र ऊर्जा प्रदान गरिरहे ।
२. कसरी निर्माण भयो को–अर्डिनेसन
केन्द्र (को.के.) ?
०२२ सालदेखि म कम्युनिस्ट आन्दोलनमा आकर्षित भई ०२६ सालमा कमरेड पुष्पलालले नेतृत्व गर्नुभएको कम्युनिस्ट समूहमा संगठित भई नया“ क्रान्तिकारी पार्टी निर्माण गर्नुपर्छ भन्ने मान्यतासहित मोरङ पुगेको थिए“ । मलाई चिनिया“ सांस्कृतिक क्रान्ति र भारतको नक्सलवाडी आन्दोलनले प्रभावित गरिरहेकै थिए । त्यसमाथि झापाको सङ्घर्षले पनि प्रभावित ग¥यो । त्यहीबेला मोरङमा एउटा अर्को क्रान्तिकारी सङ्गठन थियो । त्यसको नाम थियो, ‘नेपाल क्रान्तिकारी सङ्गठन माक्र्सवादी, लेनिनवादी (माले) मोरङ’ । त्यो सङ्गठनमा आबद्ध भएर हामी काम गर्न थाल्यौं । यसैबीच, मोरङको सङ्गठन र झापाका क्रान्तिकारीहरूको बीचमा सहकार्य हुन थाल्यो । सहकार्यसहित संयुक्त रूपमा हामीले आ–आफ्नो ठाउ“मा कामलाई अगाडि बढाउ“दै लग्यौं ।
त्यतिबेला अबको कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई जोगाउने, बचाउने, हुर्काउने र बढाउने जिम्मेवारी लिनुपर्दछ भन्ने भावना हामीले बोक्यौं । त्यही क्रममा नै झापाका क्रान्तिकारीहरूमध्ये कमरेड मुकुन्द न्यौपानेस“ग मेरो सम्पर्क सम्बन्ध भयो । उहा“ पहिले झापाबाट मोरङ आउनुभयो र पछि बारा जानुभयो । उहा“ले झापा सङ्घर्षको सन्देशलाई फैलाउने काम गर्नुभयो । त्यसपछि कमरेड केपी ओली आउनुभयो । उहा“ आएपछि निर्वासनमा रहनुभएका क. मोहनचन्द्र अधिकारीलाई लिन जानुभयो । उहा“हरूस“गको सम्पर्क सम्बन्धबाट झापाभित्र दुई लाइन सङ्घर्ष चलिरहेको जानकारी प्राप्त भयो र उग्र वामपन्थी लाइनले पारेको असरका बारेमा हामीस“ग व्यापक छलफल भयो । त्यही क्रममा ०३० सालको अन्तिममा झापा जिल्ला कमिटीका नेता सीपी मैनालीस“ग विराटनगरमा मेरो सम्पर्क भयो । त्यतिबेला झापामा सम्पर्क गर्ने जिम्मा मोरङको पार्टीले मलाई नै दिएको थियो ।
हामी दुईको बीचमा सल्लाह भयो कि ‘अब यो आन्दोलनलाई झापामा वा मोरङमा मात्रै सीमित गर्नुहु“दैन, देशव्यापी रूपमा लैजानुपर्दछ ।’ त्यस समयमा झापामा चर्को दमन चलिरहेको थियो । सोही दमनका क्रममा सुखानीमा पा“चजना क्रान्तिकारी कमरेडहरूलाई जेल सार्ने बहानामा हत्या गरियो । अन्य कमरेडहरू पनि दमनको सिकार हुनुभयो । त्यतिबेला उक्त दमनबाट कम्युनिस्ट पार्टीलाई कसरी जोगाउने भन्ने ठूलो चिन्ता थियो । मोरङमा त्यति ठूलो दमन थिएन, तर जब हामीले भारतीय सिनेमा जलाउने कार्यक्रम ग¥यौं र भारतमा पठाएका दस्तावेजहरू समातिए, त्यसपछि नक्सलवाडी गतिविधि बढेको भन्दै प्रशासनले कडाइ ग¥यो । पार्टीको कामलाई दमन भएको स्थानमा मात्र सीमित गर्ने कि अन्यत्रसमेत लैजाने भन्ने स्थिति उत्पन्न भइसकेपछि हामीले एउटा क्रान्तिकारी अपिल प्रकाशित गर्ने निर्णय ग¥यौं र सोही निर्णयका आधारमा सीपी मैनाली र म बसेर मस्यौदा गरिएको उक्त अपिल २०३१ साल जेठ १४ गतेका दिन जारी गरियो । सोही अपिललाई देशव्यापी रूपमा प्रचार गर्नका लागि मेची र कोसीको जिम्मा सीपी मैनालीलाई एवम् कोसीको तराईका जिल्ला र पश्चिम तिरको जिम्मा मलाई दिइयो । त्यही सिलसिलामा म सिरहा, बारा, पर्सा, काठमाडौं, दोलखा र सिन्धुपाल्चोक पुगें । अनि अमृत बोहरा, मिलन तुलाधर, मुकुन्द न्यौपाने, मणिलाल राईलगायतलाई सम्पर्क गर्ने काम गरें । त्यसबेलाको उक्त काममा रामचन्द्र यादव र म केन्द्रको काममा बढ्ता जुटेका थियौं ।
यो सबै गरिसकेपछि अब एउटा क्रान्तिकारी सङ्गठन बनाउनैपर्छ भनेर हामीले ०३१ सालमै कोसिस ग¥यौं । त्यो कोसिस सफल भएन । पुनः ०३२ सालको जेठ महिनामा हामीले एउटा राष्ट्रिय भेला ग¥यौं, त्यस भेलाबाट हामी आठजना (सीपी मैनाली, म, रामचन्द्र यादव, अमृत बोहरा, झलनाथ खनाल, मुकुन्द न्यौपाने, मणिलाल राई र गोविन्द न्यौपाने) रहेको को–अर्डिनेसन केन्द्र बनाइयो । तीनजनाको ब्युरो बन्यो जसमा सीपी मैनाली, म र रामचन्द्र यादव थियौं । यसरी निर्माण भएको को–अर्डिनेसन केन्द्रले पुष्पलाल समूहस“ग छुट्टिएको मुक्तिमोर्चा समूहलाई एकताबद्ध ग¥यो, जसमा जीवराज आश्रित, मोदनाथ प्रश्रित, मदन भण्डारी, बामदेव गौतम, सिद्धिनाथ ज्ञवालीलगायतका कमरेडहरू हुनुहुन्थ्यो । त्यसपछि मोहनविक्रम समूहबाट अलग भई बनेको र नेत्रलाल अभागीको नेतृत्वमा रहेको दाङको सन्देश समूहस“ग एकता ग¥यौं । पूर्वको रातोझन्डा समूहलाई पनि पार्टीमा समावेश गराइयो, जसमा वासु शाक्यसहितका कमरेडहरू हुनुहुन्थ्यो । त्यपछि ०३५ पुस ११ मा एक सम्मेलन गरी नेकपा (माले) गठन गरियो । मालेको गठनपछि सानाठूला थुप्रै क्रान्तिकारी कम्युनिस्ट समूहरूलाई एकताबद्ध गर्दै नया“ पर्टी निर्माण र विस्तार गरिएको थियो ।
३. कोके र झापाको सैद्धान्तिक बाटो
झापा आन्दोलनको सैद्धान्तिक बाटो भनेको चिनिया“ सांस्कृतिक क्रान्ति र भारतीय नक्सलवाडी आन्दोलनको बाटो थियो । त्यसको मूल सार भनेको हतियारबन्द आन्दोलनबाट मात्र कम्युनिस्ट पार्टीको विजय एवम् श्रमजीवी सर्वहारा वर्गको मुक्ति सम्भव छ भन्ने थियो । आज आएर हेर्दा त्यो उग्रवामपन्थी दृष्टिकोण थियो भन्नुपर्दछ । त्यसले माक्र्सवाद, लेनिनवाद र माओ विचारधाराका साथै भारतीय कम्युनिस्ट पार्टीका नेता चारु मजुमदारको वर्गशत्रु खत्तमको विचारलाई अङ्गीकार गरेको थियो । त्यतिबेला शत्रुलाई हत्या गर्ने कुरालाई नै केन्द्रबिन्दुमा राखिएको थियो । जनतामा चेतना जगाउने, जनपरिचालन गर्ने र जनआन्दोलन गर्ने कुराहरू कम तर गुरिल्ला दस्ताहरू बनाउने र परिचालन गर्ने, गाउ“लाई आफ्नो कब्जामा राखी गाउ“बाट सहरलाई घेर्ने दीर्घकालीन जनयुद्धको बाटो अङ्गीकार गरेको थियो ।
को–अर्डिनेसन केन्द्रले सुरुवातमा सैद्धान्तिक आधारका रूपमा माक्र्सवाद, लेलिनवाद, माओ विचारधारा र चारु मजुमदारको लाइन लिएको थियो । ०३५ सालको साउन महिनामा भएको कोकेको तेस्रो सम्मेलनमा बहस गर्दै जाने क्रममा नेपालीहरूले चारु मजुमदार लाइन भन्नुहु“दैन भनेर त्यसलाई हटाउने प्रस्ताव गरियो । त्यसमा ठूलो विवाद भयो । उक्त लाइन हटाउने विषयमा रामचन्द्र यादवको गम्भीर असहमति रह्यो, तर कोकेका अधिकांश नेता हटाउने पक्षमा भएकाले बहुमतबाट चारु मजुमदार लाइन हटाउने प्रस्ताव पारित भयो । त्यसरी हामीले जडसूत्रवादी एवम् कुनै पार्टी विशेषको प्रभावबाट मुक्त हुने कोसिस ग¥यौं । ४. प्रमुख सैद्धान्तिक रूपान्तरण (पा“चौं महाधिवेशनसम्म)
२०३५ सालको पुस महिनामा मोरङमा पहिलो राष्ट्रिय सम्मेलनको आयोजना भयो । कमरेड मदन भण्डारीले त्यसको व्यवस्थापनको जिम्मा लिनुभएको थियो । उक्त सम्मेलनबाट हामीले पार्टीलाई उग्रवामपन्थी विचारबाट अलिकति सही बाटोतर्फ डो¥याउन थाल्यौं । तर पनि पार्टीभित्र अझै पनि उग्रवामपन्थी चिन्तन हावी थियो । त्यतिबेलादेखि हामीले हाम्रो कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई विदेशी प्रभावबाट मुक्त गराएर नेपालले आफ्नो बाटो आफैं पहिल्याउनुपर्छ भन्ने मान्यता बोक्यौं । ०३५ देखि ०३७ सालसम्म पार्टीभित्र ठूलो बैचारिक सङ्घर्ष चल्यो । जनमतसङ्ग्रह, शान्ति क्षेत्रको प्रस्ताव तथा क्रान्तिकारी अस्थायी सरकार निर्माण गर्नेजस्ता विषयमा धेरै विवादहरू भए । यही वैचारिक सङ्घर्ष चल्ने क्रममा नै हामीले जनआन्दोलनको आवश्यकता र महŒवलाई, नेपाली क्रान्तिको सिद्धान्त कस्तो हुनुपर्छ भन्ने मान्यतालाई, मित्र र शत्रु पहिचान गर्ने कुरालाई, क्रान्तिकारी नारा तय गर्ने कुरालाई, रणनीति र कार्यनीति के हुनुपर्दछ भन्ने विषयलाई टुङ्गो लगाउने काम ग¥यौं ।
०३७ सालसम्म आउ“दा हाम्रो पार्टीमा धेरै हदसम्म वैचारिक स्पष्टता आइसकेको थियो । यस अवधिमा पार्टीका नेता–कार्यकर्ताहरूमा अध्ययन संस्कृति एवम् बैचारिक बहस गर्ने क्षमताको विकास भयो । यही बीचमा पञ्चायती व्यवस्थालाई उपयोग गरी पञ्चायतको भण्डाफोर गर्ने कार्यनीतिसमेत अवलम्बन गरियो । ०४६ सालमा चौथो महाधिवेशन गरिसकेपछि माओत्से तुङ विचारधारा भनिरहनुनपर्ने, सोभियत सङ्घ समाजवादी मुलुकका रूपमा रहेको जस्ता निष्कर्ष निकाल्दै धेरै हदसम्म उग्रवामपन्थी सोचबाट हामीले पार्टीलाई मुक्त ग¥यौं । चौथो महाधिवेशनले प्रतिस्पर्धालाई स्वीकार गर्ने, जनतास“गको सम्बन्धलाई मुख्य बलका रूपमा लिने, जनताको चेतना, जागरण अनि हाम्रो पार्टीको पहलकदमीमा जनपरिचालन र सोही आधारमा हुने जनआन्दोलनबाट परिवर्तन गर्ने कुरालाई अवलम्बन ग¥यो । यसबीचमा विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनमा निकै ठूलाठूला समस्याहरू देखा परे । विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनमा देखिएका समस्याहरूलाई हाम्रो देशको सन्दर्भमा कसरी सम्बोधन गर्ने र नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई जोगाउने भन्ने विषयमा निकै बहसहरू गरिए ।
पार्टीका नेताहरूको बीचमा विभिन्न ढङ्गले सघन रूपमा चलिरहेको यस बहसको आलोकमा कमरेड मदन भण्डारीको नेतृत्वमा जनताको बहुदलीय जनवाद अगाडि सारियो । प्रजातान्त्रिक आन्दोलनमा समेत कम्युनिस्ट पार्टीको भूमिकालाई सशक्त बनाइयो । त्यसैबीचमा नेपाली काङ्ग्रेस र संयुक्त बाममोर्चाको संयुक्त आह्वानमा जनआन्दोलन सञ्चालन भयो र पञ्चायती व्यवस्थाको अन्त्य भयो । पार्टीहरू खुला भएलगत्तै मनमोहन अधिकारी तथा सहाना प्रधानको नेतृत्वमा रहेको नेकपा (माक्र्सवादी) स“ग हाम्रो पार्टीको एकता भयो, जसले नेपाली समाजमा नया“ खाले तरङ्ग पैदा ग¥यो । यसको परिणाम स्वरूप ०४८ सालमा भएको निर्वाचनमा हाम्रो पार्टी एक तिहाइभन्दा बढी सिटका साथ संसद्को दोस्रो ठूलो दलका रूपमा उपस्थित भई विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनमा एउटा नया“ उदाहरण प्रस्तुत गर्न सफल भयो ।
५. निष्कर्ष
नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनका आधारमा यो निष्कर्ष निकाल्न सकिन्छ कि आन्दोलनप्रति पूर्ण रूपमा समर्पित भए, समाजको रूपान्तरण गर्ने भावनाप्रति इमानदार हुन सके र कम्युनिस्ट पार्टीको आचरणलाई ग्रहण गर्न सके कम्युनिस्ट पार्टीले सबै क्षेत्रमा आफूलाई अगुवाका रूपमा प्रस्तुत गर्न सक्छ । नेतृत्वको इमान्दारी, निष्ठा, समर्पण, क्रियाशीलता, आचरण, क्रान्तिकारिता, जनतास“गको सम्बन्ध, संस्कृति, सामाजिक सम्बन्ध, संस्कार र कार्यशैलीजस्ता विषयवस्तुले नै पार्टीलाई जनताको बीचमा स्थापित गर्दछन् । उल्लिखित सबै कुरामा श्रेष्ठ हुन सकियो भने कम्युनिस्ट पार्टी जनताको मनमा बस्छ र जनविश्वाससहित जुनसुकै मोर्चामा पनि कम्युनिस्ट पार्टीले जित्न सक्छ । असल कम्युनिस्ट पार्टी जहिले पनि उठिरहेका ज्वलन्त विषयहरूमा सही अडानसहित दृढताका साथ उभिन सक्नुपर्छ । कुनै पनि कुराबाट विचलित हुनुहु“दैन कमरेड नेत्रलाल अभागीले भनेजस्तै सतिसाल बन्नुपर्दछ ।
झापा सङ्घर्ष र मुलुकको रुपान्तरण
ईश्वर पोखरेल
१. नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलन र झापा सङ्घर्ष
नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलन एउटा अवस्थामा पुगेपछि, त्यसैभित्रबाट झापा सङ्घर्षको जन्म भएको हो ! कम्युनिस्ट आन्दोलनमा गतिहीनता, ठहराव र अकर्मण्यताका कारण एक किसिमले दिशाविहीनता देखिएको बेला झापा ‘झिल्को’ बनेर देखा परेको थियो ! झापा त्यसबेला कम्युनिस्ट आन्दोलनभित्र जÞबर्जस्त झा“गिएको ‘दक्षिणपन्थी औसरवाद’का विरुद्ध ‘क्रान्तिकारी धार’को उद्भवका रूपमा देखिएको थियो ! सुरुका दिनमा ‘झापाली क्रान्तिकारीहरू’ले अतिवादबाट प्रभावित भएर नेपालको कम्युनिस्ट पार्टीको गठनलाई समेत सकारात्मक रूपमा लिन सकेनन् र ‘विश्व संशोधनवादको सफल षडयन्त्रस्वरूप’ यो गठन गरिएको हो भन्ने अतिवादबाट प्रभावित भएर गलत निष्कर्ष निकालेका थिए । यही निष्कर्षका आधारमा नया“ र सही नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी गठनको अपरिहार्यताको घोषणासमेत गरेका थिए ।
‘झापा सङ्घर्ष’ र ‘झापा विद्रोह’– यी दुइटा भनाइ धेरै प्रयोग हुने गरेका छन् । यी भनाइ प्रयोग गरिरह“दा कतैकतै नबुझिकनै र कतै भने बुझे पनि शब्दको सही तरिकाले प्रयोग नभएको पनि देखिन्छ । वास्तवमा ‘झापा सङ्घर्ष’ त्यसबेला झापामा व्याप्त सामन्ती शोषण–उत्पीडनका विरुद्ध स्थानीय किसान जनताले सञ्चालन गरेको सङ्घर्षको सन्दर्भमा प्रयोग गरिएको थियो र त्यसै अर्थमा यो शब्दलाई प्रयोग गर्नु उपयुक्त पनि थियो । तर, ‘जनविद्रोह’को अर्थमा ‘सङ्घर्ष’लाई प्रयोग गर्नु वा बुभ्mनु उपयुक्त थिएन र हु“दैन पनि । नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनभित्र हुर्किंदै बलशाली बनेको दक्षिणपन्थी औसरवादसित ‘विद्रोह’ भन्ने कुरा ठीक भए पनि ‘जनविद्रोह’को अर्थमा ‘झापा सङ्घर्ष’लाई बुभ्mनु उपयुक्त थिएन र होइन पनि !
२. प्रारम्भ ः सङ्गति र विसङ्गति
झापा सङ्घर्ष नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनमा एउटा ‘झिल्को’ बनेर प्रारम्भ भयो । चर्को सामन्ती शोषण र उत्पीडनका विरुद्ध स्थानीय जनताको सङ्घर्ष र सामन्तवादी शोषण–उत्पीडनका विरुद्ध सञ्चालित सङ्घर्षहरूलाई योग्यतापूर्वक नेतृत्व गर्नुपर्ने कम्युनिस्ट पार्टीको नेतृत्वमा देखिएको अकर्मण्यता र औसरवादको दलदलमा फ“सिरहेको उसको स्थितिसितको विद्रोहको परिणाम झापा सङ्घर्ष वा विद्रोह थियो । तर, झापासित यी सबल र राम्रा कुराहरूस“गै केही समस्या पनि देखिए । अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिस्ट आन्दोलनमा देखापरेको ‘महावादविवाद’का वाञ्छित र अवाञ्छित प्रभाव र असरहरू झापा सङ्घर्षमा पनि गम्भीर रूपमा परेको देखिन्छ ! तत्कालीन सोभियत सङ्घ र चीनका कम्युनिस्ट पार्टीहरूबीचको विवादले सिङ्गो विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई प्रभावित बनाएको (विभाजित पनि गरिरहेको) र नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलन पनि ती महावादविवादका कारण (त्यहा“ गरिएका विश्लेषण र निष्कर्षहरूबाट) गम्भीर रूपमा प्रभावित हुन पुगेको थियो । झापा सङ्घर्ष र त्यसलाई सञ्चालन वा नेतृत्व गर्नेहरू पनि यसबाट प्रभावित हुन पुगेकै हुन् ! चिनिया“ कम्युनिस्ट पार्टीको प्रभाव र निर्देशनमा संसारभरि नै कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई ‘क्रान्तिकारीकरण’ गर्ने, ‘क्रान्तिकारी माक्र्सवादी–लेनिनवादी कम्युनिस्ट पार्टी’ गठन गर्ने अभियान नै सञ्चालन गरिएको थियो । चीनको ‘सांस्कृतिक क्रान्ति’ले नेतृत्वदायी हैसियतले यसका लागि शङ्खघोष गरिरहेको थियो । यस अभियानका आलोचक वा असहमतहरूप्रति असहिष्णु हु“दै ‘विश्व संशोधनवादको सफल षड्यन्त्रस्वरूप गठन गरिएका गुटहरूसित विद्रोह गरी नया“ क्रान्तिकारी कम्युनिस्ट पार्टी गठन गर्ने’ आह्वानसहित सार्वजनिक गरिएका सन्देशहरूबाट प्रभावित हु“दै ‘क्रान्तिकारी कम्युनिस्ट पार्टी’हरू गठन गर्ने विश्वव्यापी अभियान चलिरहेको थियो । यही अभियानको प्रभाव यहा“ (नेपालमा पनि) परिरहेको थियो र झापा सङ्घर्षका क्रममा यो प्रकट हुन पुगेको थियो । यद्यपि, झापा सङ्घर्षपछि सङ्गठित हुन लागिरहेका क्रान्तिकारीहरूले क्रान्तिकारी कम्युनिस्ट पार्टी निर्माणका लागि केही ठोस कामहरू र ती ठोस कामहरू पूरा गर्दै केन्द्रीय काम अघि सारेका थिए । ती ठोस कामहरू यस्ता थिए– कम्युनिस्ट आन्दोलनभित्र देखा परेको दक्षिणपन्थी औसरवादको विरोध गर्ने, आधारभूत श्रमजीवी जनतासित एकाकार हुने, स्थानीय श्रमजीवी जनताद्वारा सञ्चालित वर्गसङ्घर्ष सञ्चालन गर्ने र कार्यशैलीमा सुधार गर्ने– यी ठोस कामहरू गर्दै एउटा सशक्त र जनआधारित क्रान्तिकारी केन्द्रको निर्माण गर्ने केन्द्रीय काम तय गरिएको थियो । यसरी एउटा व्यवस्थित कार्य योजनाका साथ सङ्घर्ष सञ्चालन गर्न ‘झापाली क्रान्तिकारीहरू’ले आफूहरूलाई अगाडि बढाएका थिए । यही योजनाका साथ उनीहरूले ‘को–अर्डिनेसन केन्द्र’ गठन गरेका थिए । यसको गठन मुलुकमा कम्युनिस्ट क्रान्तिकारीहरूको राष्ट्रव्यापी सङ्गठित शक्ति निर्माण अभियानको थालनी पनि थियो । यो ठाउ“सम्म आइपुग्दा पनि ‘सङ्घर्ष सशस्त्र मात्रै, सङ्गठन सशस्त्र सङ्घर्ष सञ्चालन गर्न मात्रै, पार्टीको काम पूर्णतः भूमिगत मात्रै र प्रचार त्यसैअनुरूप मात्रै’ थियो भन्दा हुन्छ । सङ्गठन र सङ्घर्षको थालनी ‘एक एरिया, एक युनिट, एक स्क्वाड र एक एक्सन’ मात्रै थियो । यी कुराले झापाली क्रान्तिकारीहरूमा उग्रवामपन्थी अतिवादबाट निर्देशित एकाङ्गीपन थियो भन्ने कुरालाई दर्साउ“छन् । यस किसिमका समस्याका कारण उनीहरू स्वयम्लाई समेत नोक्सानी र क्षति पुगिरहेको थियो । तर, अत्यन्त सकारात्मक कुरा के थियो भने उनीहरू आफ्नै व्यवहारबाट शिक्षा ग्रहण गर्दै हिम्मतका साथ अघि बढिरहेका पनि थिए । झापा र मोरङका क्रान्तिकारीहरूले ‘अपिल’ प्रकाशित गरेदेखि ‘कोके’ गठनसम्म आइपुग्दा सुरुका दिनका अतिवादबाट प्रभावित विचार र व्यवहारहरू सच्याउ“दै लगिएको वा सच्याउने प्रयत्न गरिएको देखिन्छ । ‘वर्गशत्रु खत्तम’लाई अभियानका रूपमा सञ्चालन गर्ने ‘राजनीतिक लाइन’ लिएर हि“डिरहेका झापाली क्रान्तिकारीहरू ‘कोके’ गठन र त्यसको अन्तिम अन्तिमतिर आइपुग्दा त्यसलाई त्यागेर ‘जमिनदार–दलाललाई खत्तम गर्ने कार्यनीति’मा आइपुगेका थिए । अझ त्यसलाई पनि स्थानीय तहमा सङ्घर्षका अन्य रूपहरू प्रयोग गर्दै अगाडि बढ्ने र आम जनताको बीचमा एक्ल्याइएका र बदनाम ‘जमिनदार–दलालहरू’लाई मात्र स्थानीय जनताको सङ्घर्षशील र सङ्गठित पङ्क्तिबाट (जसलाई त्यतिबेला गोरिल्ला स्क्वाड भनिन्थ्यो) ‘सफाया’ गर्ने ‘कार्यनीति’का रूपमा परिभाषा गर्न खोजिएको थियो । त्यसलाई उग्रवामपन्थताबाट क्रमशः उन्मुक्तिको प्रयत्नका रूपमा बुभ्mन सकिन्छ । ‘कोके’ को तेस्रो सम्मेलन (०३५ साउन) र ‘नेकपा (माले)’ को स्थापना (०३५ पुस) सम्म आइपुग्दा यो प्रयत्न तीव्रताका साथ अघि बढेको देखिन्छ । ०३५ र ०३६ को आन्दोलनले त नेकपा (माले) भित्र चिन्तन र आचरणमा निकै धेरै परिवर्तन ल्याउन पुगेको थियो । केही समय पहिलेसम्म ‘क्रान्तिकारी जनसङ्गठन’ र ‘संशोधनवादी जनसङ्गठन’ भनेर आफूहरू ‘क्रान्तिकारी जनसङ्गठन’को पक्षमा रहेको दाबी गर्ने ‘झापाली क्रान्तिकारीहरू’ राष्ट्रव्यापी आन्दोलनको आ“धीहुरीपछि राष्ट्रिय स्तरका जनसङ्गठनहरू निर्माण गर्ने काममा घोषित रूपमै लागे । वास्तवमा ०३५ र ०३६ को ऐतिहासिक सङ्घर्षले उनीहरूको चिन्तनमा रहेको जडतालाई भत्काइदिएको थियो । यो अभ्यासमा प्रवेश गरेपछि उनीहरूको प्रभाव ह्वात्तै बढेको थियो, एउटा आसलाग्दो उदीयमान शक्तिका रूपमा परिचित भइरहेको थियो । तर, उनीहरू पुरानो धङधङीबाट मुक्त नभइसकेको कुरा ‘जनमतसङ्ग्रह’प्रतिको दृष्टिकोणमा उनीहरूको अलमल र ढुलमुलेपनमा स्पष्ट देखिएको थियो । एउटा छोटो अवधिमा पटकपटक फेरिएका निर्णयहरूले त्यसलाई देखाएको थियो । यही कारणले उनीहरूले त्यसबेला वास्तवमा आफूलाई महŒवपूर्ण र निर्णयात्मक भूमिकामा उभ्याउन सक्ने सम्भावना एक किसिमले टरेर गयो । तत्कालीन नेकपा (माले) को केन्द्रीय कमिटीको नवौं बैठक (०३७ असोज)ले पार्टीभित्र रहेका उग्रवामपन्थी अतिवादलाई सच्याउने र सही बाटोमा हि“डाउन महŒवपूर्ण निर्णयहरू गरेको थियो । मार्गदर्शक सिद्धान्त, सङ्गठन, सङ्घर्ष र अन्य कतिपय कार्यनीतिक सवालहरूमा नया“ निर्णयहरू गरिएका थिए । माक्र्सवाद–लेनिनवाद–माओत्से तुङ विचारधारा र चारु मजुमदारको लाइनलाई मार्गदर्शक सिद्धान्त मानेर हि“ड्न सुरु गर्ने ‘झापाली क्रान्तिकारीहरू’ ०३६ र ०३७ सालसम्म आइपुग्दा ‘माक्र्सवाद–लेनिनवाद’लाई मात्र मार्गदर्शक सिद्धान्त स्वीकार गर्ने ठाउ“मा आइपुगेका थिए । पूर्वसोभियत सङ्घलाई ‘संशोधनवादी–पु“जीवादी मुलुक’ भनेर व्याख्या गर्नेहरू ‘केही गल्ती कमजोरीहरूसहितको समाजवादी मुलुक’ भन्ने ठाउ“मा पुगेका थिए । सङ्घर्षका सबै सम्भव रूपहरू अपनाउनुपर्ने, श्रमजीवीहरू भएका सबै ठाउ“मा सबै किसिमका सङ्गठनहरू निर्माण गर्नुपर्ने, सम्भव सबै पक्षहरूसित सङ्घर्षको मोर्चा कस्नुपर्ने आदि निष्कर्षमा पुगेको थियो, झापाली क्रान्तिकारीहरूको विकसित सङ्गठित रूप नेकपा (माले) । यो ठाउ“सम्म आइपुग्दा, नेकपा (माले)ले अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिस्ट आन्दोलनका अनुभवहरूबाट सिक्ने, आफ्नै दार्शनिक–सैद्धान्तिक अध्ययनलाई गहि¥याउने, निरन्तरको व्यवहार र वर्ग–सङ्घर्षका अनुभवहरूबाट सिक्न तत्पर हुने गुण तथा विशेषताहरूलाई उल्लेखनीय रूपमा आत्मसात् तथा विकास गरेको थियो ।
३. झापा आन्दोलनमा वैचारिक रूपान्तरणको क्रम
झापा सङ्घर्षका स्रोत दुइटा हुन् ः पहिलो, आन्तरिक स्रोत वा कारण । मुलुकभित्रको राजनीतिक अधिकारविहीन स्थिति अर्थात् निर्दलीय र निरङ्कुश शासन व्यवस्था थियो र मुलुकमा कहालीलाग्दो र निस्सासि“दो वातावरण थियो । आम नेपाली नागरिकहरू राजनीतिक अधिकारविहीन अवस्थामा थिए । त्यसका विरुद्धमा सचेत र जागरुक व्यक्तिहरू, खासगरी युवाहरू जुर्मुराउने प्रयत्न गरिरहेका थिए । त्यही प्रयत्न केन्द्रीकृत भएर झापामा देखापरेको थियो । एकातिर त्यस्तो राजनीतिक परिवेश थियो भने अर्कोतिर नेपाली समाज खासगरी ग्रामीण क्षेत्र चर्को सामन्ती शोषण उत्पीड़नले जर्जर बनिरहेको थियो । त्यसका विरुद्ध छिटफुट रूपमा ठाउ“ठाउ“मा स्वतःस्फूर्त वा स्थानीय रूपमा जनपक्षीय र प्रगतिशील विचार बोकेका युवाहरूले सङ्गठित भएर अगुवाइ गर्न खोजिरहेका थिए । त्यस्ता गतिविधिहरूमाथि राज्यद्वारा चर्को दमन हुने गरेको थियो । यस्तै, परिवेश र परिस्थितिमा झापा आन्दोलन प्रारम्भ भएको थियो । त्यसलाई औसरवाद र अकर्मण्यताको सिकार बन्दै गएको र निरन्तर विभाजित हु“दै गएको कम्युनिस्ट पार्टीको नेतृत्वसित विद्रोह गरी पुनर्गठित भएको झापा जिल्लाका कम्युनिस्टहरूको सङ्गठित नेतृत्वपंक्तिले गरेको थियो । दोस्रो, स्रोत वा कारण बाह्य थियो । अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिस्ट आन्दोलनभित्र चिनिया“ कम्युनिस्ट पार्टी र तत्कालीन सोभियत सङ्घको कम्युनिस्ट पार्टीहरूलाई केन्द्र गरी चलेको ‘महा–वादविवाद’को प्रभाव झापामा परेको हो । यसमा झापाली क्रान्तिकारीहरू चिनिया“ कम्युनिस्ट पार्टी र यसैद्वारा सञ्चालित र बहुचर्चित ‘महान् सांस्कृतिक क्रान्ति’को प्रत्यक्ष प्रभावमा थिए । भारतको पश्चिम बङ्गालस्थित नक्सलवाडीको ‘किसान विद्रोह’को प्रत्यक्ष प्रभाव र प्रेरणा झापा आन्दोलनमा परेको थियो । माथि उल्लिखित कारण र स्रोत नै झापा सङ्घर्षका मुख्य स्रोत र कारण थिए भनिरह“दा ती सबैका दार्शनिक, वैचारिक, सैद्धान्तिक, राजनीतिक, साङ्गठनिक तथा कार्यनीतिक निष्कर्षहरूको ठूलो प्रभाव झापाली क्रान्तिकारीहरूमा परेको थियो भन्ने कुरा स्वतसिद्ध छ । त्यस्तो प्रभावको ठोस अभिव्यक्ति कम्युनिस्ट आन्दोलनभित्रका बहस विवादलाई हेर्ने दृष्टिकोण र सञ्चालन गर्ने तरिकामा, समाजको वर्ग विश्लेषण गर्ने विधिमा, सङ्गठन निर्माण गर्ने तथा सङ्घर्ष सञ्चालन गर्ने सवालमा तथा समाज परिवर्तन र परिवर्तनको प्रक्रियालाई बुभ्mने सवालमा पनि देखापरेको थियो । यी आधारभूत विषयहरूमा झापाली क्रान्तिकारीहरू एक किसिमले नराम्ररी प्रभावित थिए । बुझाइ र विश्लेषणमा मनोगत पक्ष एक किसिमले हावी थियोभन्दा हुन्छ ।
नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलन एउटा अवस्थामा पुगेपछि, त्यसैभित्रबाट झापा सङ्घर्षको जन्म भएको हो ! कम्युनिस्ट आन्दोलनमा गतिहीनता, ठहराव र अकर्मण्यताका कारण एक किसिमले दिशाविहीनता देखिएको बेला झापा ‘झिल्को’ बनेर देखा परेको थियो ! झापा त्यसबेला कम्युनिस्ट आन्दोलनभित्र जÞबर्जस्त झा“गिएको ‘दक्षिणपन्थी औसरवाद’का विरुद्ध ‘क्रान्तिकारी धार’को उद्भवका रूपमा देखिएको थियो ! सुरुका दिनमा ‘झापाली क्रान्तिकारीहरू’ले अतिवादबाट प्रभावित भएर नेपालको कम्युनिस्ट पार्टीको गठनलाई समेत सकारात्मक रूपमा लिन सकेनन् र ‘विश्व संशोधनवादको सफल षडयन्त्रस्वरूप’ यो गठन गरिएको हो भन्ने अतिवादबाट प्रभावित भएर गलत निष्कर्ष निकालेका थिए । यही निष्कर्षका आधारमा नया“ र सही नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी गठनको अपरिहार्यताको घोषणासमेत गरेका थिए ।
‘झापा सङ्घर्ष’ र ‘झापा विद्रोह’– यी दुइटा भनाइ धेरै प्रयोग हुने गरेका छन् । यी भनाइ प्रयोग गरिरह“दा कतैकतै नबुझिकनै र कतै भने बुझे पनि शब्दको सही तरिकाले प्रयोग नभएको पनि देखिन्छ । वास्तवमा ‘झापा सङ्घर्ष’ त्यसबेला झापामा व्याप्त सामन्ती शोषण–उत्पीडनका विरुद्ध स्थानीय किसान जनताले सञ्चालन गरेको सङ्घर्षको सन्दर्भमा प्रयोग गरिएको थियो र त्यसै अर्थमा यो शब्दलाई प्रयोग गर्नु उपयुक्त पनि थियो । तर, ‘जनविद्रोह’को अर्थमा ‘सङ्घर्ष’लाई प्रयोग गर्नु वा बुभ्mनु उपयुक्त थिएन र हु“दैन पनि । नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनभित्र हुर्किंदै बलशाली बनेको दक्षिणपन्थी औसरवादसित ‘विद्रोह’ भन्ने कुरा ठीक भए पनि ‘जनविद्रोह’को अर्थमा ‘झापा सङ्घर्ष’लाई बुभ्mनु उपयुक्त थिएन र होइन पनि !
२. प्रारम्भ ः सङ्गति र विसङ्गति
झापा सङ्घर्ष नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनमा एउटा ‘झिल्को’ बनेर प्रारम्भ भयो । चर्को सामन्ती शोषण र उत्पीडनका विरुद्ध स्थानीय जनताको सङ्घर्ष र सामन्तवादी शोषण–उत्पीडनका विरुद्ध सञ्चालित सङ्घर्षहरूलाई योग्यतापूर्वक नेतृत्व गर्नुपर्ने कम्युनिस्ट पार्टीको नेतृत्वमा देखिएको अकर्मण्यता र औसरवादको दलदलमा फ“सिरहेको उसको स्थितिसितको विद्रोहको परिणाम झापा सङ्घर्ष वा विद्रोह थियो । तर, झापासित यी सबल र राम्रा कुराहरूस“गै केही समस्या पनि देखिए । अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिस्ट आन्दोलनमा देखापरेको ‘महावादविवाद’का वाञ्छित र अवाञ्छित प्रभाव र असरहरू झापा सङ्घर्षमा पनि गम्भीर रूपमा परेको देखिन्छ ! तत्कालीन सोभियत सङ्घ र चीनका कम्युनिस्ट पार्टीहरूबीचको विवादले सिङ्गो विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई प्रभावित बनाएको (विभाजित पनि गरिरहेको) र नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलन पनि ती महावादविवादका कारण (त्यहा“ गरिएका विश्लेषण र निष्कर्षहरूबाट) गम्भीर रूपमा प्रभावित हुन पुगेको थियो । झापा सङ्घर्ष र त्यसलाई सञ्चालन वा नेतृत्व गर्नेहरू पनि यसबाट प्रभावित हुन पुगेकै हुन् ! चिनिया“ कम्युनिस्ट पार्टीको प्रभाव र निर्देशनमा संसारभरि नै कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई ‘क्रान्तिकारीकरण’ गर्ने, ‘क्रान्तिकारी माक्र्सवादी–लेनिनवादी कम्युनिस्ट पार्टी’ गठन गर्ने अभियान नै सञ्चालन गरिएको थियो । चीनको ‘सांस्कृतिक क्रान्ति’ले नेतृत्वदायी हैसियतले यसका लागि शङ्खघोष गरिरहेको थियो । यस अभियानका आलोचक वा असहमतहरूप्रति असहिष्णु हु“दै ‘विश्व संशोधनवादको सफल षड्यन्त्रस्वरूप गठन गरिएका गुटहरूसित विद्रोह गरी नया“ क्रान्तिकारी कम्युनिस्ट पार्टी गठन गर्ने’ आह्वानसहित सार्वजनिक गरिएका सन्देशहरूबाट प्रभावित हु“दै ‘क्रान्तिकारी कम्युनिस्ट पार्टी’हरू गठन गर्ने विश्वव्यापी अभियान चलिरहेको थियो । यही अभियानको प्रभाव यहा“ (नेपालमा पनि) परिरहेको थियो र झापा सङ्घर्षका क्रममा यो प्रकट हुन पुगेको थियो । यद्यपि, झापा सङ्घर्षपछि सङ्गठित हुन लागिरहेका क्रान्तिकारीहरूले क्रान्तिकारी कम्युनिस्ट पार्टी निर्माणका लागि केही ठोस कामहरू र ती ठोस कामहरू पूरा गर्दै केन्द्रीय काम अघि सारेका थिए । ती ठोस कामहरू यस्ता थिए– कम्युनिस्ट आन्दोलनभित्र देखा परेको दक्षिणपन्थी औसरवादको विरोध गर्ने, आधारभूत श्रमजीवी जनतासित एकाकार हुने, स्थानीय श्रमजीवी जनताद्वारा सञ्चालित वर्गसङ्घर्ष सञ्चालन गर्ने र कार्यशैलीमा सुधार गर्ने– यी ठोस कामहरू गर्दै एउटा सशक्त र जनआधारित क्रान्तिकारी केन्द्रको निर्माण गर्ने केन्द्रीय काम तय गरिएको थियो । यसरी एउटा व्यवस्थित कार्य योजनाका साथ सङ्घर्ष सञ्चालन गर्न ‘झापाली क्रान्तिकारीहरू’ले आफूहरूलाई अगाडि बढाएका थिए । यही योजनाका साथ उनीहरूले ‘को–अर्डिनेसन केन्द्र’ गठन गरेका थिए । यसको गठन मुलुकमा कम्युनिस्ट क्रान्तिकारीहरूको राष्ट्रव्यापी सङ्गठित शक्ति निर्माण अभियानको थालनी पनि थियो । यो ठाउ“सम्म आइपुग्दा पनि ‘सङ्घर्ष सशस्त्र मात्रै, सङ्गठन सशस्त्र सङ्घर्ष सञ्चालन गर्न मात्रै, पार्टीको काम पूर्णतः भूमिगत मात्रै र प्रचार त्यसैअनुरूप मात्रै’ थियो भन्दा हुन्छ । सङ्गठन र सङ्घर्षको थालनी ‘एक एरिया, एक युनिट, एक स्क्वाड र एक एक्सन’ मात्रै थियो । यी कुराले झापाली क्रान्तिकारीहरूमा उग्रवामपन्थी अतिवादबाट निर्देशित एकाङ्गीपन थियो भन्ने कुरालाई दर्साउ“छन् । यस किसिमका समस्याका कारण उनीहरू स्वयम्लाई समेत नोक्सानी र क्षति पुगिरहेको थियो । तर, अत्यन्त सकारात्मक कुरा के थियो भने उनीहरू आफ्नै व्यवहारबाट शिक्षा ग्रहण गर्दै हिम्मतका साथ अघि बढिरहेका पनि थिए । झापा र मोरङका क्रान्तिकारीहरूले ‘अपिल’ प्रकाशित गरेदेखि ‘कोके’ गठनसम्म आइपुग्दा सुरुका दिनका अतिवादबाट प्रभावित विचार र व्यवहारहरू सच्याउ“दै लगिएको वा सच्याउने प्रयत्न गरिएको देखिन्छ । ‘वर्गशत्रु खत्तम’लाई अभियानका रूपमा सञ्चालन गर्ने ‘राजनीतिक लाइन’ लिएर हि“डिरहेका झापाली क्रान्तिकारीहरू ‘कोके’ गठन र त्यसको अन्तिम अन्तिमतिर आइपुग्दा त्यसलाई त्यागेर ‘जमिनदार–दलाललाई खत्तम गर्ने कार्यनीति’मा आइपुगेका थिए । अझ त्यसलाई पनि स्थानीय तहमा सङ्घर्षका अन्य रूपहरू प्रयोग गर्दै अगाडि बढ्ने र आम जनताको बीचमा एक्ल्याइएका र बदनाम ‘जमिनदार–दलालहरू’लाई मात्र स्थानीय जनताको सङ्घर्षशील र सङ्गठित पङ्क्तिबाट (जसलाई त्यतिबेला गोरिल्ला स्क्वाड भनिन्थ्यो) ‘सफाया’ गर्ने ‘कार्यनीति’का रूपमा परिभाषा गर्न खोजिएको थियो । त्यसलाई उग्रवामपन्थताबाट क्रमशः उन्मुक्तिको प्रयत्नका रूपमा बुभ्mन सकिन्छ । ‘कोके’ को तेस्रो सम्मेलन (०३५ साउन) र ‘नेकपा (माले)’ को स्थापना (०३५ पुस) सम्म आइपुग्दा यो प्रयत्न तीव्रताका साथ अघि बढेको देखिन्छ । ०३५ र ०३६ को आन्दोलनले त नेकपा (माले) भित्र चिन्तन र आचरणमा निकै धेरै परिवर्तन ल्याउन पुगेको थियो । केही समय पहिलेसम्म ‘क्रान्तिकारी जनसङ्गठन’ र ‘संशोधनवादी जनसङ्गठन’ भनेर आफूहरू ‘क्रान्तिकारी जनसङ्गठन’को पक्षमा रहेको दाबी गर्ने ‘झापाली क्रान्तिकारीहरू’ राष्ट्रव्यापी आन्दोलनको आ“धीहुरीपछि राष्ट्रिय स्तरका जनसङ्गठनहरू निर्माण गर्ने काममा घोषित रूपमै लागे । वास्तवमा ०३५ र ०३६ को ऐतिहासिक सङ्घर्षले उनीहरूको चिन्तनमा रहेको जडतालाई भत्काइदिएको थियो । यो अभ्यासमा प्रवेश गरेपछि उनीहरूको प्रभाव ह्वात्तै बढेको थियो, एउटा आसलाग्दो उदीयमान शक्तिका रूपमा परिचित भइरहेको थियो । तर, उनीहरू पुरानो धङधङीबाट मुक्त नभइसकेको कुरा ‘जनमतसङ्ग्रह’प्रतिको दृष्टिकोणमा उनीहरूको अलमल र ढुलमुलेपनमा स्पष्ट देखिएको थियो । एउटा छोटो अवधिमा पटकपटक फेरिएका निर्णयहरूले त्यसलाई देखाएको थियो । यही कारणले उनीहरूले त्यसबेला वास्तवमा आफूलाई महŒवपूर्ण र निर्णयात्मक भूमिकामा उभ्याउन सक्ने सम्भावना एक किसिमले टरेर गयो । तत्कालीन नेकपा (माले) को केन्द्रीय कमिटीको नवौं बैठक (०३७ असोज)ले पार्टीभित्र रहेका उग्रवामपन्थी अतिवादलाई सच्याउने र सही बाटोमा हि“डाउन महŒवपूर्ण निर्णयहरू गरेको थियो । मार्गदर्शक सिद्धान्त, सङ्गठन, सङ्घर्ष र अन्य कतिपय कार्यनीतिक सवालहरूमा नया“ निर्णयहरू गरिएका थिए । माक्र्सवाद–लेनिनवाद–माओत्से तुङ विचारधारा र चारु मजुमदारको लाइनलाई मार्गदर्शक सिद्धान्त मानेर हि“ड्न सुरु गर्ने ‘झापाली क्रान्तिकारीहरू’ ०३६ र ०३७ सालसम्म आइपुग्दा ‘माक्र्सवाद–लेनिनवाद’लाई मात्र मार्गदर्शक सिद्धान्त स्वीकार गर्ने ठाउ“मा आइपुगेका थिए । पूर्वसोभियत सङ्घलाई ‘संशोधनवादी–पु“जीवादी मुलुक’ भनेर व्याख्या गर्नेहरू ‘केही गल्ती कमजोरीहरूसहितको समाजवादी मुलुक’ भन्ने ठाउ“मा पुगेका थिए । सङ्घर्षका सबै सम्भव रूपहरू अपनाउनुपर्ने, श्रमजीवीहरू भएका सबै ठाउ“मा सबै किसिमका सङ्गठनहरू निर्माण गर्नुपर्ने, सम्भव सबै पक्षहरूसित सङ्घर्षको मोर्चा कस्नुपर्ने आदि निष्कर्षमा पुगेको थियो, झापाली क्रान्तिकारीहरूको विकसित सङ्गठित रूप नेकपा (माले) । यो ठाउ“सम्म आइपुग्दा, नेकपा (माले)ले अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिस्ट आन्दोलनका अनुभवहरूबाट सिक्ने, आफ्नै दार्शनिक–सैद्धान्तिक अध्ययनलाई गहि¥याउने, निरन्तरको व्यवहार र वर्ग–सङ्घर्षका अनुभवहरूबाट सिक्न तत्पर हुने गुण तथा विशेषताहरूलाई उल्लेखनीय रूपमा आत्मसात् तथा विकास गरेको थियो ।
३. झापा आन्दोलनमा वैचारिक रूपान्तरणको क्रम
झापा सङ्घर्षका स्रोत दुइटा हुन् ः पहिलो, आन्तरिक स्रोत वा कारण । मुलुकभित्रको राजनीतिक अधिकारविहीन स्थिति अर्थात् निर्दलीय र निरङ्कुश शासन व्यवस्था थियो र मुलुकमा कहालीलाग्दो र निस्सासि“दो वातावरण थियो । आम नेपाली नागरिकहरू राजनीतिक अधिकारविहीन अवस्थामा थिए । त्यसका विरुद्धमा सचेत र जागरुक व्यक्तिहरू, खासगरी युवाहरू जुर्मुराउने प्रयत्न गरिरहेका थिए । त्यही प्रयत्न केन्द्रीकृत भएर झापामा देखापरेको थियो । एकातिर त्यस्तो राजनीतिक परिवेश थियो भने अर्कोतिर नेपाली समाज खासगरी ग्रामीण क्षेत्र चर्को सामन्ती शोषण उत्पीड़नले जर्जर बनिरहेको थियो । त्यसका विरुद्ध छिटफुट रूपमा ठाउ“ठाउ“मा स्वतःस्फूर्त वा स्थानीय रूपमा जनपक्षीय र प्रगतिशील विचार बोकेका युवाहरूले सङ्गठित भएर अगुवाइ गर्न खोजिरहेका थिए । त्यस्ता गतिविधिहरूमाथि राज्यद्वारा चर्को दमन हुने गरेको थियो । यस्तै, परिवेश र परिस्थितिमा झापा आन्दोलन प्रारम्भ भएको थियो । त्यसलाई औसरवाद र अकर्मण्यताको सिकार बन्दै गएको र निरन्तर विभाजित हु“दै गएको कम्युनिस्ट पार्टीको नेतृत्वसित विद्रोह गरी पुनर्गठित भएको झापा जिल्लाका कम्युनिस्टहरूको सङ्गठित नेतृत्वपंक्तिले गरेको थियो । दोस्रो, स्रोत वा कारण बाह्य थियो । अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिस्ट आन्दोलनभित्र चिनिया“ कम्युनिस्ट पार्टी र तत्कालीन सोभियत सङ्घको कम्युनिस्ट पार्टीहरूलाई केन्द्र गरी चलेको ‘महा–वादविवाद’को प्रभाव झापामा परेको हो । यसमा झापाली क्रान्तिकारीहरू चिनिया“ कम्युनिस्ट पार्टी र यसैद्वारा सञ्चालित र बहुचर्चित ‘महान् सांस्कृतिक क्रान्ति’को प्रत्यक्ष प्रभावमा थिए । भारतको पश्चिम बङ्गालस्थित नक्सलवाडीको ‘किसान विद्रोह’को प्रत्यक्ष प्रभाव र प्रेरणा झापा आन्दोलनमा परेको थियो । माथि उल्लिखित कारण र स्रोत नै झापा सङ्घर्षका मुख्य स्रोत र कारण थिए भनिरह“दा ती सबैका दार्शनिक, वैचारिक, सैद्धान्तिक, राजनीतिक, साङ्गठनिक तथा कार्यनीतिक निष्कर्षहरूको ठूलो प्रभाव झापाली क्रान्तिकारीहरूमा परेको थियो भन्ने कुरा स्वतसिद्ध छ । त्यस्तो प्रभावको ठोस अभिव्यक्ति कम्युनिस्ट आन्दोलनभित्रका बहस विवादलाई हेर्ने दृष्टिकोण र सञ्चालन गर्ने तरिकामा, समाजको वर्ग विश्लेषण गर्ने विधिमा, सङ्गठन निर्माण गर्ने तथा सङ्घर्ष सञ्चालन गर्ने सवालमा तथा समाज परिवर्तन र परिवर्तनको प्रक्रियालाई बुभ्mने सवालमा पनि देखापरेको थियो । यी आधारभूत विषयहरूमा झापाली क्रान्तिकारीहरू एक किसिमले नराम्ररी प्रभावित थिए । बुझाइ र विश्लेषणमा मनोगत पक्ष एक किसिमले हावी थियोभन्दा हुन्छ ।
- तर यस्ता कमजोरीहरू हु“दाहु“दै पनि आफ्नै व्यवहार र अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिस्ट आन्दोलनबाट प्राप्त शिक्षाहरूबाट सिक्ने र सैद्धान्तिक अध्ययनलाई बढाउ“दै जाने क्रममा झापाली क्रान्तिकारीहरूले आफंैमा ठूलो परिवर्तन ल्याउ“दै आए । उनीहरूमा यो परिवर्तन यति छिटोछटो भयो कि उनीहरूले आफ्नो विस्तार उल्लेखनीय रूपमा गर्दै अघि बढे । प्रारम्भमा ‘माक्र्सवाद–लेनिनवाद–माओत्से तुङ विचारधारा तथा चारु मजुमदारको लाइनलाई मार्गदर्शक सिद्धान्त’ भने पनि केही वर्षभित्रै ‘माक्र्सवाद–लेनिनवाद’लाई मात्र मार्गदर्शक सिद्धान्त स्वीकार गरे । यद्यपि, त्यसबेला पनि चारु लाइनलाई मान्नेबारे भित्रै पनि विवाद भने थियो । अझ पछि त आफ्नो विशेषताअनुसार माक्र्सवाद–लेनिनवाद र जनताको बहुदलीय जनवादलाई मार्गदर्शक सिद्धान्तका रूपमा स्वीकार गरिएको स्पष्टै छ ।
- अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिस्ट आन्दोलनभित्र चलेको विवादमा एउटा पक्षमा उभिने अभ्यासलाई त्यागेर मुद्दामा आधारित दृष्टिकोण अपनाउने, मूलतः आफ्नो विषयमा केन्द्रित बन्ने, अन्य कसैका आन्तरिक मामिलामा हस्तक्षेप नगर्ने, आफ्नै देशको विशिष्ट स्थितिमा माक्र्सवादको ठोस तथा सिर्जनात्मक अभ्यास गर्ने कुरामा केन्द्रित हुने कुरामा जोड दिइएको थियो ।
- सङ्गठन मूलतः सैन्य सङ्गठनको मान्यतामा आधारित भएर निर्माण गर्ने प्रारम्भिक दिनका अभ्यासको बदला पार्टी सङ्गठनलाई राजनीतिक सङ्गठनका रूपमा निर्माण गर्ने, विभिन्न जनसङ्गठनहरूको निर्माण गर्ने, पेसागत सङ्गठन तथा अन्य विभिन्न सरोकारवाला सङ्गठनहरूको निर्माण गर्नुपर्ने कुरामा जोड दिन थालिएको थियो ।
- सशस्त्र सङ्घर्षलाई सङ्घर्षको एक मात्र रूप अथवा निर्णायक रूप मान्ने प्रारम्भिक दिनको मान्यताका बदला त्यसलाई सङ्घर्षको एउटा रूप, अन्तिम रूप, प्रतिक्रियावादी सत्ताले सशस्त्र दमनको तरिका अपनाउ“दा ‘जस्तालाई त्यस्तै’ गर्न अपनाइने सङ्घर्षको रूपमा मात्र लिने गरी बुभ्mनुपर्ने मान्यतालाई स्वीकार गरिएको थियो ।
- प्रधान शत्रुविरुद्ध झन्डै एक्लै लड्नेभिड्नेजस्ता प्रारम्भिक दिनका अभ्यासको सट्टा प्रधान शत्रुका विरुद्ध सम्भव सबै शक्तिलाई गोलबन्द गर्ने, सहकार्य र कार्यगत एकता गर्ने अधिकतम लचकताको कार्यनीतिक अभ्यासमा जोड दिइएको थियो ।
- प्रारम्भिक दिनका एकदलीय राजनीतिक सोचबाट अलग प्रतिस्पर्धाको राजनीतिलाई स्वीकार गरियो । योग्यता र क्षमताको आधारमा श्रेष्ठता हासिल गर्नुपर्ने÷गर्न सकिने मान्यतालाई आत्मसात् गरियो । यस्तो प्रतिस्पर्धा राज्य सञ्चालनमा मात्र नभएर पार्टीभित्रै पनि गर्नुपर्ने कुरामा जोड दिइयो ।
४. वैचारिक बहस, विवाद र लोकतान्त्रिक अभ्यास
झापा सङ्घर्षकालीन अभ्यासमा पार्टीभित्र वैचारिक बहस, विवाद र लोकतान्त्रिक ढङ्गले सञ्चालन गर्ने र हुने कुराको संभावना थिएन वा न्यून थियो भन्दा हुन्छ । त्यस्ता अभ्यास वा प्रयत्नका परिणाम सुखद नभएका दृष्टान्तहरू यथेष्ट देखिएका हुन् । ‘कोके’ गठन हुनुभन्दा पहिले चलेको ‘एकोहोरो सशस्त्र सङ्घर्षको कुरा मात्र गरिनुहुन्न’, ‘नक्सलवाडी सङ्घर्षका कुराहरूबाट जस्ताको तस्तै नक्कल गर्नुहुन्न’, ‘वर्गीय नेतृत्व कसरी स्थापित गर्ने’ आदि विषयमा चलेका बहसहरू अस्वस्थ तरिकाले मात्र चलेनन्, ती अमैत्रीपूर्ण र घातकसमेत रहे ! तिनलाई लाञ्छित गरियो, ‘अन्धराष्ट्रवादी अडानबाट आएका विचार’ भनेर आरोपित गरियो, आन्तरिक कारबाहीको विषयसमेत बनाइयो । तर, जतिजति समय बित्दै गयो र सङ्गठन विस्तारको क्रम अगाडि बढ्दै गयो, त्यति नै पार्टीभित्र वैचारिक बहस, विवादहरूले स्थान पाउ“दै गए । त्यसका लागि ‘स्पेस’ निर्माण हु“दै गयो । ‘झापाली क्रान्तिकारीहरू’ र उनीहरूको उन्नत साङ्गठनिक–सांस्कृतिक चेतको दृष्टान्तका रूपमा यसलाई लिन सकिन्छ ।
५. वैदेशिक सम्पर्क–सम्बन्धमा विकसित चेतना तथा अभ्यास
प्रारम्भमा आफूले मानेको वा स्वीकार गरेको मार्गदर्शक सिद्धान्त मान्नेहरूसित मात्र सम्बन्ध राख्ने र मान्यता दिने चेतना र आग्रहमा चलेका झापाली क्रान्तिकारीहरूले क्रमशः आफूलाई परिवर्तन गर्दै लगेका हुन् । सुरुका दिनमा ‘सांस्कृतिक क्रान्तिको आह्वान र उद्घोष’ गरिरहेको चिनिया“ कम्युनिस्ट पार्टीलाई धुरी मानेर, त्यसबाटै प्रभावित र निर्देशित नक्सलवाडी सङ्घर्षबाट निर्मित र चारु मजुमदारबाट नेतृत्व गरिएको भारतीय कम्युनिस्ट पार्टी (माक्र्सवादी–लेनिनवादी)को विशेष सामिप्यमा रहेका झापाली क्रान्तिकारीहरूले आफैंमा रहेको एकाङ्गीपन र मनोगतवादी दृष्टिकोणलाई सच्याउ“दै लगेको देखिन्छ । यसैक्रममा अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई हेर्ने दृष्टिकोणमा फराकिलोपन, विदेशी अनुभवको ठाडो नक्कल नगर्ने र सिर्जनात्मक रूपले अघि बढ्ने प्रयत्न भएको देखिन्छ । अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिस्ट आन्दोलनबाट प्राप्त अनुभवहरूलाई पनि द्वन्द्ववादी तरिकाले बुभ्mने (ग्रहण गर्ने), आफ्नै अभ्यास र अनुभवका आधारमा सिद्धान्तलाई विकास गर्ने र मूलतः आफ्नै खुट्टामा उभिने पहल र प्रयत्न गरेको देखिन्छ । बाहिरी अनुभवहरूलाई द्वन्द्ववादी ढङ्गले हेर्ने, गुण–दोषका आधारमा दृष्टिकोण निर्माण गर्ने, आफ्नो देशको आन्दोलन र राष्ट्रिय हितलाई उच्च प्राथमिकता दिने कुरामा जोड र यसैका लागि वैदेशिक सम्बन्धलाई बन्धुत्वपूर्ण (ँबतभचलब)ि, मित्रतापूर्ण (ँचष्भलमथि) र कूटनीतिक (म्ष्उयिmबतष्अ) तहबाट अगाडि बढाउनुपर्ने सुविचारित निष्कर्षबाट निर्देशित हुने औपचारिक निर्णय गरिएको थियो । यिनै निर्णय र निष्कर्षद्वारा निर्देशित हु“दै आजको नेकपा (एमाले) ले बाह्य सम्बन्ध सञ्चालन गर्न थालेको छ । आजको नेकपा (एमाले)ले बाह्य सम्बन्धका तमाम गतिविधिहरू यिनै मान्यताद्वारा निर्देशित हु“दै अगाडि बढाउने काम गरिरहेको छ ।
६. प्रगतिको बाटो र नेतृत्व गर्ने क्षमताको विकास
आफ्नै अनुभवबाट सिक्ने बाटो र प्रारम्भमा क्रान्तिकारी गतिविधिहरू सङ्गठित गरिरह“दा निकै धेरै मात्रामा विदेशका अनुभवहरूको नक्कल गर्ने र विदेशी अनुभवहरूबाट सिक्ने कुरा नै प्रमुखजस्तो बनेको थियो । त्यसले लाभभन्दा पनि हानि–नोक्सानी पु¥याएको थियो । तर, समय बित्ने क्रमस“गै प्रतिस्पर्धाको राजनीतिलाई स्वीकार गर्ने, त्यसमा योग्यता र क्षमता प्रदर्शन गरेर श्रेष्ठता हासिल गर्ने राजनीतिमा आफूलाई संलग्न गराउ“दै गए झापा आन्दोलनका उत्तराधिकारीहरूले । विगतमा राजनीतिक अधिकार प्राप्तिका लागि गरिएका सङ्घर्षहरूको अध्याय महŒवपूर्ण उपलब्धिसहित टुङ्गिएपछि आर्थिक समृद्धिका लागि सिङ्गो सङ्गठित पङ्क्तिलाई परिचालित गर्नुपर्ने आवश्यकता छ । यही कुरालाई बुझेर अहिले नेकपा
(एमाले) अगाडि बढ्न खोजिरहेको छ । अब ‘रेड रिभुलसन’को ठाउ“मा ‘ग्रिन रिभुलसन’ को बाटोबाट अगाडि बढ्नुपर्ने आवश्यकता रहेको छ । त्यो भनेको राजनीतिक अधिकार प्राप्तिको कालखण्ड पूरा भएपछि मुलुकको समृद्धिका लागि उत्पादन वृद्धिका लागि लाग्नुपर्ने आवश्यकता छ । यही आवश्यकता पूरा गर्ने उद्देश्यद्वारा निर्देशित हु“दै राजनीतिक कार्यदिशा तय गरेको नेकपा (एमाले) कम्युनिस्ट आन्दोलन र सिङ्गो मुलुकलाई अगाडि बढाउन चाहन्छ । यो कुरा गरेर मात्र राष्ट्रिय अभिभाराहरू पूरा गर्न सकिन्छ । अबको हाम्रो प्रगति र देश विकासको बाटो नै यही हो ।
नेकपा (एमाले) ले मुलुकको कम्युनिस्ट आन्दोलन, लोकतान्त्रिक आन्दोलन र देशभक्तिपूर्ण आन्दोलनको अगुवाइ गरिरहेको छ । यो काम मुलुकमा विद्यमान अन्य राजनीतिक शक्तिहरूसितको प्रतिस्पर्धामा श्रेष्ठ बनेर वा श्रेष्ठता हासिल गरेर मात्र गर्न सकिन्छ । नेकपा (एमाले) ले अहिलेको आफ्नो राजनीतिक कार्यदिशा तय गरिसकेपछि यसै आधारमा प्रतिस्पर्धा गर्नसक्ने हिसाबले आफूलाई अद्यावधिक गर्न सक्नुपर्छ । यो काम एमालेले आफ्ना नीतिहरू, कार्यक्रमहरू, योजनाहरू र आचरणमार्फत प्रकट गर्न सक्नुपर्छ । यसो गरेर मात्र विगतमा झापा आन्दोलन र झापाका क्रान्तिकारीहरूले प्रारम्भ गरेका काम र देखेका सपनाहरूलाई पूरा गर्ने दिशामा अगाडि बढ्न सकिन्छ । यसरी सफलताका साथ अघि बढ्नु भनेको राष्ट्रिय राजनीतिमा प्रतिस्पर्धाको लागि आफूलाई योग्य बनाउ“दै जानु हो ।
७. वर्तमान राजनीतिक परिस्थिति र नेकपा
(एमाले)को कार्यभार
यतिबेला नेकपा (एमाले) संसद्भित्र दोस्रो शक्तिका रूपमा छ, तर मुलुक अस्थिरता, अन्योल र अराजकता अन्त्य गर्ने राजनीतिक पहलकदमीमा पहिलो पार्टीका रूपमा देखापरेको छ । यस दिशामा यसको सक्रियता र पहलकदमी जारी छ । अहिलेको चुनौतीपूर्ण राष्ट्रिय राजनीतिमा नेकपा (एमाले) का अगाडि गम्भीर अभिभाराहरू रहेका छन् । यसले यी अभिभाराहरू कसरी कुशलता र योग्यतापूर्वक पूरा गर्न सक्छ ? यसैमा आउने दिनमा यसको भूमिका र भविष्य निर्धारण हु“दै जानेछ । राष्ट्रिय राजनीतिमा यतिबेला निम्न महŒवपूर्ण विषयहरू नेकपा (एमाले) र अहिले यसले नेतृत्व गरेको सरकारको अभिभाराका रूपमा रहेका छन् ः
७.१. संविधान र राष्ट्रिय स्वाभिमानका पक्षधर शक्तिहरूका बीचको एकता र समझदारीलाई कायम राख्नुपर्ने
मुलुकमा संविधान जारी गर्ने बेलादेखि जारी भइसकेपछिको स्थितिमा पनि यो विषय महŒवपूर्ण अभिभारा बनेको छ, नेकपा
(एमाले)का लागि । आज ती सबै शक्तिहरूसितको एकता तथा समझदारीलाई कायम राख्नुपर्ने आवश्यकता छ । यो आवश्यकता नै राष्ट्रिय राजनीतिलाई सकारात्मक दिशामा अगाडि बढाउने सम्बन्धमा आवश्यक र केन्द्रीय विषय पनि हो । कतिपय दलीय स्वार्थका विषयहरूलाई गौण बनाएर पनि यो विषयलाई विशेष महŒव दिनुपर्ने आवश्यकता छ । यसलाई अगाडि बढाउने र कुशलतापूर्वक नेतृत्व गर्ने काम नेकपा (एमाले)ले गरिरहेको छ । वास्तवमा सो अभिभारा नेकपा (एमाले)ले केवल एउटा पार्टी विशेषको स्वार्थको कुरा गरेको नभएर स्वाभिमानी आम नेपाली जनता, सिङ्गो नेपाल राष्ट्र र मुलुकको स्वाधीनता र स्वतन्त्रतासित अभिन्न रूपले गा“सिएको महŒवपूर्ण विषय हो । त्यसैले यो महŒवपूर्ण अभिभाराका रूपमा विद्यमान छ ।
७.२. स्वाभिमानका रक्षाका लागि आत्मनिर्भर बन्नैपर्ने विषय
व्यक्ति, सङ्गठन, संस्था र देशकै सन्दर्भमा पनि आत्मनिर्भरता स्वाभिमानको लागि मुख्य आधार हो । राष्ट्रिय स्वाभिमानका लागि पनि मुलुक आत्मनिर्भर हुनु आवश्यक छ । आत्मनिर्भर बन्न नसक्नेहरू र बन्न नसकेकाहरूको स्वाभिमान सङ्कटमा पर्न सक्छ । त्यस्ताहरूले आफ्नै स्वाभिमानको पनि रक्षा गर्न नसक्ने स्थिति पैदा हुन सक्छ । अहिले विकसित राजनीतिक सन्दर्भमा, मुलुकको राष्ट्रिय स्वाभिमानमा चुनौती देखापरेको अवस्थामा, आत्मनिर्भर बन्ने विषय मुख्य छलफल, बहस र सकारात्मक निष्कर्षका लागि ध्यान केन्द्रित हुनुपर्ने विषय हो । यो अपरिहार्यतालाई पूरा गर्न पनि नेकपा (एमाले)ले नै अगुवाइ गर्नुपर्ने आवश्यकता टड्कारो रूपमा देखापरेको छ । यस अर्थमा यो नेकपा
(एमाले) को अभिभारा पनि बनेको छ । नेकपा (एमाले)ले आफ्नो पार्टीपङ्क्ति मात्र होइन, मुलुककै नेतृत्व गरिरहेका कारण मुलुकलाई नै आत्मनिर्भर बनाउने सन्दर्भमा पनि यसले नै मार्गदर्शन र अगुवाइ गर्नुपर्ने जरुरी छ । तर, यो विषय सूत्रीकृत अभिव्यक्ति वा भाषणले मात्र सम्भव हु“दैन । राजनीतिक नेतृत्वले
(पार्टीको वा मुलुककै) यसका लागि नीति, कार्यक्रम, योजना र आचरणमा आत्मनिर्भर बन्ने हिसाबले प्रस्तुत हुन सक्नुपर्छ । अब नीति निर्माण गरिरह“दा वा नीतिमा संशोधन वा सुधार गरिरह“दा आत्मनिर्भरताको विषयलाई प्राथमिकता दिनु जरुरी छ । कार्यक्रमको पुनःसंरचना गरिरह“दा यही विषयमा केन्द्रित गरिनु जरुरी छ । आत्मनिर्भर बन्ने कार्यक्रमहरूलाई प्रोत्साहित गरिनुपर्छ । हाम्रो आफ्नै आवश्यकताको आधारमा कार्यक्रमहरूलाई अगाडि बढाइनुपर्छ, तिनको पुनःसंरचना गरिनुपर्छ, जुनसुकै क्षेत्रद्वारा अगाडि बढाइए पनि तिनलाई प्रोत्साहित गरिनुपर्छ । राजनीतिक नेतृत्वले बिस्तारै हामीहरू कसरी–कसरी परनिर्भर हु“दै गयौं, के–के विषयमा परनिर्भर हु“दै गयौं भन्ने सम्बन्धमा समीक्षात्मक निचोडमा पुग्नैपर्छ । ती विषयहरूलाई आत्मसमीक्षाका हिसाबले खोतलिनुपर्छ । यसका लागि वस्तुवादी भएर प्रस्तुत हुन सक्नुपर्छ । यही आवश्यकतालाई पूरा गर्न योजनाहरू निर्माण गरिनुपर्छ । समस्या र आवश्यकतामाथि उभिएर योजनाहरू बनाउने काम गर्नुपर्छ । जनताको माग, चाहना र सम्बन्धित ठाउ“को आवश्यकताका आधारमा बनेका योजनाहरूले मात्र जनताको सहभागिता र स्वामित्वलाई सुनिश्चित गर्न सक्छन् । अब योजना निर्माणका कतिपय प्रचलित अभ्यासहरूमा परिवर्तन गर्नुपर्ने आवश्यकता छ । यस्तै, राजनीतिक नेतृत्वको आचरणमा पनि आत्मनिर्भरताको विंषयले विशेष प्राथमिकता पाउनुपर्छ । राजनीतिक नेतृत्व भन्नाले राज्यको कार्यकारी ठाउ“मा रहेक नेतृत्वदायी भूमिका खेलिरहेकाहरू वा राजनीतिक पार्टीहरूमा नेतृत्व गरिरहेकाहरू दुवैको हकमा यो विषय लागू हुन्छ । तिनमा देखिने आत्मनिर्भरताको अभ्यास तथा विचार र व्यवहारले जनस्तरमा पनि यो विषय स्थापित हु“दै जान सक्छ । त्यसैले, आज जुन चुनौतीपूर्ण ऐतिहासिक अवस्थामा नेपाल र नेपाली जनता छन्, यसको गम्भीरतालाई ख्याल गरेर आत्मनिर्भरतालाई नीति, कार्यक्रम, योजना र आचरणमा स्थापित गर्नैपर्छ । यसका लागि नेकपा (एमाले)ले आफूलाई अगुवा शक्तिका रूपमा उभ्याउनुपर्ने र यसलाई महŒवपूर्ण अभिभाराका रूपमा लिनुपर्ने आवश्यकता छ ।
७.३. छिमेकीहरूसितको सम्बन्धमा सन्तुलनको आवश्यकता
लामो समयदेखि छिमेकीहरूसितको सम्बन्धमा नेपालको अभ्यास असन्तुलित रह“दै आयो । भारत र चीनबीच चेपको अप्ठ्यारो भौगोलिक अवस्थितिलाई ख्याल गरेर त्यसैअनुसार छिमेकीहरूसितको सम्बन्धलाई सञ्चालन गर्नुपर्ने व्यवहारमा कमीहरू रह“दै आएका छन् । भौगोलिक हिसाबले नेपाल भूपरिवेष्टित हुनुपर्नेमा भारतवेष्टितजस्तो हुन पुग्यो । नीति, गतिविधि र व्यवहारमा पनि यस्तो देखियो र हु“दै आयो । छिमेकी (खासगरी दक्षिणी छिमेकी) सितको सम्बन्धमा दुई किसिमका असन्तुलित र अतिवादी व्यवहारहरू कहिले ‘जिङ्गोइज्म’ झडङ्ग रिसाएर विरोध गर्ने र कहिले भने ऊसित लम्पसार पर्ने गरी देखिए । लामै समयदेखि रह“दै आएका यस किसिमका व्यवहार अब सच्याउनैपर्छ । उत्तरको होस् कि दक्षिणको, कुनै पनि छिमेकीका संवेदनशील सरोकारहरूलाई गम्भीरताका साथ सुन्ने र आफ्ना संवेदनशील सरोकारहरू उनीहरूलाई बताउने योग्यता र क्षमता प्रदर्शन गर्नैपर्छ र गर्न सक्नैपर्छ । विगतदेखि रह“दै आएका असन्तुलित र अतिवादी चिन्तन र आचरणलाई सच्याउनैपर्छ । यो राष्ट्रिय आवश्यकता पूरा गर्न नेकपा (एमाले) तथा अहिले यसको नेतृत्वमा रहेको सरकारले ध्यानकेन्द्रित गर्नैपर्छ । यो यतिबेलाको महŒवपूर्ण राष्ट्रिय अभिभारा पनि हो । यसको दृष्टिकोणमा र कतिपय प्रचलित अभ्यासमा समेत परिवर्तन गर्नैपर्छ ।
७.४. मुलुकलाई समृद्ध बनाउनुपर्ने आवश्यकता
लामो समयदेखि नेपालमा राजनीतिक अधिकार प्राप्तिको लडाइ“ चल्यो । यसमा विजय प्राप्त गर्न अनेक नामका राजनीतिक सङ्गठन–संस्थाहरू गठन गरिए । तिनीहरूले उल्लेखनीय गतिविधिहरू सञ्चालन गरे । राजनीतिक पार्टीहरूका गतिविधिहरूमा कम्युनिस्ट पार्टीले आफूलाई अगुवाका रूपमा स्थापित गर्दै लग्यो र तिनमा नेतृत्वदायी हैसियतका साथ आफूलाई प्रस्तुत पनि ग¥यो । मुलुकमा गणतन्त्र आइसकेपछि अब कसैले पनि आस्था वा विचार बोकेको आधारमा दण्डित र प्रताडित हुनुपर्दैन । अब नेपाली नागरिकले जुनसुकै विचार पनि लिन पाउने, त्यस्तो विचार लिएर जनताका बीचमा जान पाउने, प्रचारप्रसार गर्न पाउने, सङ्गठन निर्माण वा अन्य गतिविधिहरू गर्न पाउने हकÞ राख्छन् । यो राजनीतिक अधिकार प्राप्तिको लडाइ“मा विजय प्राप्त गरेको कुरा हो । तर, राजनीतिक अधिकार प्राप्तिका लागि गरिएका राजनीतिक कुराले अब मुलुकलाई दिशानिर्देश गर्न सक्दैन । अब त अनिवार्य रूपमा समृद्धि प्राप्तिको राजनीतिक विचार बोकेर मात्र अगाडि बढ्न सकिन्छ र बढ्नुपर्छ । समृद्धिका लागि उत्पादन, उत्पादनका आधारमा न्यायोचित वितरण, रोजगारी वृद्धि, स्वरोजगारीलाई प्रोत्साहन, सार्वजनिक सम्पत्तिहरूको रक्षा, श्रमको व्यवस्थापन, जनताका अधिकारहरूको रक्षा आदि विषयमा केन्द्रित भएर राजनीतिलाई अगाडि बढाइनुपर्छ । यिनै आवश्यकताका आधारमा विचारहरूको पुनःसंरचना, सङ्गठनको पुनःसंरचना, शैली र आचरणको पुनःसंरचना गरिनुपर्छ । यी सबै काम गर्नु भनेको सिङ्गो पार्टी जीवनको पुनःव्यवस्थापन गर्नु हो । मुलुकलाई नै नेतृत्व गर्ने योजना र सामथ्र्य राख्ने पार्टीको नाताले नेकपा (एमाले)ले यो अभिभारा पूरा गर्न सक्नैपर्छ ।
झापा सङ्घर्षको जगमा निर्माण भएर आएको आजको नेकपा (एमाले) चुनौतीहरूका बीचमा छ । तर चुनौतीहरूकै बीचमा सम्भावनाहरूका सुन्दर फूलहरू पनि फुलिरहेका हुन्छन् । यसलाई पार्टीपङ्क्तिले देख्न सक्नुपर्छ । यसरी अगाडि बढ्न सक्दा मात्र झापा सङ्घर्षले दिएका सकारात्मक पक्षहरूलाई अगाडि बढाउन सकिन्छ, झापा सङ्घर्ष र त्यसयता मुलुकको परिवर्तन र जनताको खुसियालीका लागि जीवन उत्सर्ग गर्ने सहिदहरूका सपनालाई साकार पार्न सकिन्छ ।
झापा सङ्घर्षकालीन अभ्यासमा पार्टीभित्र वैचारिक बहस, विवाद र लोकतान्त्रिक ढङ्गले सञ्चालन गर्ने र हुने कुराको संभावना थिएन वा न्यून थियो भन्दा हुन्छ । त्यस्ता अभ्यास वा प्रयत्नका परिणाम सुखद नभएका दृष्टान्तहरू यथेष्ट देखिएका हुन् । ‘कोके’ गठन हुनुभन्दा पहिले चलेको ‘एकोहोरो सशस्त्र सङ्घर्षको कुरा मात्र गरिनुहुन्न’, ‘नक्सलवाडी सङ्घर्षका कुराहरूबाट जस्ताको तस्तै नक्कल गर्नुहुन्न’, ‘वर्गीय नेतृत्व कसरी स्थापित गर्ने’ आदि विषयमा चलेका बहसहरू अस्वस्थ तरिकाले मात्र चलेनन्, ती अमैत्रीपूर्ण र घातकसमेत रहे ! तिनलाई लाञ्छित गरियो, ‘अन्धराष्ट्रवादी अडानबाट आएका विचार’ भनेर आरोपित गरियो, आन्तरिक कारबाहीको विषयसमेत बनाइयो । तर, जतिजति समय बित्दै गयो र सङ्गठन विस्तारको क्रम अगाडि बढ्दै गयो, त्यति नै पार्टीभित्र वैचारिक बहस, विवादहरूले स्थान पाउ“दै गए । त्यसका लागि ‘स्पेस’ निर्माण हु“दै गयो । ‘झापाली क्रान्तिकारीहरू’ र उनीहरूको उन्नत साङ्गठनिक–सांस्कृतिक चेतको दृष्टान्तका रूपमा यसलाई लिन सकिन्छ ।
५. वैदेशिक सम्पर्क–सम्बन्धमा विकसित चेतना तथा अभ्यास
प्रारम्भमा आफूले मानेको वा स्वीकार गरेको मार्गदर्शक सिद्धान्त मान्नेहरूसित मात्र सम्बन्ध राख्ने र मान्यता दिने चेतना र आग्रहमा चलेका झापाली क्रान्तिकारीहरूले क्रमशः आफूलाई परिवर्तन गर्दै लगेका हुन् । सुरुका दिनमा ‘सांस्कृतिक क्रान्तिको आह्वान र उद्घोष’ गरिरहेको चिनिया“ कम्युनिस्ट पार्टीलाई धुरी मानेर, त्यसबाटै प्रभावित र निर्देशित नक्सलवाडी सङ्घर्षबाट निर्मित र चारु मजुमदारबाट नेतृत्व गरिएको भारतीय कम्युनिस्ट पार्टी (माक्र्सवादी–लेनिनवादी)को विशेष सामिप्यमा रहेका झापाली क्रान्तिकारीहरूले आफैंमा रहेको एकाङ्गीपन र मनोगतवादी दृष्टिकोणलाई सच्याउ“दै लगेको देखिन्छ । यसैक्रममा अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई हेर्ने दृष्टिकोणमा फराकिलोपन, विदेशी अनुभवको ठाडो नक्कल नगर्ने र सिर्जनात्मक रूपले अघि बढ्ने प्रयत्न भएको देखिन्छ । अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिस्ट आन्दोलनबाट प्राप्त अनुभवहरूलाई पनि द्वन्द्ववादी तरिकाले बुभ्mने (ग्रहण गर्ने), आफ्नै अभ्यास र अनुभवका आधारमा सिद्धान्तलाई विकास गर्ने र मूलतः आफ्नै खुट्टामा उभिने पहल र प्रयत्न गरेको देखिन्छ । बाहिरी अनुभवहरूलाई द्वन्द्ववादी ढङ्गले हेर्ने, गुण–दोषका आधारमा दृष्टिकोण निर्माण गर्ने, आफ्नो देशको आन्दोलन र राष्ट्रिय हितलाई उच्च प्राथमिकता दिने कुरामा जोड र यसैका लागि वैदेशिक सम्बन्धलाई बन्धुत्वपूर्ण (ँबतभचलब)ि, मित्रतापूर्ण (ँचष्भलमथि) र कूटनीतिक (म्ष्उयिmबतष्अ) तहबाट अगाडि बढाउनुपर्ने सुविचारित निष्कर्षबाट निर्देशित हुने औपचारिक निर्णय गरिएको थियो । यिनै निर्णय र निष्कर्षद्वारा निर्देशित हु“दै आजको नेकपा (एमाले) ले बाह्य सम्बन्ध सञ्चालन गर्न थालेको छ । आजको नेकपा (एमाले)ले बाह्य सम्बन्धका तमाम गतिविधिहरू यिनै मान्यताद्वारा निर्देशित हु“दै अगाडि बढाउने काम गरिरहेको छ ।
६. प्रगतिको बाटो र नेतृत्व गर्ने क्षमताको विकास
आफ्नै अनुभवबाट सिक्ने बाटो र प्रारम्भमा क्रान्तिकारी गतिविधिहरू सङ्गठित गरिरह“दा निकै धेरै मात्रामा विदेशका अनुभवहरूको नक्कल गर्ने र विदेशी अनुभवहरूबाट सिक्ने कुरा नै प्रमुखजस्तो बनेको थियो । त्यसले लाभभन्दा पनि हानि–नोक्सानी पु¥याएको थियो । तर, समय बित्ने क्रमस“गै प्रतिस्पर्धाको राजनीतिलाई स्वीकार गर्ने, त्यसमा योग्यता र क्षमता प्रदर्शन गरेर श्रेष्ठता हासिल गर्ने राजनीतिमा आफूलाई संलग्न गराउ“दै गए झापा आन्दोलनका उत्तराधिकारीहरूले । विगतमा राजनीतिक अधिकार प्राप्तिका लागि गरिएका सङ्घर्षहरूको अध्याय महŒवपूर्ण उपलब्धिसहित टुङ्गिएपछि आर्थिक समृद्धिका लागि सिङ्गो सङ्गठित पङ्क्तिलाई परिचालित गर्नुपर्ने आवश्यकता छ । यही कुरालाई बुझेर अहिले नेकपा
(एमाले) अगाडि बढ्न खोजिरहेको छ । अब ‘रेड रिभुलसन’को ठाउ“मा ‘ग्रिन रिभुलसन’ को बाटोबाट अगाडि बढ्नुपर्ने आवश्यकता रहेको छ । त्यो भनेको राजनीतिक अधिकार प्राप्तिको कालखण्ड पूरा भएपछि मुलुकको समृद्धिका लागि उत्पादन वृद्धिका लागि लाग्नुपर्ने आवश्यकता छ । यही आवश्यकता पूरा गर्ने उद्देश्यद्वारा निर्देशित हु“दै राजनीतिक कार्यदिशा तय गरेको नेकपा (एमाले) कम्युनिस्ट आन्दोलन र सिङ्गो मुलुकलाई अगाडि बढाउन चाहन्छ । यो कुरा गरेर मात्र राष्ट्रिय अभिभाराहरू पूरा गर्न सकिन्छ । अबको हाम्रो प्रगति र देश विकासको बाटो नै यही हो ।
नेकपा (एमाले) ले मुलुकको कम्युनिस्ट आन्दोलन, लोकतान्त्रिक आन्दोलन र देशभक्तिपूर्ण आन्दोलनको अगुवाइ गरिरहेको छ । यो काम मुलुकमा विद्यमान अन्य राजनीतिक शक्तिहरूसितको प्रतिस्पर्धामा श्रेष्ठ बनेर वा श्रेष्ठता हासिल गरेर मात्र गर्न सकिन्छ । नेकपा (एमाले) ले अहिलेको आफ्नो राजनीतिक कार्यदिशा तय गरिसकेपछि यसै आधारमा प्रतिस्पर्धा गर्नसक्ने हिसाबले आफूलाई अद्यावधिक गर्न सक्नुपर्छ । यो काम एमालेले आफ्ना नीतिहरू, कार्यक्रमहरू, योजनाहरू र आचरणमार्फत प्रकट गर्न सक्नुपर्छ । यसो गरेर मात्र विगतमा झापा आन्दोलन र झापाका क्रान्तिकारीहरूले प्रारम्भ गरेका काम र देखेका सपनाहरूलाई पूरा गर्ने दिशामा अगाडि बढ्न सकिन्छ । यसरी सफलताका साथ अघि बढ्नु भनेको राष्ट्रिय राजनीतिमा प्रतिस्पर्धाको लागि आफूलाई योग्य बनाउ“दै जानु हो ।
७. वर्तमान राजनीतिक परिस्थिति र नेकपा
(एमाले)को कार्यभार
यतिबेला नेकपा (एमाले) संसद्भित्र दोस्रो शक्तिका रूपमा छ, तर मुलुक अस्थिरता, अन्योल र अराजकता अन्त्य गर्ने राजनीतिक पहलकदमीमा पहिलो पार्टीका रूपमा देखापरेको छ । यस दिशामा यसको सक्रियता र पहलकदमी जारी छ । अहिलेको चुनौतीपूर्ण राष्ट्रिय राजनीतिमा नेकपा (एमाले) का अगाडि गम्भीर अभिभाराहरू रहेका छन् । यसले यी अभिभाराहरू कसरी कुशलता र योग्यतापूर्वक पूरा गर्न सक्छ ? यसैमा आउने दिनमा यसको भूमिका र भविष्य निर्धारण हु“दै जानेछ । राष्ट्रिय राजनीतिमा यतिबेला निम्न महŒवपूर्ण विषयहरू नेकपा (एमाले) र अहिले यसले नेतृत्व गरेको सरकारको अभिभाराका रूपमा रहेका छन् ः
७.१. संविधान र राष्ट्रिय स्वाभिमानका पक्षधर शक्तिहरूका बीचको एकता र समझदारीलाई कायम राख्नुपर्ने
मुलुकमा संविधान जारी गर्ने बेलादेखि जारी भइसकेपछिको स्थितिमा पनि यो विषय महŒवपूर्ण अभिभारा बनेको छ, नेकपा
(एमाले)का लागि । आज ती सबै शक्तिहरूसितको एकता तथा समझदारीलाई कायम राख्नुपर्ने आवश्यकता छ । यो आवश्यकता नै राष्ट्रिय राजनीतिलाई सकारात्मक दिशामा अगाडि बढाउने सम्बन्धमा आवश्यक र केन्द्रीय विषय पनि हो । कतिपय दलीय स्वार्थका विषयहरूलाई गौण बनाएर पनि यो विषयलाई विशेष महŒव दिनुपर्ने आवश्यकता छ । यसलाई अगाडि बढाउने र कुशलतापूर्वक नेतृत्व गर्ने काम नेकपा (एमाले)ले गरिरहेको छ । वास्तवमा सो अभिभारा नेकपा (एमाले)ले केवल एउटा पार्टी विशेषको स्वार्थको कुरा गरेको नभएर स्वाभिमानी आम नेपाली जनता, सिङ्गो नेपाल राष्ट्र र मुलुकको स्वाधीनता र स्वतन्त्रतासित अभिन्न रूपले गा“सिएको महŒवपूर्ण विषय हो । त्यसैले यो महŒवपूर्ण अभिभाराका रूपमा विद्यमान छ ।
७.२. स्वाभिमानका रक्षाका लागि आत्मनिर्भर बन्नैपर्ने विषय
व्यक्ति, सङ्गठन, संस्था र देशकै सन्दर्भमा पनि आत्मनिर्भरता स्वाभिमानको लागि मुख्य आधार हो । राष्ट्रिय स्वाभिमानका लागि पनि मुलुक आत्मनिर्भर हुनु आवश्यक छ । आत्मनिर्भर बन्न नसक्नेहरू र बन्न नसकेकाहरूको स्वाभिमान सङ्कटमा पर्न सक्छ । त्यस्ताहरूले आफ्नै स्वाभिमानको पनि रक्षा गर्न नसक्ने स्थिति पैदा हुन सक्छ । अहिले विकसित राजनीतिक सन्दर्भमा, मुलुकको राष्ट्रिय स्वाभिमानमा चुनौती देखापरेको अवस्थामा, आत्मनिर्भर बन्ने विषय मुख्य छलफल, बहस र सकारात्मक निष्कर्षका लागि ध्यान केन्द्रित हुनुपर्ने विषय हो । यो अपरिहार्यतालाई पूरा गर्न पनि नेकपा (एमाले)ले नै अगुवाइ गर्नुपर्ने आवश्यकता टड्कारो रूपमा देखापरेको छ । यस अर्थमा यो नेकपा
(एमाले) को अभिभारा पनि बनेको छ । नेकपा (एमाले)ले आफ्नो पार्टीपङ्क्ति मात्र होइन, मुलुककै नेतृत्व गरिरहेका कारण मुलुकलाई नै आत्मनिर्भर बनाउने सन्दर्भमा पनि यसले नै मार्गदर्शन र अगुवाइ गर्नुपर्ने जरुरी छ । तर, यो विषय सूत्रीकृत अभिव्यक्ति वा भाषणले मात्र सम्भव हु“दैन । राजनीतिक नेतृत्वले
(पार्टीको वा मुलुककै) यसका लागि नीति, कार्यक्रम, योजना र आचरणमा आत्मनिर्भर बन्ने हिसाबले प्रस्तुत हुन सक्नुपर्छ । अब नीति निर्माण गरिरह“दा वा नीतिमा संशोधन वा सुधार गरिरह“दा आत्मनिर्भरताको विषयलाई प्राथमिकता दिनु जरुरी छ । कार्यक्रमको पुनःसंरचना गरिरह“दा यही विषयमा केन्द्रित गरिनु जरुरी छ । आत्मनिर्भर बन्ने कार्यक्रमहरूलाई प्रोत्साहित गरिनुपर्छ । हाम्रो आफ्नै आवश्यकताको आधारमा कार्यक्रमहरूलाई अगाडि बढाइनुपर्छ, तिनको पुनःसंरचना गरिनुपर्छ, जुनसुकै क्षेत्रद्वारा अगाडि बढाइए पनि तिनलाई प्रोत्साहित गरिनुपर्छ । राजनीतिक नेतृत्वले बिस्तारै हामीहरू कसरी–कसरी परनिर्भर हु“दै गयौं, के–के विषयमा परनिर्भर हु“दै गयौं भन्ने सम्बन्धमा समीक्षात्मक निचोडमा पुग्नैपर्छ । ती विषयहरूलाई आत्मसमीक्षाका हिसाबले खोतलिनुपर्छ । यसका लागि वस्तुवादी भएर प्रस्तुत हुन सक्नुपर्छ । यही आवश्यकतालाई पूरा गर्न योजनाहरू निर्माण गरिनुपर्छ । समस्या र आवश्यकतामाथि उभिएर योजनाहरू बनाउने काम गर्नुपर्छ । जनताको माग, चाहना र सम्बन्धित ठाउ“को आवश्यकताका आधारमा बनेका योजनाहरूले मात्र जनताको सहभागिता र स्वामित्वलाई सुनिश्चित गर्न सक्छन् । अब योजना निर्माणका कतिपय प्रचलित अभ्यासहरूमा परिवर्तन गर्नुपर्ने आवश्यकता छ । यस्तै, राजनीतिक नेतृत्वको आचरणमा पनि आत्मनिर्भरताको विंषयले विशेष प्राथमिकता पाउनुपर्छ । राजनीतिक नेतृत्व भन्नाले राज्यको कार्यकारी ठाउ“मा रहेक नेतृत्वदायी भूमिका खेलिरहेकाहरू वा राजनीतिक पार्टीहरूमा नेतृत्व गरिरहेकाहरू दुवैको हकमा यो विषय लागू हुन्छ । तिनमा देखिने आत्मनिर्भरताको अभ्यास तथा विचार र व्यवहारले जनस्तरमा पनि यो विषय स्थापित हु“दै जान सक्छ । त्यसैले, आज जुन चुनौतीपूर्ण ऐतिहासिक अवस्थामा नेपाल र नेपाली जनता छन्, यसको गम्भीरतालाई ख्याल गरेर आत्मनिर्भरतालाई नीति, कार्यक्रम, योजना र आचरणमा स्थापित गर्नैपर्छ । यसका लागि नेकपा (एमाले)ले आफूलाई अगुवा शक्तिका रूपमा उभ्याउनुपर्ने र यसलाई महŒवपूर्ण अभिभाराका रूपमा लिनुपर्ने आवश्यकता छ ।
७.३. छिमेकीहरूसितको सम्बन्धमा सन्तुलनको आवश्यकता
लामो समयदेखि छिमेकीहरूसितको सम्बन्धमा नेपालको अभ्यास असन्तुलित रह“दै आयो । भारत र चीनबीच चेपको अप्ठ्यारो भौगोलिक अवस्थितिलाई ख्याल गरेर त्यसैअनुसार छिमेकीहरूसितको सम्बन्धलाई सञ्चालन गर्नुपर्ने व्यवहारमा कमीहरू रह“दै आएका छन् । भौगोलिक हिसाबले नेपाल भूपरिवेष्टित हुनुपर्नेमा भारतवेष्टितजस्तो हुन पुग्यो । नीति, गतिविधि र व्यवहारमा पनि यस्तो देखियो र हु“दै आयो । छिमेकी (खासगरी दक्षिणी छिमेकी) सितको सम्बन्धमा दुई किसिमका असन्तुलित र अतिवादी व्यवहारहरू कहिले ‘जिङ्गोइज्म’ झडङ्ग रिसाएर विरोध गर्ने र कहिले भने ऊसित लम्पसार पर्ने गरी देखिए । लामै समयदेखि रह“दै आएका यस किसिमका व्यवहार अब सच्याउनैपर्छ । उत्तरको होस् कि दक्षिणको, कुनै पनि छिमेकीका संवेदनशील सरोकारहरूलाई गम्भीरताका साथ सुन्ने र आफ्ना संवेदनशील सरोकारहरू उनीहरूलाई बताउने योग्यता र क्षमता प्रदर्शन गर्नैपर्छ र गर्न सक्नैपर्छ । विगतदेखि रह“दै आएका असन्तुलित र अतिवादी चिन्तन र आचरणलाई सच्याउनैपर्छ । यो राष्ट्रिय आवश्यकता पूरा गर्न नेकपा (एमाले) तथा अहिले यसको नेतृत्वमा रहेको सरकारले ध्यानकेन्द्रित गर्नैपर्छ । यो यतिबेलाको महŒवपूर्ण राष्ट्रिय अभिभारा पनि हो । यसको दृष्टिकोणमा र कतिपय प्रचलित अभ्यासमा समेत परिवर्तन गर्नैपर्छ ।
७.४. मुलुकलाई समृद्ध बनाउनुपर्ने आवश्यकता
लामो समयदेखि नेपालमा राजनीतिक अधिकार प्राप्तिको लडाइ“ चल्यो । यसमा विजय प्राप्त गर्न अनेक नामका राजनीतिक सङ्गठन–संस्थाहरू गठन गरिए । तिनीहरूले उल्लेखनीय गतिविधिहरू सञ्चालन गरे । राजनीतिक पार्टीहरूका गतिविधिहरूमा कम्युनिस्ट पार्टीले आफूलाई अगुवाका रूपमा स्थापित गर्दै लग्यो र तिनमा नेतृत्वदायी हैसियतका साथ आफूलाई प्रस्तुत पनि ग¥यो । मुलुकमा गणतन्त्र आइसकेपछि अब कसैले पनि आस्था वा विचार बोकेको आधारमा दण्डित र प्रताडित हुनुपर्दैन । अब नेपाली नागरिकले जुनसुकै विचार पनि लिन पाउने, त्यस्तो विचार लिएर जनताका बीचमा जान पाउने, प्रचारप्रसार गर्न पाउने, सङ्गठन निर्माण वा अन्य गतिविधिहरू गर्न पाउने हकÞ राख्छन् । यो राजनीतिक अधिकार प्राप्तिको लडाइ“मा विजय प्राप्त गरेको कुरा हो । तर, राजनीतिक अधिकार प्राप्तिका लागि गरिएका राजनीतिक कुराले अब मुलुकलाई दिशानिर्देश गर्न सक्दैन । अब त अनिवार्य रूपमा समृद्धि प्राप्तिको राजनीतिक विचार बोकेर मात्र अगाडि बढ्न सकिन्छ र बढ्नुपर्छ । समृद्धिका लागि उत्पादन, उत्पादनका आधारमा न्यायोचित वितरण, रोजगारी वृद्धि, स्वरोजगारीलाई प्रोत्साहन, सार्वजनिक सम्पत्तिहरूको रक्षा, श्रमको व्यवस्थापन, जनताका अधिकारहरूको रक्षा आदि विषयमा केन्द्रित भएर राजनीतिलाई अगाडि बढाइनुपर्छ । यिनै आवश्यकताका आधारमा विचारहरूको पुनःसंरचना, सङ्गठनको पुनःसंरचना, शैली र आचरणको पुनःसंरचना गरिनुपर्छ । यी सबै काम गर्नु भनेको सिङ्गो पार्टी जीवनको पुनःव्यवस्थापन गर्नु हो । मुलुकलाई नै नेतृत्व गर्ने योजना र सामथ्र्य राख्ने पार्टीको नाताले नेकपा (एमाले)ले यो अभिभारा पूरा गर्न सक्नैपर्छ ।
झापा सङ्घर्षको जगमा निर्माण भएर आएको आजको नेकपा (एमाले) चुनौतीहरूका बीचमा छ । तर चुनौतीहरूकै बीचमा सम्भावनाहरूका सुन्दर फूलहरू पनि फुलिरहेका हुन्छन् । यसलाई पार्टीपङ्क्तिले देख्न सक्नुपर्छ । यसरी अगाडि बढ्न सक्दा मात्र झापा सङ्घर्षले दिएका सकारात्मक पक्षहरूलाई अगाडि बढाउन सकिन्छ, झापा सङ्घर्ष र त्यसयता मुलुकको परिवर्तन र जनताको खुसियालीका लागि जीवन उत्सर्ग गर्ने सहिदहरूका सपनालाई साकार पार्न सकिन्छ ।
वैचारिक रूपान्तरणका चार दशक
प्रदीप नेपाल
अहिलेको नेकपा (एमाले)को मूल २०२८ देखि ३० सालसम्मको झापा सङ्घर्ष नै हो । सुन्दा नया“ मानिसहरूलाई आश्चर्य लाग्न सक्छ । कहा“ लोकतान्त्रिक मूल्य र मान्यता बोकेको नेकपा (एमाले), कहा“को उग्रवामपन्थी आन्दोलनको अभियन्ता झापा सङ्घर्ष †
लाग्नु एउटा कुरा हो । यथार्थ अर्को कुरा हो ।
हो, यो लामो समयमा हामीले सामान्य राजनीतिमा कसैले विश्वास गर्न नसक्ने वैचारिक छलाङ मा¥यौं । यो छलाङ कुनै एउटा नेताको सपना थिएन । कसैको मगजको आविस्कार पनि थिएन । यो छलाङ जनताका विभिन्न समुदायका भावनाको अभिव्यक्ति थियो ।
थोरै इतिहासतिर जाऔं ।
०२८ बाट सार्वजनिक भएको झापा आन्दोलन उग्र वामपन्थी थियो । तत्कालीन समयमा विश्वव्यापी प्रभाव विस्तार गरिरहेको माओत्से तुङ विचारधारा त्यसको जग थियो । हुनान किसान आन्दोलनको रिपोर्ट पढेका विद्यार्थी र बुद्धिजीवीहरू त्यसका अभियन्ता थिए । त्यतिबेला माओत्से तुङ विचारधाराको बिगबिगी बढेको थियो ः फिलिपिन्स, मलेसिया, थाइल्यान्डजस्ता दक्षिणपूर्वी एसियाली मुलुकहरूमा । दक्षिण एसियामा पनि टुटफुट र विभाजनस“गै माओत्से तुङ विचारधाराले आधार बनाउ“दै थियो । र त्यही आधारको परिणाम थियो, झापा सङ्घर्ष ।
झापा सङ्घर्ष झापामा असफल भयो । तर, सरकारी दमनका कारण त्यसले नेपालभरि एउटा नया“ संवेदनात्मक आवेग सिर्जना ग¥यो । पञ्चायती सरकारले रामनाथ दाहाल, नेत्र घिमिरे, वीरेन राजवंशी, कृष्ण कुइ“केल र नारायण श्रेष्ठजस्ता निर्दोष नागरिकको हत्या गरेपछि झापा सङ्घर्ष युवा आकर्षणको केन्द्र बन्यो ।
त्यही वस्तुगत यथार्थमा अखिल नेपाल कम्युनिस्ट क्रान्तिकारी केन्द्र (कोके) को गठन भयो २०३२ को जेठमा । त्यो झापा सङ्घर्षकै उत्तराधिकारी थियो । तर, त्यसमा झापाकालीन उग्रता थोरै मत्थर भएको थियो । किनभने त्यसमा मोरङ, सिराहा, सिन्धुपाल्चोकका कम्युनिस्टहरू सामेल भएका थिए । भिन्नभिन्न जिल्लाको अनुभव समेटिएको को–अर्डिनेसन केन्द्रको पहिलो घोषणापत्रमा उग्रवामपन्थ ओरालो लागेको महसुस गर्न सकिन्छ । तर, उग्रवामपन्थबाट को–अर्डिनेसन सङ्गठन मुक्त भएको थिएन ।
०३० सालमा राज्य र विद्यार्थी आमनेसामने भए सङ्घर्षको मैदानमा । राज्यले, क्याम्पसहरूमा स्ववियु गठन गर्न नपाउने ठाडो आदेश जारी गरेका कारण विद्यार्थी राजनीति बेस्सरी तातेको समय थियो यो ०३०–३२ साल । झापाली बन्दीहरूको ठूलो समूह काठमाडौंका जेलहरूमा आइसकेको थियो । उतिबेला विद्यार्थीको जेलयात्रा सामान्यजस्तै थियो । जेल परिसकेपछि जिज्ञासु विद्यार्थी र झापा सङ्घर्षका प्रमुख नेताहरूबीच छलफल हुने कुरा पनि सामान्यजस्तै थियो ।
यो छलफलले झापा सङ्घर्षको दृष्टिकोण फराकिलो बनाउने काममा झापा सङ्घर्षका नेताहरूलाई प्रेरित ग¥यो । झापा सङ्घर्षका ८० प्रतिशतभन्दा बढी नेताहरू त्यतिबेला जेलमा थिए । एक प्रकारले भन्ने हो भने, झापा सङ्घर्षले पुनर्जीवन पाउ“छ कि पाउ“दैन द्विविधाको समय थियो त्यो । किनभने, सरकारले झापा सङ्घर्षलाई आतंकवाद भने पनि त्यसमा संलग्न नेताहरूलाई राजनीतिक मान्यता दिएको थिएन । उहा“हरू सबैजसोले सर्वस्वसहित आजीवन काराबासको सजाय पाउनुभएको थियो ।
०३३ सालमा नक्खु जेल विद्रोह भयो । त्यो विद्रोहले राष्ट्रिय राजनीतिमा कल्पनातीत तरङ्ग ल्यायो ।
नक्खु जेल विद्रोहपछि झापा सङ्घर्षप्रति जड कम्युनिस्ट पार्टी र व्यक्तिबाहेक सबैको आकर्षण पनि बढ्यो । एकीकरण अभियानको लहर चल्यो । मेचीको विद्रोही पानी
भेरीसम्म पुग्यो ।
त्यसैले को–अर्डिनेसन केन्द्रले पार्टी पुनर्गठन गर्ने निर्णय ग¥यो । ०३५ साल पुस महिनामा झापा सङ्घर्षको तेस्रो निरन्तरताका रूपमा नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (माक्र्सवादी–लेनिनवादी) जन्मियो । नेकपा (माले) को स्थापनामा झापाकालीन उग्रवामपन्थी चेतको छाया त देखिन्छ । तर, अब त्यसलाई परिचयका लागि झापाली भनिरहनुपर्ने अवस्था रहेन । सानो सङ्गठनको एक युनिट, एक स्क्वाड, एक एक्सन मुलुकको तीन चौथाइ भूभाग र हजारौं जनतामा पुगिसकेपछि त्यो व्यावहारिक हुने कुरो पनि थिएन ।
०३५–३६ को विद्यार्थी आन्दोलन नेकपा (माले) को जीवन रूपान्तरणमा सर्वाधिक महŒवको मोड बनेर आयो । पार्टीका सङ्गठकहरू इमान्दार, क्रियाशील र जनताप्रति समर्पित थिए । कामको सन्दर्भमा उनीहरूका लागि दिन र रातको बीचमा कुनै फरक थिएन । तर, त्यो राजनीतिक क्रियाशीलता सानो समुदायमा समेटिएको थियो र पार्टीले समातेका कार्यकर्ताको स्तर पनि सिङ्गो समाजलाई दबाब दिनसक्ने खालको थिएन । आफ्नो तात्कालिक मान्यताअनुसार उसको काम किसान क्षेत्रमा केन्द्रित थियो । तिनीहरूस“ग आम जनता जोडिने मुद्दा थिएनन् । फगत राजनीतिक मुद्दा बोकेर आन्दोलन अगाडि बढाउने परिस्थिति तयार भएको पनि थिएन ।
किनभने, जनकार्यको रूप बदल्ने चेत त्यतिबेलासम्म नेताहरूमा पुगिसकेको थिएन ।
यही द्विविधाग्रस्त समयमा विद्यार्थी आन्दोलन भयो । त्यस आन्दोलनले जनमतसंग्रह गराउने तहसम्म राजालाई निहु¥यायो ।
०३५÷३६ को आन्दोलनमा जति गफ गरे पनि त्यतिबेला क्रियाशील राजनीतिक पार्टीहरूको कुनै नेतृत्वदायी भूमिका थिएन । जति थियो पार्टीद्वारा प्रशिक्षित युवा विद्यार्थीको मात्र ।
राजनीतिक तयारीबिना पाइएको परिवर्तनको यो मुद्दालाई कुनै पनि राजनीतिक पार्टीले टपक्क टिपेर अगाडि बढाउन नसक्नुको कारण यही थियो ।
जे भए पनि जनमतसङ्ग्रह भयो । निर्दलले जित्यो, बहुदलले हा¥यो । अर्थात्, निर्विकल्प भनिएको पञ्चायती व्यवस्थाको विकल्प छ है भन्ने सन्देश जनमतसङ्ग्रहले थियो ।
जनमतसङ्ग्रहको घोषणादेखि परिणामसम्म थुप्रै बैठक बसे– नेकपा (माले) केन्द्रीय कमिटीका । सत्य स्वीकार गर्न कब्जियत लागेको थियो, त्यतिबेला हाम्रो जीवनमा । एउटा विद्यार्थी सङ्गठनले एक धक्कामा राजालाई निहुराएको थियो । पार्टीमा जीवनको बाजी लाएर हि“डेका दर्जनौं युवाहरूले एउटै जिल्लामा पनि क्रान्तिकारी उभार ल्याउन सकेका थिएनन् ।
पुरानोलाई छोड्नुपर्ने तर मनले नमान्ने, नया“लाई स्वीकार गर्नुपर्ने तर त्यसलाई पनि मनले नमान्ने † अनौठो द्विविधाको जीवन बा“चेको थियो, त्यतिबेलाको नेकपा (माले) को केन्द्रीय नेतृत्वले ।
नेकपा (माले) को जीवनमा तीव्र राजनीतिक र वैचारिक बहस भएको समय पनि त्यही थियो ।
त्यो बहसमा सहीले जित्यो र
जडताले हा¥यो ।
त्यतिबेला अनेरास्ववियु (एकताको पाचौं) अस्तित्वमा आइसकेको थियो । त्यो स“गस“गै पार्टीले मजदुर, किसान र महिला सङ्गठन निर्माण गर्ने निर्णय ग¥यो । जनताको ठूलो समुदायलाई समेटेर मात्रै आन्दोलनलाई अघि बढाउन सकिन्छ भन्ने निष्कर्षमा पुगेको नेकपा (माले) ले शिक्षक सङ्गठन र मानव अधिकार संरक्षण मञ्च निर्माण गर्ने काम पनि सोही समयमा गरेको थियो ।
सरकारले आतङ्ककारी र नेपाली काङ्ग्रेसले नक्सलपन्थी भनी खेदेको नेकपा
(माले)को आम जनतालाई साथमा लिएर हि“ड्ने निर्णयमा पुग्नासाथ नेपालको सबैभन्दा ठूलो जनपक्षीय राजनीतिक पार्टी बनेको थियो ।
बन्दुक र मृत्युलाई पहिलो सत्य मान्ने नेकपा (माले) विशाल पङ्क्ति मैले लेखे जसरी सपक्कै फेरिएको थिएन । हामी कुरा बुझ्नेहरूले चार वर्ष मिहिनेत गर्नुपरेको थियो– बन्दुक होइन, जनता हाम्रो शक्ति हो भन्ने सत्य बुझाउन ।
नया“ पथमा हि“ड्न थालेपछि हामीले किसान सभा ग¥यौं । अन्तर्राष्ट्रिय नारी दिवसलाई अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक महिला दिवसमा रूपान्तरित ग¥यौं । यी काम सजिलै सम्पन्न भएका थिएनन् । सयौं साथीहरू गिरफ्तार भएका थिए, दर्जनौंका टाउका फुटेका थिए ।
तर, जनपरिचालनको नया“ चेतनाले हामीलाई नेपाली राजनीतिको निर्णायक थलोतिर ला“दै थियो । यसपछि हामीले पञ्चायतभित्रै पञ्चायतविरोधी सङ्घर्ष चलाउने योजना बनायौं र राष्ट्रिय पञ्चायतदेखि गाउ“ पञ्चायतसम्म पार्टीका प्रतिनिधिको प्रवेश गरायौं ।
०४६ सालमा हामीले चौथो राष्ट्रिय महाधिवेशन आयोजना ग¥यौं । त्यो महाधिवेशनमा नेकपा (माले) ले माओत्से तुङ विचारधारा छोड्नुपर्छ भन्ने निर्णय ग¥यो । माओत्से तुङ विचारधारा नै उग्रवामपन्थको अन्तिम निसानी थियो ।
०३६ सालको विद्यार्थी आन्दोलनको सफलताले दिएको ज्ञानको निरन्तरताले हामीलाई नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (एमाले)को पाचौंं महाधिवेशनमा ल्याइपु¥यायो । नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनको इतिहासमा हामीले खुला बहस आरम्भ ग¥यौं, महाधिवेशनमा प्रस्तुत हुने विचारलाई सार्वजनिक गर्ने निर्णय गरेर । पाचौं महाधिवेशले हाम्रो पार्टीलाई सम्पूर्णतामै उग्र वामपन्थबाट मुक्त ग¥यो । जनताको बहुदलीय जनवाद र नौलो जनवादको बहस र मतदानमा जनताको बहुदलीय जनवादले अत्यधिक बहुमत हासिल ग¥यो ।
पाचौं महाधिवेशन यताको नेकपा
(एमाले)को यात्रा पार्टी कार्यकर्ता मात्र होइन, सर्वसाधारण जनतामा पनि खुला छ । त्यसबारेमा अतिरिक्त लेखिरहनु परोइन । यो यात्रालाई देख्ने मात्र होइन, भोग्ने पनि हामी जीवितै छौं ।
अन्त्यमा, मलाई भन्न मन लागेको सिद्धान्त होइन, व्यवहारको कुरा हो । सिद्धान्त र व्यवहार बीचको अन्योन्याश्रित सम्बन्ध हामीले पालन गर्न सकेका छौं कि छैनौं ? मेरो विचारमा छैनौं । यो बहसमा सहभागी हुन म सबै कमरेडलाई आह्वान गर्दछु । के हाम्रो पार्टी पा“चौं महाधिवेशनले तय गरेको बाटोमा हि“डिरहेको छ ? छैन । के हाम्रा जनसङ्गठनहरूलाई हामीले ठीक ढङ्गले चलाउन सकेका छौं ? मेरो विचारमा छैनौं । पार्टीकै हिसाबमा भन्दा पनि सत्ता हाम्रो अभिष्ट हो । तर, केका लागि ? हाम्रो कार्यक्रम लागू गराउन । पछिल्ला दिनमा के हामीले यो कार्यक्रमको अनिवार्यताको कुरा सोचेका छौं ? छैनौं ।
प्रकृति गतिशील छ, समय गतिशील छ । यसको अर्थ मानव जीवन पनि गतिशील छ र हाम्रो जीवन पनि गतिशील हुनुपर्छ ।
माक्र्सवादको सच्चाइस“ग जनताको बहुदलीय जनवादलाई जोडौं र हाम्रो व्यवहारस“ग बहुदलीय जनवादलाई जोडौं । हाम्रो पार्टीको भविष्य यसैमा उज्यालो हुनेछ ।
पार्टीमा अहिलेको सबैभन्दा ठूलो समस्या भनेको, सिद्धान्तलाई व्यवहारस“ग जोड्न नसक्नु नै हो । जनताको बहुदलीय जनवादलाई पार्टीले नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनको सिद्धान्त मानेको छ । तर, त्यसले हाम्रो सङ्गठनलाई व्यवहारको क्षेत्रमा निर्देशित गरिरहेको छैन । मान्छेका रुग्ण महŒवाकाङ्क्षाको सिद्धिका लागि भद्दा कमिटीहरू बनाइएका छन् । बहुपदका नाममा परिभाषा दिनै नसकिने पदहरू सिर्जना गरिएका छन् । सामाजिक रूपान्तरणमा लागेको पार्टीको केन्द्रीय कमिटीको सदस्य सङ्ख्या झन्डै २०० पुग्नु, नेताहरू विनाप्रतिस्पर्धा महाधिवेशन प्रतिनिधि हुनु, स्थानीय कार्यकारी मानिने जिल्ला कमिटीहरू पनि त्यस्तै भद्दा हुनु क्रियाशील पार्टीको परिचय हुन सक्दैन ।
अहिलेको हाम्रो अवस्था, माओत्से तुङको भाषाको ‘जहिलेसम्म बौद्ध भिक्षु छु, तबसम्म घण्टी बजाइरहन्छु’ भन्ने जस्तै छ । यसलाई बदल्न पार्टीको सङ्गठन विभाग, पार्टी स्कुल विभाग, प्रचार विभाग र पूर्वपार्टी सङ्गठन, युवा सङ्घले सबैभन्दा बढी ध्यान दिनुपर्ने भएको छ ।
अन्यथा चार दशकका हाम्रा सकारात्मक वैचारिक छलाङहरू विनापरिणाम समाप्त हुने सम्भावना हाम्रो सामु उपस्थित हुने अनिवार्यतालाई हामी कसैले पनि रोक्न सक्ने छैनौं ।
लाग्नु एउटा कुरा हो । यथार्थ अर्को कुरा हो ।
हो, यो लामो समयमा हामीले सामान्य राजनीतिमा कसैले विश्वास गर्न नसक्ने वैचारिक छलाङ मा¥यौं । यो छलाङ कुनै एउटा नेताको सपना थिएन । कसैको मगजको आविस्कार पनि थिएन । यो छलाङ जनताका विभिन्न समुदायका भावनाको अभिव्यक्ति थियो ।
थोरै इतिहासतिर जाऔं ।
०२८ बाट सार्वजनिक भएको झापा आन्दोलन उग्र वामपन्थी थियो । तत्कालीन समयमा विश्वव्यापी प्रभाव विस्तार गरिरहेको माओत्से तुङ विचारधारा त्यसको जग थियो । हुनान किसान आन्दोलनको रिपोर्ट पढेका विद्यार्थी र बुद्धिजीवीहरू त्यसका अभियन्ता थिए । त्यतिबेला माओत्से तुङ विचारधाराको बिगबिगी बढेको थियो ः फिलिपिन्स, मलेसिया, थाइल्यान्डजस्ता दक्षिणपूर्वी एसियाली मुलुकहरूमा । दक्षिण एसियामा पनि टुटफुट र विभाजनस“गै माओत्से तुङ विचारधाराले आधार बनाउ“दै थियो । र त्यही आधारको परिणाम थियो, झापा सङ्घर्ष ।
झापा सङ्घर्ष झापामा असफल भयो । तर, सरकारी दमनका कारण त्यसले नेपालभरि एउटा नया“ संवेदनात्मक आवेग सिर्जना ग¥यो । पञ्चायती सरकारले रामनाथ दाहाल, नेत्र घिमिरे, वीरेन राजवंशी, कृष्ण कुइ“केल र नारायण श्रेष्ठजस्ता निर्दोष नागरिकको हत्या गरेपछि झापा सङ्घर्ष युवा आकर्षणको केन्द्र बन्यो ।
त्यही वस्तुगत यथार्थमा अखिल नेपाल कम्युनिस्ट क्रान्तिकारी केन्द्र (कोके) को गठन भयो २०३२ को जेठमा । त्यो झापा सङ्घर्षकै उत्तराधिकारी थियो । तर, त्यसमा झापाकालीन उग्रता थोरै मत्थर भएको थियो । किनभने त्यसमा मोरङ, सिराहा, सिन्धुपाल्चोकका कम्युनिस्टहरू सामेल भएका थिए । भिन्नभिन्न जिल्लाको अनुभव समेटिएको को–अर्डिनेसन केन्द्रको पहिलो घोषणापत्रमा उग्रवामपन्थ ओरालो लागेको महसुस गर्न सकिन्छ । तर, उग्रवामपन्थबाट को–अर्डिनेसन सङ्गठन मुक्त भएको थिएन ।
०३० सालमा राज्य र विद्यार्थी आमनेसामने भए सङ्घर्षको मैदानमा । राज्यले, क्याम्पसहरूमा स्ववियु गठन गर्न नपाउने ठाडो आदेश जारी गरेका कारण विद्यार्थी राजनीति बेस्सरी तातेको समय थियो यो ०३०–३२ साल । झापाली बन्दीहरूको ठूलो समूह काठमाडौंका जेलहरूमा आइसकेको थियो । उतिबेला विद्यार्थीको जेलयात्रा सामान्यजस्तै थियो । जेल परिसकेपछि जिज्ञासु विद्यार्थी र झापा सङ्घर्षका प्रमुख नेताहरूबीच छलफल हुने कुरा पनि सामान्यजस्तै थियो ।
यो छलफलले झापा सङ्घर्षको दृष्टिकोण फराकिलो बनाउने काममा झापा सङ्घर्षका नेताहरूलाई प्रेरित ग¥यो । झापा सङ्घर्षका ८० प्रतिशतभन्दा बढी नेताहरू त्यतिबेला जेलमा थिए । एक प्रकारले भन्ने हो भने, झापा सङ्घर्षले पुनर्जीवन पाउ“छ कि पाउ“दैन द्विविधाको समय थियो त्यो । किनभने, सरकारले झापा सङ्घर्षलाई आतंकवाद भने पनि त्यसमा संलग्न नेताहरूलाई राजनीतिक मान्यता दिएको थिएन । उहा“हरू सबैजसोले सर्वस्वसहित आजीवन काराबासको सजाय पाउनुभएको थियो ।
०३३ सालमा नक्खु जेल विद्रोह भयो । त्यो विद्रोहले राष्ट्रिय राजनीतिमा कल्पनातीत तरङ्ग ल्यायो ।
नक्खु जेल विद्रोहपछि झापा सङ्घर्षप्रति जड कम्युनिस्ट पार्टी र व्यक्तिबाहेक सबैको आकर्षण पनि बढ्यो । एकीकरण अभियानको लहर चल्यो । मेचीको विद्रोही पानी
भेरीसम्म पुग्यो ।
त्यसैले को–अर्डिनेसन केन्द्रले पार्टी पुनर्गठन गर्ने निर्णय ग¥यो । ०३५ साल पुस महिनामा झापा सङ्घर्षको तेस्रो निरन्तरताका रूपमा नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (माक्र्सवादी–लेनिनवादी) जन्मियो । नेकपा (माले) को स्थापनामा झापाकालीन उग्रवामपन्थी चेतको छाया त देखिन्छ । तर, अब त्यसलाई परिचयका लागि झापाली भनिरहनुपर्ने अवस्था रहेन । सानो सङ्गठनको एक युनिट, एक स्क्वाड, एक एक्सन मुलुकको तीन चौथाइ भूभाग र हजारौं जनतामा पुगिसकेपछि त्यो व्यावहारिक हुने कुरो पनि थिएन ।
०३५–३६ को विद्यार्थी आन्दोलन नेकपा (माले) को जीवन रूपान्तरणमा सर्वाधिक महŒवको मोड बनेर आयो । पार्टीका सङ्गठकहरू इमान्दार, क्रियाशील र जनताप्रति समर्पित थिए । कामको सन्दर्भमा उनीहरूका लागि दिन र रातको बीचमा कुनै फरक थिएन । तर, त्यो राजनीतिक क्रियाशीलता सानो समुदायमा समेटिएको थियो र पार्टीले समातेका कार्यकर्ताको स्तर पनि सिङ्गो समाजलाई दबाब दिनसक्ने खालको थिएन । आफ्नो तात्कालिक मान्यताअनुसार उसको काम किसान क्षेत्रमा केन्द्रित थियो । तिनीहरूस“ग आम जनता जोडिने मुद्दा थिएनन् । फगत राजनीतिक मुद्दा बोकेर आन्दोलन अगाडि बढाउने परिस्थिति तयार भएको पनि थिएन ।
किनभने, जनकार्यको रूप बदल्ने चेत त्यतिबेलासम्म नेताहरूमा पुगिसकेको थिएन ।
यही द्विविधाग्रस्त समयमा विद्यार्थी आन्दोलन भयो । त्यस आन्दोलनले जनमतसंग्रह गराउने तहसम्म राजालाई निहु¥यायो ।
०३५÷३६ को आन्दोलनमा जति गफ गरे पनि त्यतिबेला क्रियाशील राजनीतिक पार्टीहरूको कुनै नेतृत्वदायी भूमिका थिएन । जति थियो पार्टीद्वारा प्रशिक्षित युवा विद्यार्थीको मात्र ।
राजनीतिक तयारीबिना पाइएको परिवर्तनको यो मुद्दालाई कुनै पनि राजनीतिक पार्टीले टपक्क टिपेर अगाडि बढाउन नसक्नुको कारण यही थियो ।
जे भए पनि जनमतसङ्ग्रह भयो । निर्दलले जित्यो, बहुदलले हा¥यो । अर्थात्, निर्विकल्प भनिएको पञ्चायती व्यवस्थाको विकल्प छ है भन्ने सन्देश जनमतसङ्ग्रहले थियो ।
जनमतसङ्ग्रहको घोषणादेखि परिणामसम्म थुप्रै बैठक बसे– नेकपा (माले) केन्द्रीय कमिटीका । सत्य स्वीकार गर्न कब्जियत लागेको थियो, त्यतिबेला हाम्रो जीवनमा । एउटा विद्यार्थी सङ्गठनले एक धक्कामा राजालाई निहुराएको थियो । पार्टीमा जीवनको बाजी लाएर हि“डेका दर्जनौं युवाहरूले एउटै जिल्लामा पनि क्रान्तिकारी उभार ल्याउन सकेका थिएनन् ।
पुरानोलाई छोड्नुपर्ने तर मनले नमान्ने, नया“लाई स्वीकार गर्नुपर्ने तर त्यसलाई पनि मनले नमान्ने † अनौठो द्विविधाको जीवन बा“चेको थियो, त्यतिबेलाको नेकपा (माले) को केन्द्रीय नेतृत्वले ।
नेकपा (माले) को जीवनमा तीव्र राजनीतिक र वैचारिक बहस भएको समय पनि त्यही थियो ।
त्यो बहसमा सहीले जित्यो र
जडताले हा¥यो ।
त्यतिबेला अनेरास्ववियु (एकताको पाचौं) अस्तित्वमा आइसकेको थियो । त्यो स“गस“गै पार्टीले मजदुर, किसान र महिला सङ्गठन निर्माण गर्ने निर्णय ग¥यो । जनताको ठूलो समुदायलाई समेटेर मात्रै आन्दोलनलाई अघि बढाउन सकिन्छ भन्ने निष्कर्षमा पुगेको नेकपा (माले) ले शिक्षक सङ्गठन र मानव अधिकार संरक्षण मञ्च निर्माण गर्ने काम पनि सोही समयमा गरेको थियो ।
सरकारले आतङ्ककारी र नेपाली काङ्ग्रेसले नक्सलपन्थी भनी खेदेको नेकपा
(माले)को आम जनतालाई साथमा लिएर हि“ड्ने निर्णयमा पुग्नासाथ नेपालको सबैभन्दा ठूलो जनपक्षीय राजनीतिक पार्टी बनेको थियो ।
बन्दुक र मृत्युलाई पहिलो सत्य मान्ने नेकपा (माले) विशाल पङ्क्ति मैले लेखे जसरी सपक्कै फेरिएको थिएन । हामी कुरा बुझ्नेहरूले चार वर्ष मिहिनेत गर्नुपरेको थियो– बन्दुक होइन, जनता हाम्रो शक्ति हो भन्ने सत्य बुझाउन ।
नया“ पथमा हि“ड्न थालेपछि हामीले किसान सभा ग¥यौं । अन्तर्राष्ट्रिय नारी दिवसलाई अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक महिला दिवसमा रूपान्तरित ग¥यौं । यी काम सजिलै सम्पन्न भएका थिएनन् । सयौं साथीहरू गिरफ्तार भएका थिए, दर्जनौंका टाउका फुटेका थिए ।
तर, जनपरिचालनको नया“ चेतनाले हामीलाई नेपाली राजनीतिको निर्णायक थलोतिर ला“दै थियो । यसपछि हामीले पञ्चायतभित्रै पञ्चायतविरोधी सङ्घर्ष चलाउने योजना बनायौं र राष्ट्रिय पञ्चायतदेखि गाउ“ पञ्चायतसम्म पार्टीका प्रतिनिधिको प्रवेश गरायौं ।
०४६ सालमा हामीले चौथो राष्ट्रिय महाधिवेशन आयोजना ग¥यौं । त्यो महाधिवेशनमा नेकपा (माले) ले माओत्से तुङ विचारधारा छोड्नुपर्छ भन्ने निर्णय ग¥यो । माओत्से तुङ विचारधारा नै उग्रवामपन्थको अन्तिम निसानी थियो ।
०३६ सालको विद्यार्थी आन्दोलनको सफलताले दिएको ज्ञानको निरन्तरताले हामीलाई नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (एमाले)को पाचौंं महाधिवेशनमा ल्याइपु¥यायो । नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनको इतिहासमा हामीले खुला बहस आरम्भ ग¥यौं, महाधिवेशनमा प्रस्तुत हुने विचारलाई सार्वजनिक गर्ने निर्णय गरेर । पाचौं महाधिवेशले हाम्रो पार्टीलाई सम्पूर्णतामै उग्र वामपन्थबाट मुक्त ग¥यो । जनताको बहुदलीय जनवाद र नौलो जनवादको बहस र मतदानमा जनताको बहुदलीय जनवादले अत्यधिक बहुमत हासिल ग¥यो ।
पाचौं महाधिवेशन यताको नेकपा
(एमाले)को यात्रा पार्टी कार्यकर्ता मात्र होइन, सर्वसाधारण जनतामा पनि खुला छ । त्यसबारेमा अतिरिक्त लेखिरहनु परोइन । यो यात्रालाई देख्ने मात्र होइन, भोग्ने पनि हामी जीवितै छौं ।
अन्त्यमा, मलाई भन्न मन लागेको सिद्धान्त होइन, व्यवहारको कुरा हो । सिद्धान्त र व्यवहार बीचको अन्योन्याश्रित सम्बन्ध हामीले पालन गर्न सकेका छौं कि छैनौं ? मेरो विचारमा छैनौं । यो बहसमा सहभागी हुन म सबै कमरेडलाई आह्वान गर्दछु । के हाम्रो पार्टी पा“चौं महाधिवेशनले तय गरेको बाटोमा हि“डिरहेको छ ? छैन । के हाम्रा जनसङ्गठनहरूलाई हामीले ठीक ढङ्गले चलाउन सकेका छौं ? मेरो विचारमा छैनौं । पार्टीकै हिसाबमा भन्दा पनि सत्ता हाम्रो अभिष्ट हो । तर, केका लागि ? हाम्रो कार्यक्रम लागू गराउन । पछिल्ला दिनमा के हामीले यो कार्यक्रमको अनिवार्यताको कुरा सोचेका छौं ? छैनौं ।
प्रकृति गतिशील छ, समय गतिशील छ । यसको अर्थ मानव जीवन पनि गतिशील छ र हाम्रो जीवन पनि गतिशील हुनुपर्छ ।
माक्र्सवादको सच्चाइस“ग जनताको बहुदलीय जनवादलाई जोडौं र हाम्रो व्यवहारस“ग बहुदलीय जनवादलाई जोडौं । हाम्रो पार्टीको भविष्य यसैमा उज्यालो हुनेछ ।
पार्टीमा अहिलेको सबैभन्दा ठूलो समस्या भनेको, सिद्धान्तलाई व्यवहारस“ग जोड्न नसक्नु नै हो । जनताको बहुदलीय जनवादलाई पार्टीले नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनको सिद्धान्त मानेको छ । तर, त्यसले हाम्रो सङ्गठनलाई व्यवहारको क्षेत्रमा निर्देशित गरिरहेको छैन । मान्छेका रुग्ण महŒवाकाङ्क्षाको सिद्धिका लागि भद्दा कमिटीहरू बनाइएका छन् । बहुपदका नाममा परिभाषा दिनै नसकिने पदहरू सिर्जना गरिएका छन् । सामाजिक रूपान्तरणमा लागेको पार्टीको केन्द्रीय कमिटीको सदस्य सङ्ख्या झन्डै २०० पुग्नु, नेताहरू विनाप्रतिस्पर्धा महाधिवेशन प्रतिनिधि हुनु, स्थानीय कार्यकारी मानिने जिल्ला कमिटीहरू पनि त्यस्तै भद्दा हुनु क्रियाशील पार्टीको परिचय हुन सक्दैन ।
अहिलेको हाम्रो अवस्था, माओत्से तुङको भाषाको ‘जहिलेसम्म बौद्ध भिक्षु छु, तबसम्म घण्टी बजाइरहन्छु’ भन्ने जस्तै छ । यसलाई बदल्न पार्टीको सङ्गठन विभाग, पार्टी स्कुल विभाग, प्रचार विभाग र पूर्वपार्टी सङ्गठन, युवा सङ्घले सबैभन्दा बढी ध्यान दिनुपर्ने भएको छ ।
अन्यथा चार दशकका हाम्रा सकारात्मक वैचारिक छलाङहरू विनापरिणाम समाप्त हुने सम्भावना हाम्रो सामु उपस्थित हुने अनिवार्यतालाई हामी कसैले पनि रोक्न सक्ने छैनौं ।
‘मुक्तिमोर्चा’ र ‘को–अर्डिनेसन’ केन्द्रको एकता
मोदनाथ प्रश्रित
‘विश्वभरका श्रमजीवी जनता, एक
होऔं !’ को विराट उद्घोषसहित माक्र्स र एङ्गेल्सको आह्वानमा युरोपबाट कम्युनिस्ट आन्दोलनको बीजारोपण भएको थियो । संस्कृति र सभ्यताको सबभन्दा लामो इतिहास भएको दक्षिण एसियामा समाजको विकासक्रम सबभन्दा चा“डो हुनुपर्नेमा त्यो क्रम युरोपबाट किन र कसरी सुरु भयो ? यो प्रश्न बडो विचारणीय छ ।
सिङ्गो दक्षिण एसिया र नेपाल प्राकृतिक दृष्टिले अत्यन्त समृद्ध रहेका छन् । यहा“को प्रकृति भूमि, जलस्रोत आदि सबै कुरा अन्न, फलफूल, पशुधन आदिको विकासका निम्ति सहज छन् । यहा“को तुलनामा युरोपको अधिकांश भाग जैविक विविधता, फलफूल, अन्न, पशुधन आदि उत्पादनमा निकै अप्ठ्यारो स्थितिमा छ । दक्षिण एसियामा यज्ञको नाममा लक्ष्यहोम, कोटीहोमजस्ता अन्न होम गर्ने कामलाई ठूलो पुण्यकर्मका रूपमा प्रचार गरि“दै आएको पाइन्छ । त्यस्तो कल्पना युरोपका माथिल्लो भागका मानिसले कहिल्यै पनि गर्न सक्दैनन् ।
युरोपमा दक्षिण एसियामा जस्तो अन्नको प्रचूरता हु“दो हो त त्यहा“ अरू ठाउ“मा भन्दा पहिले माक्र्सवाद जन्मने थिएन र सोभियत रुस विश्वको पहिलो समाजवादी मुलुक पनि बन्ने थिएन ।
मूल रूपले युरोपले चामल, दाल, कपास आदिको प्राप्तिका निम्ति उपनिवेशवादको बाटो ह“ुदै साम्राज्यवादको विस्तार गरेको हो ।
दक्षिण एसियामा विशेषगरी भारत र नेपालमा अत्यधिक प्राकृतिक विविधता रहेका कारण यहा“ धेरैखाले अन्न, दाल, तरकारी, फलफूल, पशुपन्छी आदिको विविधता छ । यही विविधता देखेर विश्वको चारैतिरबाट आर्य, मङ्गोल, आस्ट्रिक र द्रविडलगायतका मूल जाति र उपजातिहरू अनवरत रूपमा यहा“ आउ“दै बस्दै गरेका हुन् ।
मानव सभ्यता र संस्कृतिको सबभन्दा लामो इतिहास भएको नेपाल र भारतमा सामन्तवाद र वर्णव्यवस्था (जातपातको विविधता) पनि सबभन्दा लामो देखिन्छ । यहा“ एउटै समाजभित्र पनि देवीदेउता, तन्त्रमन्त्र, पूजापाठका विधान फरकफरक देखिन्छन् ।
यस्तो देशमा हाम्रा अग्रज र हामीहरूले, प्रजातन्त्र, समाजवाद र माक्र्सवादजस्ता विषयलाई पनि जातपात, छुवाछुत आदिजस्ता पोसाकले सजाएर खेमा–खेमामा बा“ड्ने चमत्कारिक काम गर्दै आएका छौं । यहा“ हामी अन्न र फलफूल आदिको विविध विकास गर्नुभन्दा पनि गुट–उपगुटका खेती र तिनको विकास गर्नमा अत्यधिक कुशल ह“ुदै आएका छौं । लक्षित समाजको जग बसाउनभन्दा भत्काउन हामी सिपालु छौं ।
जम्मा १० कक्षा पास गरेका पुष्पलालले नेपालको माटो, हावा, पानी, जातपात, छुवाछुत, पुरुष–स्त्री सबैको विशेषता बुझी ००६ सालमा कम्युनिस्ट पार्टीको स्थापना गरे । साना पु“जीपति, नगण्य उद्योग र थोरै मजदुरको बीउ मात्र उम्रन लागेको बेला स्थापित कम्युनिस्ट पार्टीमा दुईतीन वर्षपछि नेतृत्वका लागि त“छाडमछाड सुरु भइहाल्यो । कुनै वर्गविशेष वा सैद्धान्तिक गल्ती त्रुटिको कारणले होइन, उनलाई केवल पद हत्याउने नियतले आफ्नै साढुदाइ र अर्का मेडिकल डाक्टरले तानातान गरी खोसेर लगिहाले । उनलाई त्यस पदमा टिक्न नदिन अनवरत सङ्घर्ष चलिरह्यो ।
जुलुसमा ‘विश्वका श्रमजीवी एक होऔं †’ को नारा चल्दै रहे । समयक्रममा कम्युनिस्ट नाम र ह“सिया–हथौडा झन्डाधारी एकडेढ दर्जन समूह सडकमा देखिन थाले । ‘विश्वका मजदुर हो, एक होऊ’ का उद्घोष पनि सुनि“दै ग¥यो ।
हामी कम्युनिस्ट पार्टीका संस्थापक पुष्पलालको झन्डामुनि जुट्दै गयौं । किसान, मजदुर, महिला, विद्यार्थी र प्रवासी नेपालीहरूलाई पनि पार्टीको झन्डामुनि जुटाउ“दै रह्यौं । ०१७ सालमा राजा महेन्द्रले दलहरूका जरा काटेपछि हामी भूमिगत भई काम गर्न थाल्यौं । पञ्चायती कालरात्रिका दिनमा पार्टीलाई बचाउन भारत प्रवासमा रहेका नेपालीहरूको ठूलो योगदान छ ।
भारेभुरे जोसुकैले पनि पार्टी खोल्ने, महासचिव, अध्यक्ष या पोलिटब्युरोका कुर्सी चढ्ने जमातहरूको तमासा हामीले हेर्दै गयौं । क्रान्तिको गाडी पक्कै पुष्पलालले हा“क्लान भन्ने विश्वासले किसान, मजदुर, विद्यार्थी, बुद्धिजीवी साहित्यकार कलाकार आदिका सङ्गठन बनाउ“दै रह्यौं ।
त्यतिखेर पुष्पलाल समूहअन्तर्गतको नेपाली जनवादी क्रान्तिकारी सांस्कृतिक सङ्घको मुखपत्र मुक्तिमोर्चाको म सम्पादक थिए“ । त्यही पत्रिकाको नामबाट हाम्रा कुराहरू बाहिर ल्याउ“दा उपयुक्त हुने ठानी हामीले हाम्रो समूहको नाम मुक्तिमोर्चा राखेका हौं । त्यो एउटा परिचय मात्रै थियो । हामीले कुनै छुट्टै गुट बनाई त्यसको विधिवत् सङ्गठन र पद विभाजन– महासचिव इत्यादि बनाएका थिएनौं । पुष्पलालजस्तो त्यागी, निष्ठावान् र सिद्धान्तनिष्ठ व्यक्तित्वको नेतृत्व छोडी अलग समूह किन बनायौं भन्ने कुरा यहा“ स्मरण गर्नु सान्दर्भिक हुनेछ ।
हामीले मुक्तिमोर्चा समूह बनाएर पुष्पलालको नेतृत्वबाट छुट्टिनुभन्दा केही पहिले ठूलो प्रयास, आग्रह र बिन्ती गरी पुष्पलाल, गणेशमान र बीपीलाई बनारसको एउटै मञ्चमा उभ्याई ‘हामी संयुक्त आन्दोलन गर्छौं’ भन्ने वाचा व्यक्त गराउन सफल भएका थियौं । त्यतिखेर गर्न सकिने स्तरको ठूलै सभामा उहा“हरू एकै मञ्चमा बसेर बोल्नुभएको थियो । कमरेड पुष्पलालले अगाडि सार्नुभएको संयुक्त जनआन्दोलनको नीतिअनुसार काङ्ग्रेस र कम्युनिस्ट दुई शक्ति नमिली पञ्चायती व्यवस्थालाई ढाल्न सकिने छैन भन्ने कुरामा दृढ विश्वस्त भएर नै हामीले त्यसका विरुद्ध धेरै मेहनत गरेर उहा“हरूलाई एउटै मञ्चबाट बोल्न लगाएका थियौं । त्यो आमसभापछि वास्तवमा नेपाली राजनीतिमा ठूलै तरङ्ग उत्पन्न भएको थियो । पञ्चायती शासकहरू थरथरी डराएका थिए । उनीहरूका अभिव्यक्तिहरूबाट कुरा थाहा पाइन्थ्यो । त्यतिखेरका हामी युवाहरू ‘अब संयुक्त आन्दोलन हुन्छ, पञ्चायती व्यवस्था ढल्छ–ढल्छ’ भनेर धेरै उत्साहित भएका थियौं ।
हामी कमरेड पुष्पलालस“ग बसेर के–कसरी अब हुने संयुक्त आन्दोलन हा“क्ने भनेर योजना बनाउ“दै थियौ । संयुक्त आमसभा भएको एक महिनापछि पुष्पलालको डेरामा आएर बीपी र गणेशमानले भने, ‘हामी त राजाको खोरमा बस्नैपर्ने भए पनि नेपाल फर्कने भयौं । अहिले तत्कालै कम्युनिस्ट पार्टीस“ग मिलेर संयुक्त आन्दोलन गर्न नसक्ने भयौं । अहिले कम्युनिस्ट पार्टीस“ग मिलेर आन्दोलन गर्दा भारतले सहयोग नगर्ने भयो ।’ पुष्पलालका आ“खा रसाए ।
मङ्गलादेवी पनि स“गै आउनुभएको थियो । उहा“मा बडो दृढता र क्रान्तिकारी जोस हुने गथ्र्यो । उहा“ले कमरेड पुष्पलाललाई भाइ भनेर सम्बोधन गर्नुहुन्थ्यो । बीपीका कुरा सुनेपछि मङ्गलादेवीले भन्नुभयो, ‘हेर पुष्पलाल भाइ, यी दुई बुढा राजाको तबेलामा बा“धिन जाने भए । आ“ट्छौ भने तिमी र मैले संयुक्त मोर्चा हा“कौं †’ पुष्पलाल मौन रहनुभयो ।
कम्युनिस्ट पार्टीस“ग मिलेर संयुक्त सङ्घर्षमा जान नसकिने कुरा बीपीको मुखबाट सुनिसकेपछि पुष्पलाल धेरै निराश हुनुभयो । उहा“को जा“गर मरेजस्तै हुन थाल्यो । हामी चाहन्थ्यौं, काङ्ग्रेसले आ“ट नगरे पनि हाम्रो तर्फबाट सङ्घर्षका विविध कार्यक्रम अगाडि बढाऔं तथा विभाजित कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई एकीकृत गर्ने अभियान सुरु गरौं । हामीले कमरेड पुष्पलाललाई यही कुरा भनेर घच्घच्याइरह्यौं । एक दिन पुष्पलालले भन्नुभयो, ‘अब आगामी दुई–तीन वर्षको स्थिति हेरेर मात्र उपयुक्त कदम चाल्नुपर्ने हुन्छ । अहिले केही नगरौं ।’
यही“निर अर्को प्रसङ्ग पनि जोड्नु उपयुक्त हुनेछ । हामीले कम्युनिस्ट एकता होस् भनेर कहिले पुष्पलाल र तुलसीलाललाई त कहिले पुष्पलाल र मोहनविक्रम सिंहलाई घण्टौं कोठा थुनेर वार्ता गर्न पनि लगाएका थियौं । तर, कुनै परिणाम निस्केन ।
त्यतिखेर नेपालका अन्य पुराना कम्युनिस्ट नेताहरूमध्ये मनमोहन अधिकारीले सीमित बौद्धिक समुदायस“ग यदाकदा घेटघाट गर्ने कामबाहेक अरू केही गरिरहनुभएको थिएन । कमरेड तुलसीलाल दिल्ली र दरभङ्गाका समर्थकहरूबीच ओहोरदोहोर गरेर जेनतेन जीवन चलाउनुभएको थियो । मोहनविक्रम सिंह, निर्मल लामा आदिले पुष्पलाल नेतृत्वलाई गद्दार घोषित गर्दै मशाल हल्लाइरहनुभएको थियो । अरू केही कमरेडहरू इलाकीय स–साना गुटमा रमाउ“दै हुनुहुन्थ्यो ।
ती सबै घटनाक्रमबाट हामीले निष्कर्ष निकाल्यौं, एकीकृत कम्युनिस्ट पार्टी निर्माण गरेर अगाडि बढ्नका लागि अब हामी आफैंले प्रयास गर्नुपर्छ ।
हामीले पुष्पलाल समूहबाट अलग भएको क्रान्तिकारी सङ्गठन र एकता विस्तार गर्ने घोषणासहितको निर्णय ‘मुक्तिमोर्चा’मा प्रकाशित ग¥यौं ।
त्यसबेला पुष्पलाल नेतृत्वको सङ्गठन लुम्बिनी र गण्डकी अञ्चलमा बलियो थियो र अरू अञ्चलसहित भारत प्रवासको सङ्गठनको स्थिति बलियो बन्दै थियो । पूर्वी नेपालतिर सङ्गठन विस्तारको तयारी हु“दै थियो । हामीले त्यही सङ्गठनको आधार समातेर अगाडि बढ्ने निर्णय ग¥यौं ।
त्यसैबेला कमरेड सीपी मैनालीको नेतृत्वमा नक्खु जेल विद्रोह गरी निस्केका कमरेड प्रदीप नेपाल हामीस“ग सम्पर्क गर्न बनारस पुग्नुभयो । उहा“ले सीपी मैनालीको नेतृत्वमा को–अर्डिनेसन केन्द्र (कोके) गठन भएको सुनाउनुभयो । हामीहरूले व्यवस्थित वार्ता गरी एकीकरणको प्रक्रिया अगाडि बढाउने निर्णय गरेका थियौं ।
हाम्रो समूह र कोकेको बीचमा विचार र कार्यशैलीमा ठूलो भिन्नता थियो । हामी नेपाली काङ्ग्रेसस“ग अनावश्यक दूरी बढाउने कुराको विरोध गथ्र्यौ । हामी संयुुक्त आन्दोलनबाट मात्रै पञ्चायती व्यवस्था फाल्न सकिन्छ भन्ने कुरामा दृढ थियौं । उहा“हरूमा विचार भने तत्कालीन भारतमा सञ्चालित चारु मजुमदारको वर्गशत्रु खत्तम गर भन्ने अभियानबाट प्रभावित थियो । उहा“हरूका रहेको वैचारिक उग्रता बुझाउन त्यतिखेरका गीतहरू सम्झनु उपयुक्त हुनेछ ः
‘सामन्तलाई नगि“डे,
दुश्मनस“ग नभिडे,
आउ“दैन है जनवाद,
भाषण ठोकेर...।’
‘विशेश्वरे भारतको घोडा हो,
लेन्डुपेको नेपाली जोडा हो,
सुन नेपाली, भण्डाफोर गरौं यसको मुठी उचाली...†’
अनेक मतभिन्नता र कार्यशैलीगत भिन्नता भए पनि कोकेस“ग एकीकरण गरेर अगाडि बढेमा एकीकृत कम्युनिस्ट पार्टी निर्माण गर्न सकिने निष्कर्षमा पुगिसकेपछि हामी कमरेड प्रदीप नेपाल (सिन्धु)लाई लिएर रूपन्देही गयौं । सकभर अञ्चल स्तरकै प्रतिनिधित्व हुने गरी भेला डाकियो । भेलामा पूर्वाञ्चलबाट कमरेड मदन भण्डारी पनि आउनुभयो । सङ्गठन विस्तारकै अभियानका क्रममा कमरेड वामदेव गौतम गिरप्mतार भई जेलमा रहनुभएको हु“दा त्यस भेलामा उपस्थित हुन सक्नुभएन ।
त्यस भेलाले मुक्तिमोर्चाको गठन र त्यसमार्फत अन्य सङ्गठनस“ग वार्ता–एकता गर्दै जाने निर्णय ग¥यो । भेलाले संयुक्त रूपमा जनसङ्घर्ष र वर्गसङ्घर्ष चलाउ“दै जाने तर ‘वर्ग शत्रु खत्तम’ अभियानलाई यान्त्रिक रूपले सञ्चालन नगर्ने निर्णय ग¥यो ।
कोके र मुक्तिमोर्चाको एकीकरणका क्रममा देखापरेका धेरै अप्रिय प्रसङ्गहरू छन् । अहिले जीवनको उत्तराद्र्धमा म ती अप्रिय प्रसङ्गहरू दोहो¥याउन चाहन्न ।
०३४ सालमा कमरेड प्रदीपले काठमाडौंमा सीपी मैनालीस“ग जीवराज आश्रित र वामदेव गौतमको भेट गराउनुभयो । दुवै पक्षको वार्तापछि आवतजावत र भेटघाट चल्दै रह्यो । त्यस अवधिमा मेरो परिचय र सम्पर्कमा रहेका विभिन्न जिल्लाका कमरेडहरूस“ग भेटघाट चल्दै रह्यो । ती भेटमा प्रायः म र आश्रित कमरेड स“गस“गै हि“ड्ने गर्दथ्यौं । अधिकांश ठाउ“का भेटवार्ता सकारात्मक हु“दै गए ।
०३५ को साउनमा धनुषामा दुवै पक्षका प्रतिनिधिका बीचमा व्यवस्थित छलफल भयो । ‘वर्ग शत्रु खत्तम’को बाटो होइन, संयुक्त जनसङ्घर्ष (सशस्त्र या शान्तिपूर्ण, परिस्थितिअनुरूप) गर्दै अघि बढ्ने समझदारीको नजिक पुगियो ।
०३५ मंसिर ११ गते (२६ दिसम्बर १९७८) कमरेड माओको जन्मदिवसको अवसरमा दुवै पक्षको सहमतिबाट एकीकृत पार्टीको नाम ‘नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (माक्र्सवादी–लेनिनवादी) राखियो । सीपी मैनाली महासचिव रहेको केन्द्रीय समितिमा दुवै पक्षबाट छानिएका सदस्यहरूको सङ्ख्या ३६ रहेको थियो । त्यस एकीकृत कम्युनिस्ट पार्टीमा अरू विभिन्न समूहहरू एकीकृत हु“दै गए, पार्टी झन्झन् विस्तारित हु“दै गयो । पछिल्लो पटक नेकपा (माक्र्सवादी) स“ग एकीकरण गरेपछि नाम बन्न गयो, नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (एकीकृत माक्र्सवादी–लेनिनवादी)
होऔं !’ को विराट उद्घोषसहित माक्र्स र एङ्गेल्सको आह्वानमा युरोपबाट कम्युनिस्ट आन्दोलनको बीजारोपण भएको थियो । संस्कृति र सभ्यताको सबभन्दा लामो इतिहास भएको दक्षिण एसियामा समाजको विकासक्रम सबभन्दा चा“डो हुनुपर्नेमा त्यो क्रम युरोपबाट किन र कसरी सुरु भयो ? यो प्रश्न बडो विचारणीय छ ।
सिङ्गो दक्षिण एसिया र नेपाल प्राकृतिक दृष्टिले अत्यन्त समृद्ध रहेका छन् । यहा“को प्रकृति भूमि, जलस्रोत आदि सबै कुरा अन्न, फलफूल, पशुधन आदिको विकासका निम्ति सहज छन् । यहा“को तुलनामा युरोपको अधिकांश भाग जैविक विविधता, फलफूल, अन्न, पशुधन आदि उत्पादनमा निकै अप्ठ्यारो स्थितिमा छ । दक्षिण एसियामा यज्ञको नाममा लक्ष्यहोम, कोटीहोमजस्ता अन्न होम गर्ने कामलाई ठूलो पुण्यकर्मका रूपमा प्रचार गरि“दै आएको पाइन्छ । त्यस्तो कल्पना युरोपका माथिल्लो भागका मानिसले कहिल्यै पनि गर्न सक्दैनन् ।
युरोपमा दक्षिण एसियामा जस्तो अन्नको प्रचूरता हु“दो हो त त्यहा“ अरू ठाउ“मा भन्दा पहिले माक्र्सवाद जन्मने थिएन र सोभियत रुस विश्वको पहिलो समाजवादी मुलुक पनि बन्ने थिएन ।
मूल रूपले युरोपले चामल, दाल, कपास आदिको प्राप्तिका निम्ति उपनिवेशवादको बाटो ह“ुदै साम्राज्यवादको विस्तार गरेको हो ।
दक्षिण एसियामा विशेषगरी भारत र नेपालमा अत्यधिक प्राकृतिक विविधता रहेका कारण यहा“ धेरैखाले अन्न, दाल, तरकारी, फलफूल, पशुपन्छी आदिको विविधता छ । यही विविधता देखेर विश्वको चारैतिरबाट आर्य, मङ्गोल, आस्ट्रिक र द्रविडलगायतका मूल जाति र उपजातिहरू अनवरत रूपमा यहा“ आउ“दै बस्दै गरेका हुन् ।
मानव सभ्यता र संस्कृतिको सबभन्दा लामो इतिहास भएको नेपाल र भारतमा सामन्तवाद र वर्णव्यवस्था (जातपातको विविधता) पनि सबभन्दा लामो देखिन्छ । यहा“ एउटै समाजभित्र पनि देवीदेउता, तन्त्रमन्त्र, पूजापाठका विधान फरकफरक देखिन्छन् ।
यस्तो देशमा हाम्रा अग्रज र हामीहरूले, प्रजातन्त्र, समाजवाद र माक्र्सवादजस्ता विषयलाई पनि जातपात, छुवाछुत आदिजस्ता पोसाकले सजाएर खेमा–खेमामा बा“ड्ने चमत्कारिक काम गर्दै आएका छौं । यहा“ हामी अन्न र फलफूल आदिको विविध विकास गर्नुभन्दा पनि गुट–उपगुटका खेती र तिनको विकास गर्नमा अत्यधिक कुशल ह“ुदै आएका छौं । लक्षित समाजको जग बसाउनभन्दा भत्काउन हामी सिपालु छौं ।
जम्मा १० कक्षा पास गरेका पुष्पलालले नेपालको माटो, हावा, पानी, जातपात, छुवाछुत, पुरुष–स्त्री सबैको विशेषता बुझी ००६ सालमा कम्युनिस्ट पार्टीको स्थापना गरे । साना पु“जीपति, नगण्य उद्योग र थोरै मजदुरको बीउ मात्र उम्रन लागेको बेला स्थापित कम्युनिस्ट पार्टीमा दुईतीन वर्षपछि नेतृत्वका लागि त“छाडमछाड सुरु भइहाल्यो । कुनै वर्गविशेष वा सैद्धान्तिक गल्ती त्रुटिको कारणले होइन, उनलाई केवल पद हत्याउने नियतले आफ्नै साढुदाइ र अर्का मेडिकल डाक्टरले तानातान गरी खोसेर लगिहाले । उनलाई त्यस पदमा टिक्न नदिन अनवरत सङ्घर्ष चलिरह्यो ।
जुलुसमा ‘विश्वका श्रमजीवी एक होऔं †’ को नारा चल्दै रहे । समयक्रममा कम्युनिस्ट नाम र ह“सिया–हथौडा झन्डाधारी एकडेढ दर्जन समूह सडकमा देखिन थाले । ‘विश्वका मजदुर हो, एक होऊ’ का उद्घोष पनि सुनि“दै ग¥यो ।
हामी कम्युनिस्ट पार्टीका संस्थापक पुष्पलालको झन्डामुनि जुट्दै गयौं । किसान, मजदुर, महिला, विद्यार्थी र प्रवासी नेपालीहरूलाई पनि पार्टीको झन्डामुनि जुटाउ“दै रह्यौं । ०१७ सालमा राजा महेन्द्रले दलहरूका जरा काटेपछि हामी भूमिगत भई काम गर्न थाल्यौं । पञ्चायती कालरात्रिका दिनमा पार्टीलाई बचाउन भारत प्रवासमा रहेका नेपालीहरूको ठूलो योगदान छ ।
भारेभुरे जोसुकैले पनि पार्टी खोल्ने, महासचिव, अध्यक्ष या पोलिटब्युरोका कुर्सी चढ्ने जमातहरूको तमासा हामीले हेर्दै गयौं । क्रान्तिको गाडी पक्कै पुष्पलालले हा“क्लान भन्ने विश्वासले किसान, मजदुर, विद्यार्थी, बुद्धिजीवी साहित्यकार कलाकार आदिका सङ्गठन बनाउ“दै रह्यौं ।
त्यतिखेर पुष्पलाल समूहअन्तर्गतको नेपाली जनवादी क्रान्तिकारी सांस्कृतिक सङ्घको मुखपत्र मुक्तिमोर्चाको म सम्पादक थिए“ । त्यही पत्रिकाको नामबाट हाम्रा कुराहरू बाहिर ल्याउ“दा उपयुक्त हुने ठानी हामीले हाम्रो समूहको नाम मुक्तिमोर्चा राखेका हौं । त्यो एउटा परिचय मात्रै थियो । हामीले कुनै छुट्टै गुट बनाई त्यसको विधिवत् सङ्गठन र पद विभाजन– महासचिव इत्यादि बनाएका थिएनौं । पुष्पलालजस्तो त्यागी, निष्ठावान् र सिद्धान्तनिष्ठ व्यक्तित्वको नेतृत्व छोडी अलग समूह किन बनायौं भन्ने कुरा यहा“ स्मरण गर्नु सान्दर्भिक हुनेछ ।
हामीले मुक्तिमोर्चा समूह बनाएर पुष्पलालको नेतृत्वबाट छुट्टिनुभन्दा केही पहिले ठूलो प्रयास, आग्रह र बिन्ती गरी पुष्पलाल, गणेशमान र बीपीलाई बनारसको एउटै मञ्चमा उभ्याई ‘हामी संयुक्त आन्दोलन गर्छौं’ भन्ने वाचा व्यक्त गराउन सफल भएका थियौं । त्यतिखेर गर्न सकिने स्तरको ठूलै सभामा उहा“हरू एकै मञ्चमा बसेर बोल्नुभएको थियो । कमरेड पुष्पलालले अगाडि सार्नुभएको संयुक्त जनआन्दोलनको नीतिअनुसार काङ्ग्रेस र कम्युनिस्ट दुई शक्ति नमिली पञ्चायती व्यवस्थालाई ढाल्न सकिने छैन भन्ने कुरामा दृढ विश्वस्त भएर नै हामीले त्यसका विरुद्ध धेरै मेहनत गरेर उहा“हरूलाई एउटै मञ्चबाट बोल्न लगाएका थियौं । त्यो आमसभापछि वास्तवमा नेपाली राजनीतिमा ठूलै तरङ्ग उत्पन्न भएको थियो । पञ्चायती शासकहरू थरथरी डराएका थिए । उनीहरूका अभिव्यक्तिहरूबाट कुरा थाहा पाइन्थ्यो । त्यतिखेरका हामी युवाहरू ‘अब संयुक्त आन्दोलन हुन्छ, पञ्चायती व्यवस्था ढल्छ–ढल्छ’ भनेर धेरै उत्साहित भएका थियौं ।
हामी कमरेड पुष्पलालस“ग बसेर के–कसरी अब हुने संयुक्त आन्दोलन हा“क्ने भनेर योजना बनाउ“दै थियौ । संयुक्त आमसभा भएको एक महिनापछि पुष्पलालको डेरामा आएर बीपी र गणेशमानले भने, ‘हामी त राजाको खोरमा बस्नैपर्ने भए पनि नेपाल फर्कने भयौं । अहिले तत्कालै कम्युनिस्ट पार्टीस“ग मिलेर संयुक्त आन्दोलन गर्न नसक्ने भयौं । अहिले कम्युनिस्ट पार्टीस“ग मिलेर आन्दोलन गर्दा भारतले सहयोग नगर्ने भयो ।’ पुष्पलालका आ“खा रसाए ।
मङ्गलादेवी पनि स“गै आउनुभएको थियो । उहा“मा बडो दृढता र क्रान्तिकारी जोस हुने गथ्र्यो । उहा“ले कमरेड पुष्पलाललाई भाइ भनेर सम्बोधन गर्नुहुन्थ्यो । बीपीका कुरा सुनेपछि मङ्गलादेवीले भन्नुभयो, ‘हेर पुष्पलाल भाइ, यी दुई बुढा राजाको तबेलामा बा“धिन जाने भए । आ“ट्छौ भने तिमी र मैले संयुक्त मोर्चा हा“कौं †’ पुष्पलाल मौन रहनुभयो ।
कम्युनिस्ट पार्टीस“ग मिलेर संयुक्त सङ्घर्षमा जान नसकिने कुरा बीपीको मुखबाट सुनिसकेपछि पुष्पलाल धेरै निराश हुनुभयो । उहा“को जा“गर मरेजस्तै हुन थाल्यो । हामी चाहन्थ्यौं, काङ्ग्रेसले आ“ट नगरे पनि हाम्रो तर्फबाट सङ्घर्षका विविध कार्यक्रम अगाडि बढाऔं तथा विभाजित कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई एकीकृत गर्ने अभियान सुरु गरौं । हामीले कमरेड पुष्पलाललाई यही कुरा भनेर घच्घच्याइरह्यौं । एक दिन पुष्पलालले भन्नुभयो, ‘अब आगामी दुई–तीन वर्षको स्थिति हेरेर मात्र उपयुक्त कदम चाल्नुपर्ने हुन्छ । अहिले केही नगरौं ।’
यही“निर अर्को प्रसङ्ग पनि जोड्नु उपयुक्त हुनेछ । हामीले कम्युनिस्ट एकता होस् भनेर कहिले पुष्पलाल र तुलसीलाललाई त कहिले पुष्पलाल र मोहनविक्रम सिंहलाई घण्टौं कोठा थुनेर वार्ता गर्न पनि लगाएका थियौं । तर, कुनै परिणाम निस्केन ।
त्यतिखेर नेपालका अन्य पुराना कम्युनिस्ट नेताहरूमध्ये मनमोहन अधिकारीले सीमित बौद्धिक समुदायस“ग यदाकदा घेटघाट गर्ने कामबाहेक अरू केही गरिरहनुभएको थिएन । कमरेड तुलसीलाल दिल्ली र दरभङ्गाका समर्थकहरूबीच ओहोरदोहोर गरेर जेनतेन जीवन चलाउनुभएको थियो । मोहनविक्रम सिंह, निर्मल लामा आदिले पुष्पलाल नेतृत्वलाई गद्दार घोषित गर्दै मशाल हल्लाइरहनुभएको थियो । अरू केही कमरेडहरू इलाकीय स–साना गुटमा रमाउ“दै हुनुहुन्थ्यो ।
ती सबै घटनाक्रमबाट हामीले निष्कर्ष निकाल्यौं, एकीकृत कम्युनिस्ट पार्टी निर्माण गरेर अगाडि बढ्नका लागि अब हामी आफैंले प्रयास गर्नुपर्छ ।
हामीले पुष्पलाल समूहबाट अलग भएको क्रान्तिकारी सङ्गठन र एकता विस्तार गर्ने घोषणासहितको निर्णय ‘मुक्तिमोर्चा’मा प्रकाशित ग¥यौं ।
त्यसबेला पुष्पलाल नेतृत्वको सङ्गठन लुम्बिनी र गण्डकी अञ्चलमा बलियो थियो र अरू अञ्चलसहित भारत प्रवासको सङ्गठनको स्थिति बलियो बन्दै थियो । पूर्वी नेपालतिर सङ्गठन विस्तारको तयारी हु“दै थियो । हामीले त्यही सङ्गठनको आधार समातेर अगाडि बढ्ने निर्णय ग¥यौं ।
त्यसैबेला कमरेड सीपी मैनालीको नेतृत्वमा नक्खु जेल विद्रोह गरी निस्केका कमरेड प्रदीप नेपाल हामीस“ग सम्पर्क गर्न बनारस पुग्नुभयो । उहा“ले सीपी मैनालीको नेतृत्वमा को–अर्डिनेसन केन्द्र (कोके) गठन भएको सुनाउनुभयो । हामीहरूले व्यवस्थित वार्ता गरी एकीकरणको प्रक्रिया अगाडि बढाउने निर्णय गरेका थियौं ।
हाम्रो समूह र कोकेको बीचमा विचार र कार्यशैलीमा ठूलो भिन्नता थियो । हामी नेपाली काङ्ग्रेसस“ग अनावश्यक दूरी बढाउने कुराको विरोध गथ्र्यौ । हामी संयुुक्त आन्दोलनबाट मात्रै पञ्चायती व्यवस्था फाल्न सकिन्छ भन्ने कुरामा दृढ थियौं । उहा“हरूमा विचार भने तत्कालीन भारतमा सञ्चालित चारु मजुमदारको वर्गशत्रु खत्तम गर भन्ने अभियानबाट प्रभावित थियो । उहा“हरूका रहेको वैचारिक उग्रता बुझाउन त्यतिखेरका गीतहरू सम्झनु उपयुक्त हुनेछ ः
‘सामन्तलाई नगि“डे,
दुश्मनस“ग नभिडे,
आउ“दैन है जनवाद,
भाषण ठोकेर...।’
‘विशेश्वरे भारतको घोडा हो,
लेन्डुपेको नेपाली जोडा हो,
सुन नेपाली, भण्डाफोर गरौं यसको मुठी उचाली...†’
अनेक मतभिन्नता र कार्यशैलीगत भिन्नता भए पनि कोकेस“ग एकीकरण गरेर अगाडि बढेमा एकीकृत कम्युनिस्ट पार्टी निर्माण गर्न सकिने निष्कर्षमा पुगिसकेपछि हामी कमरेड प्रदीप नेपाल (सिन्धु)लाई लिएर रूपन्देही गयौं । सकभर अञ्चल स्तरकै प्रतिनिधित्व हुने गरी भेला डाकियो । भेलामा पूर्वाञ्चलबाट कमरेड मदन भण्डारी पनि आउनुभयो । सङ्गठन विस्तारकै अभियानका क्रममा कमरेड वामदेव गौतम गिरप्mतार भई जेलमा रहनुभएको हु“दा त्यस भेलामा उपस्थित हुन सक्नुभएन ।
त्यस भेलाले मुक्तिमोर्चाको गठन र त्यसमार्फत अन्य सङ्गठनस“ग वार्ता–एकता गर्दै जाने निर्णय ग¥यो । भेलाले संयुक्त रूपमा जनसङ्घर्ष र वर्गसङ्घर्ष चलाउ“दै जाने तर ‘वर्ग शत्रु खत्तम’ अभियानलाई यान्त्रिक रूपले सञ्चालन नगर्ने निर्णय ग¥यो ।
कोके र मुक्तिमोर्चाको एकीकरणका क्रममा देखापरेका धेरै अप्रिय प्रसङ्गहरू छन् । अहिले जीवनको उत्तराद्र्धमा म ती अप्रिय प्रसङ्गहरू दोहो¥याउन चाहन्न ।
०३४ सालमा कमरेड प्रदीपले काठमाडौंमा सीपी मैनालीस“ग जीवराज आश्रित र वामदेव गौतमको भेट गराउनुभयो । दुवै पक्षको वार्तापछि आवतजावत र भेटघाट चल्दै रह्यो । त्यस अवधिमा मेरो परिचय र सम्पर्कमा रहेका विभिन्न जिल्लाका कमरेडहरूस“ग भेटघाट चल्दै रह्यो । ती भेटमा प्रायः म र आश्रित कमरेड स“गस“गै हि“ड्ने गर्दथ्यौं । अधिकांश ठाउ“का भेटवार्ता सकारात्मक हु“दै गए ।
०३५ को साउनमा धनुषामा दुवै पक्षका प्रतिनिधिका बीचमा व्यवस्थित छलफल भयो । ‘वर्ग शत्रु खत्तम’को बाटो होइन, संयुक्त जनसङ्घर्ष (सशस्त्र या शान्तिपूर्ण, परिस्थितिअनुरूप) गर्दै अघि बढ्ने समझदारीको नजिक पुगियो ।
०३५ मंसिर ११ गते (२६ दिसम्बर १९७८) कमरेड माओको जन्मदिवसको अवसरमा दुवै पक्षको सहमतिबाट एकीकृत पार्टीको नाम ‘नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (माक्र्सवादी–लेनिनवादी) राखियो । सीपी मैनाली महासचिव रहेको केन्द्रीय समितिमा दुवै पक्षबाट छानिएका सदस्यहरूको सङ्ख्या ३६ रहेको थियो । त्यस एकीकृत कम्युनिस्ट पार्टीमा अरू विभिन्न समूहहरू एकीकृत हु“दै गए, पार्टी झन्झन् विस्तारित हु“दै गयो । पछिल्लो पटक नेकपा (माक्र्सवादी) स“ग एकीकरण गरेपछि नाम बन्न गयो, नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (एकीकृत माक्र्सवादी–लेनिनवादी)
झापा सङ्घर्ष एक सङ्क्षिप्त सिंहावलोकन
सीपी मैनाली
यस वर्षको फागुन २१ गते विशिष्ट रह्यो । फागुन २१ सहादत दिवस । गोरखाका लखन थापा र उनका सहयोद्धाबाट सुरु भएको सिलसिला धर्मभक्त माथेमा, गंगालाल श्रेष्ठ, शुक्रराज शास्त्री र दशरथ चन्द आदि जनाधिकारका प्रातःस्मरणीय योद्धाहरूबाट अघि बढेको हो । २०२९ साल फागुन २१ गते राति सुखानीको जङ्गलमा आततायीहरूले कायरतापूर्वक चलाएको अग्निवर्षालाई रामनाथ दाहाल, नेत्र घिमिरे, वीरेन्द्र राजवंशी, कृष्ण कुइ“केल र नारायण श्रेष्ठजस्ता झापा सङ्घर्षका योद्धाहरूले वीरतापूर्वक सामना गरी जनाधिकार र जनसत्ता स्थापनाको महान् उद्देश्यका निम्ति सहादत प्राप्त गरेका थिए । ०२९ साललगायतका विभिन्न समयमा प्रतिबद्ध योद्धाहरूले प्राप्त गरेका सहादतलाई जनताले मनवचनले पूजा गरिरहेका भए तापनि नेपालको राज्यले ती महान्, सहिदहरूलाई सम्मान गर्न सकिरहेको थिएन, जसलाई केपी शर्मा ओली नेतृत्वको वर्तमान सरकारले ०७२ फागुन १९ गते सम्पन्न मन्त्रिपरिषद्को निर्णयबाट पूरा गरेको छ । भीमदत्त पन्तदेखि लिएर, सुखानी, झापा, नक्खु, ओखलढुङ्गा आदिका गरी २२ जना समर्पित कर्मीहरूलाई निरङ्कुशतन्त्रविरोधी सङ्घर्षका अटल योद्धाका रूपमा सहिदको सम्मान प्रदान गर्ने निर्णय एमालेले गरेको छ र यस्ता अन्य निरङ्कुशताविरोधी योद्धाहरूको सहादतको वैज्ञानिक निरूपण गर्ने उच्चस्तरीय समितिकोे गठनसमेत गरेको छ ।
मन्त्रिपरिषद्को उक्त बैठकमा म पनि उपप्रधानमन्त्री एवम् महिला, बालबालिका तथा समाजकल्याण मन्त्रीको हैसियतमा सहभागी थिए“ र सगर्व उक्त निर्णयको एकजना कर्ता बन्न पुगें । राज्यको यस मान्यताबाट यसपटकको सुखानी सहादत दिवसलाई अर्थपूर्ण महत्ता प्राप्त भएको छ । यस घटनाले मलाई वर्तमान चेतनाबाट झापा सङ्घर्षको सर्सर्ती सिंहावलोेकन गर्न प्रेरित गरेको छ ।
(१) जङ्गबहादुर राणाबाट स्थापित पारिवारिक निरङ्कुशतन्त्रका विरुद्ध जनसाधारणका हकहितको भावना र धार्मिक आदर्शमा आधारित विचारधारात्मक मार्गदर्शनद्वारा लखन थापा र उनका सहयोद्धाहरू प्रेरित रहेको पाइन्छ । शुक्रराज शास्त्री, धर्मभक्त आदि योद्धाहरू सामन्ती निरङ्कुशतन्त्रविरुद्ध नागरिक अधिकार, समाजसुधार र पु“जीवादी प्रजातान्त्रिक राजनीतिक सिद्धान्तबाट प्रेरित भई सङ्घर्षमा अटल रहन पुगेको देखिन्छ । ०२९ सालमा सुखानीका सहिदहरू सर्वहारा वर्गीय विचारधारा, अर्धसामन्ती तथा अर्धउपनिवेशी नेपाली समाजलाई नया“ जनवादी जनसत्ता स्थापना गर्दै आमूल परिवर्तन गर्ने सैद्धान्तिक मान्यताहरूद्वारा प्रेरित र मार्गनिर्देशित थिए । १९९३ सालदेखि सङ्गठित रूपमा सुरु भएको प्रजातान्त्रिक आन्दोलनमा झापाली योद्धाहरूले अवलम्बन गरेको सैद्धान्तिक मान्यता समयसापेक्ष र उन्नत मान्यता हो । यस्तो सैद्धान्तिक मान्यतालाई आ–आफ्नो मुलुकका विशेषताहरू अनुकूल हुने गरी लागू गरेर मात्र सामाजिक विकासमा पछि परेका नेपालजस्ता विकासशील मुलुकका जनताको सामाजिक तथा राष्ट्रिय मुक्ति सम्भव हुन सक्छ ।
(२) झापा सङ्घर्षले तत्कालै नया“ जनवादी राज्यसत्ताको स्थापना र तदनुसारको समाज निर्माणको लक्ष्य लिएको थियो, जसका निम्ति दीर्घकालीन सशस्त्र सङ्घर्षको कठीन बाटो तय गर्नुपर्ने मान्यतालाई स्वीकार गरिनुपथ्र्यो । तैपनि, शोषित–पीडित जनताका अगुवा व्यक्तिहरू, विशेषगरी युवाजन क्रमिक रूपमा झापा–सङ्घर्षप्रति आकर्षित हु“दै आएका थिए । यसका विविध सैद्धान्तिक, राजनीतिक, घरेलु, अन्तर्राष्ट्रिय र आवेगात्मक कारणहरू थिए । सिद्धान्तमा जनसत्ता पक्षधर नया“ जनवाद, राजाको निरङ्कुश निर्दलीय पञ्चायती व्यवस्था विरोधी जनतन्त्रवादी राजनीति, सामन्ती तथा औपनिवेशिक शोषण–उत्पीडनबाट जर्जर बनेको पछौटे देशको अवस्था, त्यसबेला विश्वका कतिपय भागमा सशक्त रूपमा बढेका राष्ट्रिय मुक्ति–सङ्घर्ष र जनतान्त्रिक आन्दोलन, शोषित–पीडितजन र युवा मनहरूमा हुर्किने शोषण र उत्पीडनकारी स्थितिमा तत्काल परिवर्तन ल्याउने आवेगहरू आदिको सम्मिश्रण र संयोजनका कारण झापा सङ्घर्षप्रति जनाकर्षण बढ्नु स्वाभाविकै थियो । लक्ष्य जतिसुकै सुदूरवर्ती, कठिन र बलिदानीपूर्ण भए पनि झापा सङ्घर्षकोे तात्कालिक र व्यवहारिक प्रहार समाजमा विद्यमान निरङ्कुश निर्दलीय सामन्ती व्यवस्थाविरुद्ध थियो । यसकारण, झापा सङ्घर्षले जनताको ध्यान खिच्न सकेको थियो, जसलाई झापा सङ्घर्षका नेताहरूले पनि समयक्रममा आफ्ना राजनीतिक नीतिहरूमा सामेल गर्दै आए र आम रूपमा सङ्घर्षलाई समसामयिक स्वरूप प्रदान गर्न सफल भए । यद्यपि, यस प्रक्रियामा धेरै राजनीतिक भूल र भड्काउहरूसमेत उत्पन्न भएका छन् ।
(३) झापा सङ्घर्षको उठान ०२७ को सुरुदेखि भएको मान्न सकिन्छ । त्यहा“देखि यताका ४५ वर्षमा देशभित्र र बाहिर सिद्धान्त, राजनीति, आर्थिक विकास, जनजीवन, आचरण आदि सबै पक्षमा ठूलो परिवर्तन आएको छ । सङ्घर्षका नेताहरूमा सैद्धान्तिक, राजनीतिक, नेतृत्व क्षमता आदिमा समेत परिपक्वता र परिवर्तनहरू बढेका छन् । माक्र्सवाद–लेनिनवादलाई बुझ्ने र त्यसलाई लागू गर्ने सिर्जनशीलतासमेत बढेको छ । आजको माक्र्सवादी सैद्धान्तिक चेतनाबाट हेर्दा पनि हामी झापा सङ्घर्षमा धेरै सकारात्मक पक्षहरू र केही गम्भीर नकारात्मक पक्षहरू पाउ“छौं । झापा सङ्घर्षले त्यसबेला जुन निरङ्कुश राजनीतिक व्यवस्थालाई जति चोटिलो, हिंसात्मक माध्यमबाट समेत प्रहार ग¥यो, त्यसबाट जनजागरण, सङ्घर्षशीलतामा वृद्धि, एकता, जनपरिचालन, सङ्गठन निर्माण र निरकुङ्शताविरुद्ध व्यापक प्रहार गर्ने जनस्तरीय तयारी आदि क्षेत्रमा धेरै सकारात्मक उपलब्धिहरू भएका छन् । सङ्घर्षले नेतृत्वमा रहेको आवेगात्मक पक्ष, मनोगतवादी विश्लेषण र संश्लेषणलाई घटाउ“दै–बढाउ“दै लगेको पाइन्छ । झापा सङ्घर्षमा उपरोक्त सकारात्मक पक्षहरू भए पनि त्यसमा देशको भूराजनीति र नेपाली समाज तथा क्रान्तिका विशिष्टताहरूलाई बुझ्ने सम्बन्धमा गम्भीर कमजोरीहरू थिए । उक्त कमजोरीहरूलाई सच्याउने र माक्र्सवादी–लेनिनवादी सिद्धान्तलाई नेपालको विशेषतामा सिर्जनात्मक रूपले मिलाउने प्रयत्नहरू बढेका छन् । यस प्रयत्नमा विविध सकारात्मक र नकारात्मक प्रयोगसमेत देखिएका छन्, जसका बारेमा व्यापक बहस हुनु आवश्यक छ ।
(४) मानिसहरू कहिलेकहिले मलाई प्रश्न गर्छन्– ‘झापा सङ्घर्षमा हेलि“दा कस्तो सपना देखि“दै थियो र आज कहा“ पुगेको जस्तो लाग्छ ? कही“ बाटो बिराएको जस्तोे लाग्दैन ?’ मानिसहरूले मलाई ‘तिमी गलत बाटो हि“ड्न थालेका छौ’ भन्ने कोणबाट पनि प्रश्न गर्ने गरेका छन् ।
हो, त्यसबेला तत्कालै नया“ जनवादी सत्ता अर्थात् जनसत्ता स्थापनाकै सपना देखिएको थियो । त्यो सपना हाम्रो मुलुकको आमूल परिवर्तनका निम्ति झूट र अनुचित सपना थिएन । अहिले पनि त्यस सपनालाई मैले सजाएर राखेको छु । लक्ष्य त्यही नै हो, तर त्यस लक्ष्यमा पुग्न त्यसबेला देखिएको बाटो र अहिले देखेको बाटोमा केही भिन्नता छन् । त्यसबेला म सोझो र सपाट बाटोको कल्पनामा थिए“ । आज त्यो बाटो बढी मोड र घुम्तीहरू भएको बढी घुमाउरो र जटिल रहेको देखिरहेको छु । त्यसबेला मैले नेपालको भूराजनीतिलाई जति बुझेको थिए“, त्यसले मलाई नेपाली क्रान्तिका विशेषताहरूलाई पहिल्याउने दृष्टि दिन सकेको रहेनछ । भूराजनीतिक संवेदनशीलताकै कारण नेपालले पटकपटक ठूला राजनीतिक परिवर्तनबाट गुज्रि“दै आमूल परिवर्तनको लक्ष्यमा पुग्नुुपर्ने रहेछ । यस्तो निष्कर्ष मैले र नेकपा (माले)ले ०६० सालमा तेस्रो राष्ट्रिय सम्मेलनमा आएर निकालेका र संस्थागत गरेका हौं । नेपालमा ००७ साल, ०४६ साल र ०६३ सालमा ठूला अग्रगामी राजनीतिक परिवर्तन÷ क्रान्ति भएका छन्; तर समाजमा अहिले पनि जनवादी आमूल परिवर्तन हुन सकेको छैन । तर, मलाई यकिन छ, जनता र समाज त्यही लक्ष्यतर्फ बढिरहेका छन् । सर्वहारा वर्गीय राजनीतिक पार्टीहरूको सचेतना र सही नेतृत्वमा एक दिन नेपाली जनता त्यस लक्ष्यमा पुगी छाड्नेछन् । तर, यसका निम्ति देशमा वामपन्थी–वृत्तमा ठूलो सिर्जनात्मक राजनीतिक बहस छेडिनु आवश्यक छ ।
(५) झापा सङ्घर्ष निरङ्कुशताको जङ्गलमा विस्फोटित एउटा झिल्को थियो, जुन झिल्कालाई त्यस सङ्घर्षका प्रतिबद्ध योद्धाहरूले सत्ताको जतिसुकै ठूलो बर्बर दमन भए पनि निभ्न दिएनन् । दर्जनभन्दा बढी योद्धाहरू सहिद बने, ५÷६ सय व्यक्तिहरू जेल परे र हजारौं व्यक्तिहरू घर, आफ्नो समाज र देशबाट समेत विस्थापित भए, तर दमनलाई झेल्दै जनतामा पसेर बच्नेहरूले झापा सङ्घर्षको सन्देशलाई अघि बढाउने बुद्धिमत्तापूर्ण, साहसिलो र बलिदानीपूर्ण प्रयत्नलाई जारी राखे । झापाली कमरेडहरूले यस्तै मान्यताका साथ मोरङमा सङ्गठित र क्रियाशील क्रान्तिकारी सङ्गठनका माधवकुमार नेपाललगायतका कमरेडहरूस“ग मिली ०३१ को जेठमा सत्ताकब्जा गर्न क्रान्तिकारी सङ्घर्षलाई फैलाउ“दै राष्ट्रिय क्रान्तिकारी पार्टी बनाउने अपिल गरे । त्यही अपिललाई समर्थन गर्दै ०३२ जेठ २४ र २५ गते झापा, मोरङ, इलाम, सिरहा, बारा, काठमाडौं, सिन्धुपाल्चोकमा क्रियाशील कमरेडहरूले ‘अखिल नेपाल कम्युनिस्ट क्रान्तिकारी को–अर्डिनेसन केन्द्र (माक्र्सवादी–लेनिनवादी)’ अर्थात् कोके (माले) को गठन गरे । यसरी झापा सङ्घर्षको सन्देश द्रुत गतिले फैलिन लाग्यो । मोरङ, सुनसरी, सिरहा, धनुषा आदि जिल्लाहरूमा वर्गसङ्घर्षका हिंसात्मक रूप विकसित हुन थाले । दमनका क्रममा ०३२ सालमा कोके (माले) का धेरै जिम्मेवार नेताहरू देशका विभिन्न जिल्लामा गिरफ्तार भए । तथापि, दमनलाई झेल्दै कोकेका नेताहरू सङ्घर्षलाई जीवित राख्न र फैलाउन लागे ।
उपरोक्त सिलसिलामै नक्खु जेलमा बन्दी राखिनुभएका झापा सङ्घर्षको राजनीतिप्रति प्रतिबद्ध मलगायत १५ जना क्रान्तिकारीहरू १२ चैत २०३३ को राति डेढ महिना लगाएर जेलभित्रबाट खनिएको सवा सय फिट लामो सुरुङ्बाट जेल तोडी जनताको बीचमा गयौं । जेल तोड्ने क्रान्तिकारीहरूमध्ये केही पुनः गिरफ्तार भए पनि गिरफ्तारीबाट बचेर पार्टी र सङ्घर्षको विकासमा लाग्ने कमरेडहरूले झापा विद्रोहको सन्देश देशव्यापी पु¥याउने कार्यलाई उन्नत स्तरबाट अघि बढाए । विद्रोही ‘मुक्ति मोर्चा समूह’, दाङको ‘सन्देश समूह’, पूर्वको ‘रातो झन्डा समूह’, गण्डकीको ‘क्रान्तिकारी माले–दल’ र अन्य धेरै स्वतन्त्र क्रान्तिकारीहरू मिलेर ०३५ सालको पुस ११ गते नेकपा (माले)को पहिलो राष्ट्रिय सम्मेलन गरी पार्टीको स्थापना भयो, जसको नेतृत्वदायी महासचिव पदमा निर्वाचित हुन मैले प्रतिनिधिहरूको विश्वास प्राप्त गरें । यसका निम्ति ‘प्रथम राष्ट्रिय सम्मेलन’का प्रतिनिधि कमरेडहरूप्रति म आभारी छु ।
सङ्घर्ष र सङ्गठनको विस्तारस“गै क्रान्तिकारी पङ्क्तिमा रहेका मनोगतवादी सङ्कीर्ण र ‘वामपन्थी’ मान्यता र नीतिहरूमा परिमार्जन हु“दै गयो, जनसङ्गठन र जनसङ्घर्षको विकास हु“दै गयो, पार्टीका विभिन्न वर्ग र तहहरूस“गको सम्पर्क बढ्दै गयो । पार्टीको यस विकासलाई तत्कालीन नेतृत्वले बुझ्दै र सफलताका साथ नेतृत्व गर्दै गयो ।
०३३ साल पुसदेखि नेपाली काङ्ग्रेसले भारत प्रवासबाट पार्टी हेडक्वार्टर हटाउ“दै ‘मेलमिलाप’को नीतिसाथ स्वदेश प्रवेश गरेपछि देशको राजनीतिले क्रमशः नया“, राष्ट्रिय र जन–आधारित मोड लिन थाल्यो । ०३५÷३६ को जनमतसङ्ग्रह र ०४६ को संयुक्त जनआन्दोलन त्यसका ज्वलन्त उदाहरण हुन् । अन्तर्राष्ट्रिय र क्षेत्रीय राजनीतिक परिस्थितिमा आएका राजनीतिक परिवर्तनले नेकपा
(माले)लाई जनतन्त्रको सङ्घर्षलाई बढाउन र ०४६ सालको राजनीतिक परिवर्तनलाई सफल बनाउन ठूलो सहयोग ग¥यो ।
०४६ सालको राष्ट्रिय संयुक्त जनआन्दोलनले निरङ्कुशतन्त्र र निर्दलीयतामाथि विजय हासिल ग¥यो । ‘जनमतसङ्ग्रह’ कालको सङ्घर्षपश्चात् ०४६ सालको निरङ्कुशताविरोधी संयुक्त जनआन्दोलनको विजयले नेकपा (माले)लाई राष्ट्रिय शक्तिका रूपमा स्थापित ग¥यो । ०४६ सालको राजनीतिक परिवर्तनलाई सही ढङ्गले मूल्याङ्कन गरेर उपलब्धिहरूलाई रक्षा गर्दै राजनीतिक परिवर्तन अनुकूल सामाजिक–आर्थिक परिवर्तनको कार्यलाई सम्पादन गर्नुपर्ने अवधिमा देशको वामआन्दोलनमा उत्पन्न भएका विसर्जनवादी र उग्रवामपन्थी भड्काउहरूले ठूलो क्षति पु¥याएका छन्, जसको वस्तुवादी समीक्षा गर्दै आन्दोलनलाई प्रभावकारी ढङ्गले अघि बढाउने आवश्यकता देखिएको छ ।
(६) निर्दलीय सामन्ती निरङ्कुशतन्त्र अर्थात् राजतन्त्रविरुद्ध सशक्त र हिंसात्मक प्रहार झापा विद्रोहको सारतŒव हो, जो निःसन्देश सही र सामयिक थियो । त्यस विद्रोहले तत्कालै नया“ जनवादी सत्ता स्थापनाको कार्यनीति लिनुचाहि“ देशको भूराजनीतिक संवेदनशीलताको अनदेखा गर्ने क्रान्तिकारी आवेगजनित कमजोरी थियो, जसलाई आन्दोलनको विकासक्रममा झापा आन्दोलनमा पैदा भएका अलगअलग वैचारिक प्रवृत्तिहरूले आ–आफ्नै ढङ्गले सच्याउने प्रयत्न गरेका छन् । झापा विद्रोहले समयक्रममा नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनमा नया“ जनवादी क्रान्तिकारी धारलाई सशक्त बनाउने, आन्दोलनप्रति जनताको अभिरुचि र सहभागिता बढाउने, ०३५÷३६ सालको जनमतसङ्ग्रहपश्चात् नया“ जनवादी लक्ष्यलाई कायम राख्दै बहुदलीय पु“जीवादी प्रजातन्त्र (पार्टी स्वतन्त्रता) निम्तिको तात्कालिक सङ्घर्षमा जनतालाई सरिक बनाउने र २०४६ सालको निर्दलीयता विरोधी संयुक्त राष्ट्रिय जनआन्दोलनको सफलतापश्चात् वामपन्थी कम्युनिस्ट शक्तिलाई राष्ट्रिय शक्तिका रूपमा स्थापित गर्नेजस्ता उपलब्धिहरू प्राप्त गरेको छ । यति भए पनि ०४६ सालको राजनीतिक परिवर्तनपश्चात् झापा विद्रोहबाट उठेको पार्टीले समयको माग र जनताको अपेक्षामुताबिक झापा विद्रोहको उद्देश्यलाई अघि बढाउन सकेन । पार्टी पु“जीवादी विकृति र विसङ्गतिहरूमा फस्दै गयो र कम्युनिस्ट आन्दोलनको प्रजातान्त्रीकरणको नाममा सैद्धान्तिक स्खलनतर्फ उन्मुख भयो । फलतः पार्टीभित्र विवाद र गुटबन्दी बढ्यो र ०५४ सालमा पुगेर पार्टी नै विखण्डित भयो । त्यो विखण्डनको उपचार आजसम्म हुन सकेको छैन, जुन उपचारका निम्ति गम्भीर सैद्धान्तिक, वैचारिक र रणनीतिक औषधिहरूको खा“चो छ ।
०४६ सालको राजनीतिक परिवर्तनलाई सही दिशामा बढाउन नसकेको अवस्थामा ०५२ सालदेखि बहुदलीय संसदीय व्यवस्थाकै विरुद्धमा नेकपा (एमाओवादी) पार्टीको नेतृत्वमा अर्को सशस्त्र विद्रोह सुरु भयो । त्यसलाई झापा विद्रोेहकोे निरन्तरता भने पनि वास्तवमा त्यो झापा आन्दोलनले प्राप्त गरेका उपलब्धिहरू र शिक्षालाई कदर गर्न नसक्ने गम्भीर कमजोरीको अभिव्यक्ति थियो, जसलाई बाह्य शक्तिकेन्द्रहरूले आ–आफ्ना रणनीतिहरूमुताबिक प्रयोग गर्ने भरमग्दुर प्रयत्न गरे । क्रान्तिको आदर्श र नया“ जनवादी सत्ताको लक्ष्य बोकेर सुरु भएको माओवादी सशस्त्र विद्रोह परिवर्तनका नाममा विदेशी रणनीतिको वाहक बन्ने अत्यन्त अनपेक्षित भीड–शक्तिमा परिणत हुने खतरातर्फ अघि बढ्न पुग्यो । त्यसबाट बच्ने प्रयत्नको सिलसिलामा उक्त आन्दोलन आज पा“च टुक्रामा खण्डित हुन पुगेको छ । तर, कुनै गुटस“ग पनि आफ्नो आन्दोलनको वस्तुगत समीक्षा गर्ने र आफ्ना रणनीतिक भूल–त्रुटिहरूलाई सच्याउने क्षमता विकसित नभइसकेकाले त्यो आन्दोलनले आफूलाई कसरी बचाउन सक्ला भन्ने प्रश्न जनमानसमा जन्मिसकेको छ ।
यस्तो अवस्थामा झापा सङ्घर्ष र माओवादी विद्रोहका सकारात्मक पक्षहरूलाई केलाउ“दै रक्षा गर्ने र गल्ती–कमजोरीहरूलाई पहिचान गर्दै निर्ममताका साथ बढार्ने ठूलो समीक्षा र शुद्धीकरणको आवश्यकता छ । यो काम सम्पादन गर्न नेपालका विशेषताहरूलाई पहिचान गर्दै माक्र्सवाद–लेनिनवादको सिर्जनात्मक प्रयोग गर्ने कार्यलाई बुद्धिमानीपूर्वक अघि बढाउनुपर्छ । यही क्रममा म र हाम्रो पार्टी नेकपा (माले) नेपाललाई प्राथमिकता दिने चिन्तनलाई माक्र्सवाद–लेनिनवाद तथा माओत्से तुङ विचारधारास“ग सिर्जनात्मक ढङ्गले जोड्नुपर्ने निष्कर्षमा पुगिरहेका छौं । आजसम्म पनि नेपालको अस्तित्व र राज्यका रूपमा यसको स्वतन्त्रता र सार्वभौमसत्ता विनाशको डिलबाट गुज्रन बाध्य हुनुपर्ने अवस्था रहेकाले तिनलाई प्राथमिकता दिने विचार अर्थात् नेपाल चिन्तनयुक्त माक्र्सवाद–लेनिनवादले मात्र नेपाली क्रान्तिकारी सङ्घर्षलाई मार्गदर्शन गर्न सक्छ भन्ने निचोडमा क्रान्तिकारीहरू पुग्नु आवश्यक छ ।
(७) झापा सङ्घर्ष र त्यसपछिका राजनीतिक घटनाक्रमहरूले हामीलाई माक्र्सवाद–लेनिनवादको नेपालीकरण गर्नुपर्ने ज्वलन्त आवश्यकताको अघि उभ्याएका छन् । विशेषगरी असोज ३ गते संविधानसभाबाट अग्रगामी लोकतान्त्रिक संविधान जारी भएपश्चात् दक्षिणी छिमेकीबाट त्यसलाई अस्वीकार गर्दै त्यसमा आफ्नो रणनीतिअनुसारको परिवर्तन ल्याउनका निम्ति गरिएको अमानवीय नाकाबन्दीले हामीलाई उक्त काम गर्न बाध्य पारेको छ ।
अतः देशका सबै वामपन्थी चिन्तक र नेताहरूले माक्र्सवाद–लेनिनवाद तथा माओत्से तुङ विचारधारालाई नेपालीकरण गर्न विगतको समीक्षा र आगामी कार्यभारहरूको निक्र्योल गर्न गम्भीर विचार–विमर्शमा सरिक हुनु आवश्यक छ । नेपालीकरण गरिएको माक्र्सवाद–लेनिनवाद नै नेपालका सबै क्रान्तिकारीहरूको एकताको मिलनबिन्दु हुन सक्छ भन्ने मेरो र नेकपा (माले) को निष्कर्ष रहेको छ ।
(मैनाली झापा आन्दोलनका एक प्रमुख नेता, को–अर्डिनेसन केन्द्रका सचिव र तत्कालीन नेकपा (माले)का संस्थापक महासचिव तथा हाल आफ्नो नेतृत्वमा क्रियाशील नेकपा (माले)का महासचिव हुनुहुन्छ । –सम्पादक)
मन्त्रिपरिषद्को उक्त बैठकमा म पनि उपप्रधानमन्त्री एवम् महिला, बालबालिका तथा समाजकल्याण मन्त्रीको हैसियतमा सहभागी थिए“ र सगर्व उक्त निर्णयको एकजना कर्ता बन्न पुगें । राज्यको यस मान्यताबाट यसपटकको सुखानी सहादत दिवसलाई अर्थपूर्ण महत्ता प्राप्त भएको छ । यस घटनाले मलाई वर्तमान चेतनाबाट झापा सङ्घर्षको सर्सर्ती सिंहावलोेकन गर्न प्रेरित गरेको छ ।
(१) जङ्गबहादुर राणाबाट स्थापित पारिवारिक निरङ्कुशतन्त्रका विरुद्ध जनसाधारणका हकहितको भावना र धार्मिक आदर्शमा आधारित विचारधारात्मक मार्गदर्शनद्वारा लखन थापा र उनका सहयोद्धाहरू प्रेरित रहेको पाइन्छ । शुक्रराज शास्त्री, धर्मभक्त आदि योद्धाहरू सामन्ती निरङ्कुशतन्त्रविरुद्ध नागरिक अधिकार, समाजसुधार र पु“जीवादी प्रजातान्त्रिक राजनीतिक सिद्धान्तबाट प्रेरित भई सङ्घर्षमा अटल रहन पुगेको देखिन्छ । ०२९ सालमा सुखानीका सहिदहरू सर्वहारा वर्गीय विचारधारा, अर्धसामन्ती तथा अर्धउपनिवेशी नेपाली समाजलाई नया“ जनवादी जनसत्ता स्थापना गर्दै आमूल परिवर्तन गर्ने सैद्धान्तिक मान्यताहरूद्वारा प्रेरित र मार्गनिर्देशित थिए । १९९३ सालदेखि सङ्गठित रूपमा सुरु भएको प्रजातान्त्रिक आन्दोलनमा झापाली योद्धाहरूले अवलम्बन गरेको सैद्धान्तिक मान्यता समयसापेक्ष र उन्नत मान्यता हो । यस्तो सैद्धान्तिक मान्यतालाई आ–आफ्नो मुलुकका विशेषताहरू अनुकूल हुने गरी लागू गरेर मात्र सामाजिक विकासमा पछि परेका नेपालजस्ता विकासशील मुलुकका जनताको सामाजिक तथा राष्ट्रिय मुक्ति सम्भव हुन सक्छ ।
(२) झापा सङ्घर्षले तत्कालै नया“ जनवादी राज्यसत्ताको स्थापना र तदनुसारको समाज निर्माणको लक्ष्य लिएको थियो, जसका निम्ति दीर्घकालीन सशस्त्र सङ्घर्षको कठीन बाटो तय गर्नुपर्ने मान्यतालाई स्वीकार गरिनुपथ्र्यो । तैपनि, शोषित–पीडित जनताका अगुवा व्यक्तिहरू, विशेषगरी युवाजन क्रमिक रूपमा झापा–सङ्घर्षप्रति आकर्षित हु“दै आएका थिए । यसका विविध सैद्धान्तिक, राजनीतिक, घरेलु, अन्तर्राष्ट्रिय र आवेगात्मक कारणहरू थिए । सिद्धान्तमा जनसत्ता पक्षधर नया“ जनवाद, राजाको निरङ्कुश निर्दलीय पञ्चायती व्यवस्था विरोधी जनतन्त्रवादी राजनीति, सामन्ती तथा औपनिवेशिक शोषण–उत्पीडनबाट जर्जर बनेको पछौटे देशको अवस्था, त्यसबेला विश्वका कतिपय भागमा सशक्त रूपमा बढेका राष्ट्रिय मुक्ति–सङ्घर्ष र जनतान्त्रिक आन्दोलन, शोषित–पीडितजन र युवा मनहरूमा हुर्किने शोषण र उत्पीडनकारी स्थितिमा तत्काल परिवर्तन ल्याउने आवेगहरू आदिको सम्मिश्रण र संयोजनका कारण झापा सङ्घर्षप्रति जनाकर्षण बढ्नु स्वाभाविकै थियो । लक्ष्य जतिसुकै सुदूरवर्ती, कठिन र बलिदानीपूर्ण भए पनि झापा सङ्घर्षकोे तात्कालिक र व्यवहारिक प्रहार समाजमा विद्यमान निरङ्कुश निर्दलीय सामन्ती व्यवस्थाविरुद्ध थियो । यसकारण, झापा सङ्घर्षले जनताको ध्यान खिच्न सकेको थियो, जसलाई झापा सङ्घर्षका नेताहरूले पनि समयक्रममा आफ्ना राजनीतिक नीतिहरूमा सामेल गर्दै आए र आम रूपमा सङ्घर्षलाई समसामयिक स्वरूप प्रदान गर्न सफल भए । यद्यपि, यस प्रक्रियामा धेरै राजनीतिक भूल र भड्काउहरूसमेत उत्पन्न भएका छन् ।
(३) झापा सङ्घर्षको उठान ०२७ को सुरुदेखि भएको मान्न सकिन्छ । त्यहा“देखि यताका ४५ वर्षमा देशभित्र र बाहिर सिद्धान्त, राजनीति, आर्थिक विकास, जनजीवन, आचरण आदि सबै पक्षमा ठूलो परिवर्तन आएको छ । सङ्घर्षका नेताहरूमा सैद्धान्तिक, राजनीतिक, नेतृत्व क्षमता आदिमा समेत परिपक्वता र परिवर्तनहरू बढेका छन् । माक्र्सवाद–लेनिनवादलाई बुझ्ने र त्यसलाई लागू गर्ने सिर्जनशीलतासमेत बढेको छ । आजको माक्र्सवादी सैद्धान्तिक चेतनाबाट हेर्दा पनि हामी झापा सङ्घर्षमा धेरै सकारात्मक पक्षहरू र केही गम्भीर नकारात्मक पक्षहरू पाउ“छौं । झापा सङ्घर्षले त्यसबेला जुन निरङ्कुश राजनीतिक व्यवस्थालाई जति चोटिलो, हिंसात्मक माध्यमबाट समेत प्रहार ग¥यो, त्यसबाट जनजागरण, सङ्घर्षशीलतामा वृद्धि, एकता, जनपरिचालन, सङ्गठन निर्माण र निरकुङ्शताविरुद्ध व्यापक प्रहार गर्ने जनस्तरीय तयारी आदि क्षेत्रमा धेरै सकारात्मक उपलब्धिहरू भएका छन् । सङ्घर्षले नेतृत्वमा रहेको आवेगात्मक पक्ष, मनोगतवादी विश्लेषण र संश्लेषणलाई घटाउ“दै–बढाउ“दै लगेको पाइन्छ । झापा सङ्घर्षमा उपरोक्त सकारात्मक पक्षहरू भए पनि त्यसमा देशको भूराजनीति र नेपाली समाज तथा क्रान्तिका विशिष्टताहरूलाई बुझ्ने सम्बन्धमा गम्भीर कमजोरीहरू थिए । उक्त कमजोरीहरूलाई सच्याउने र माक्र्सवादी–लेनिनवादी सिद्धान्तलाई नेपालको विशेषतामा सिर्जनात्मक रूपले मिलाउने प्रयत्नहरू बढेका छन् । यस प्रयत्नमा विविध सकारात्मक र नकारात्मक प्रयोगसमेत देखिएका छन्, जसका बारेमा व्यापक बहस हुनु आवश्यक छ ।
(४) मानिसहरू कहिलेकहिले मलाई प्रश्न गर्छन्– ‘झापा सङ्घर्षमा हेलि“दा कस्तो सपना देखि“दै थियो र आज कहा“ पुगेको जस्तो लाग्छ ? कही“ बाटो बिराएको जस्तोे लाग्दैन ?’ मानिसहरूले मलाई ‘तिमी गलत बाटो हि“ड्न थालेका छौ’ भन्ने कोणबाट पनि प्रश्न गर्ने गरेका छन् ।
हो, त्यसबेला तत्कालै नया“ जनवादी सत्ता अर्थात् जनसत्ता स्थापनाकै सपना देखिएको थियो । त्यो सपना हाम्रो मुलुकको आमूल परिवर्तनका निम्ति झूट र अनुचित सपना थिएन । अहिले पनि त्यस सपनालाई मैले सजाएर राखेको छु । लक्ष्य त्यही नै हो, तर त्यस लक्ष्यमा पुग्न त्यसबेला देखिएको बाटो र अहिले देखेको बाटोमा केही भिन्नता छन् । त्यसबेला म सोझो र सपाट बाटोको कल्पनामा थिए“ । आज त्यो बाटो बढी मोड र घुम्तीहरू भएको बढी घुमाउरो र जटिल रहेको देखिरहेको छु । त्यसबेला मैले नेपालको भूराजनीतिलाई जति बुझेको थिए“, त्यसले मलाई नेपाली क्रान्तिका विशेषताहरूलाई पहिल्याउने दृष्टि दिन सकेको रहेनछ । भूराजनीतिक संवेदनशीलताकै कारण नेपालले पटकपटक ठूला राजनीतिक परिवर्तनबाट गुज्रि“दै आमूल परिवर्तनको लक्ष्यमा पुग्नुुपर्ने रहेछ । यस्तो निष्कर्ष मैले र नेकपा (माले)ले ०६० सालमा तेस्रो राष्ट्रिय सम्मेलनमा आएर निकालेका र संस्थागत गरेका हौं । नेपालमा ००७ साल, ०४६ साल र ०६३ सालमा ठूला अग्रगामी राजनीतिक परिवर्तन÷ क्रान्ति भएका छन्; तर समाजमा अहिले पनि जनवादी आमूल परिवर्तन हुन सकेको छैन । तर, मलाई यकिन छ, जनता र समाज त्यही लक्ष्यतर्फ बढिरहेका छन् । सर्वहारा वर्गीय राजनीतिक पार्टीहरूको सचेतना र सही नेतृत्वमा एक दिन नेपाली जनता त्यस लक्ष्यमा पुगी छाड्नेछन् । तर, यसका निम्ति देशमा वामपन्थी–वृत्तमा ठूलो सिर्जनात्मक राजनीतिक बहस छेडिनु आवश्यक छ ।
(५) झापा सङ्घर्ष निरङ्कुशताको जङ्गलमा विस्फोटित एउटा झिल्को थियो, जुन झिल्कालाई त्यस सङ्घर्षका प्रतिबद्ध योद्धाहरूले सत्ताको जतिसुकै ठूलो बर्बर दमन भए पनि निभ्न दिएनन् । दर्जनभन्दा बढी योद्धाहरू सहिद बने, ५÷६ सय व्यक्तिहरू जेल परे र हजारौं व्यक्तिहरू घर, आफ्नो समाज र देशबाट समेत विस्थापित भए, तर दमनलाई झेल्दै जनतामा पसेर बच्नेहरूले झापा सङ्घर्षको सन्देशलाई अघि बढाउने बुद्धिमत्तापूर्ण, साहसिलो र बलिदानीपूर्ण प्रयत्नलाई जारी राखे । झापाली कमरेडहरूले यस्तै मान्यताका साथ मोरङमा सङ्गठित र क्रियाशील क्रान्तिकारी सङ्गठनका माधवकुमार नेपाललगायतका कमरेडहरूस“ग मिली ०३१ को जेठमा सत्ताकब्जा गर्न क्रान्तिकारी सङ्घर्षलाई फैलाउ“दै राष्ट्रिय क्रान्तिकारी पार्टी बनाउने अपिल गरे । त्यही अपिललाई समर्थन गर्दै ०३२ जेठ २४ र २५ गते झापा, मोरङ, इलाम, सिरहा, बारा, काठमाडौं, सिन्धुपाल्चोकमा क्रियाशील कमरेडहरूले ‘अखिल नेपाल कम्युनिस्ट क्रान्तिकारी को–अर्डिनेसन केन्द्र (माक्र्सवादी–लेनिनवादी)’ अर्थात् कोके (माले) को गठन गरे । यसरी झापा सङ्घर्षको सन्देश द्रुत गतिले फैलिन लाग्यो । मोरङ, सुनसरी, सिरहा, धनुषा आदि जिल्लाहरूमा वर्गसङ्घर्षका हिंसात्मक रूप विकसित हुन थाले । दमनका क्रममा ०३२ सालमा कोके (माले) का धेरै जिम्मेवार नेताहरू देशका विभिन्न जिल्लामा गिरफ्तार भए । तथापि, दमनलाई झेल्दै कोकेका नेताहरू सङ्घर्षलाई जीवित राख्न र फैलाउन लागे ।
उपरोक्त सिलसिलामै नक्खु जेलमा बन्दी राखिनुभएका झापा सङ्घर्षको राजनीतिप्रति प्रतिबद्ध मलगायत १५ जना क्रान्तिकारीहरू १२ चैत २०३३ को राति डेढ महिना लगाएर जेलभित्रबाट खनिएको सवा सय फिट लामो सुरुङ्बाट जेल तोडी जनताको बीचमा गयौं । जेल तोड्ने क्रान्तिकारीहरूमध्ये केही पुनः गिरफ्तार भए पनि गिरफ्तारीबाट बचेर पार्टी र सङ्घर्षको विकासमा लाग्ने कमरेडहरूले झापा विद्रोहको सन्देश देशव्यापी पु¥याउने कार्यलाई उन्नत स्तरबाट अघि बढाए । विद्रोही ‘मुक्ति मोर्चा समूह’, दाङको ‘सन्देश समूह’, पूर्वको ‘रातो झन्डा समूह’, गण्डकीको ‘क्रान्तिकारी माले–दल’ र अन्य धेरै स्वतन्त्र क्रान्तिकारीहरू मिलेर ०३५ सालको पुस ११ गते नेकपा (माले)को पहिलो राष्ट्रिय सम्मेलन गरी पार्टीको स्थापना भयो, जसको नेतृत्वदायी महासचिव पदमा निर्वाचित हुन मैले प्रतिनिधिहरूको विश्वास प्राप्त गरें । यसका निम्ति ‘प्रथम राष्ट्रिय सम्मेलन’का प्रतिनिधि कमरेडहरूप्रति म आभारी छु ।
सङ्घर्ष र सङ्गठनको विस्तारस“गै क्रान्तिकारी पङ्क्तिमा रहेका मनोगतवादी सङ्कीर्ण र ‘वामपन्थी’ मान्यता र नीतिहरूमा परिमार्जन हु“दै गयो, जनसङ्गठन र जनसङ्घर्षको विकास हु“दै गयो, पार्टीका विभिन्न वर्ग र तहहरूस“गको सम्पर्क बढ्दै गयो । पार्टीको यस विकासलाई तत्कालीन नेतृत्वले बुझ्दै र सफलताका साथ नेतृत्व गर्दै गयो ।
०३३ साल पुसदेखि नेपाली काङ्ग्रेसले भारत प्रवासबाट पार्टी हेडक्वार्टर हटाउ“दै ‘मेलमिलाप’को नीतिसाथ स्वदेश प्रवेश गरेपछि देशको राजनीतिले क्रमशः नया“, राष्ट्रिय र जन–आधारित मोड लिन थाल्यो । ०३५÷३६ को जनमतसङ्ग्रह र ०४६ को संयुक्त जनआन्दोलन त्यसका ज्वलन्त उदाहरण हुन् । अन्तर्राष्ट्रिय र क्षेत्रीय राजनीतिक परिस्थितिमा आएका राजनीतिक परिवर्तनले नेकपा
(माले)लाई जनतन्त्रको सङ्घर्षलाई बढाउन र ०४६ सालको राजनीतिक परिवर्तनलाई सफल बनाउन ठूलो सहयोग ग¥यो ।
०४६ सालको राष्ट्रिय संयुक्त जनआन्दोलनले निरङ्कुशतन्त्र र निर्दलीयतामाथि विजय हासिल ग¥यो । ‘जनमतसङ्ग्रह’ कालको सङ्घर्षपश्चात् ०४६ सालको निरङ्कुशताविरोधी संयुक्त जनआन्दोलनको विजयले नेकपा (माले)लाई राष्ट्रिय शक्तिका रूपमा स्थापित ग¥यो । ०४६ सालको राजनीतिक परिवर्तनलाई सही ढङ्गले मूल्याङ्कन गरेर उपलब्धिहरूलाई रक्षा गर्दै राजनीतिक परिवर्तन अनुकूल सामाजिक–आर्थिक परिवर्तनको कार्यलाई सम्पादन गर्नुपर्ने अवधिमा देशको वामआन्दोलनमा उत्पन्न भएका विसर्जनवादी र उग्रवामपन्थी भड्काउहरूले ठूलो क्षति पु¥याएका छन्, जसको वस्तुवादी समीक्षा गर्दै आन्दोलनलाई प्रभावकारी ढङ्गले अघि बढाउने आवश्यकता देखिएको छ ।
(६) निर्दलीय सामन्ती निरङ्कुशतन्त्र अर्थात् राजतन्त्रविरुद्ध सशक्त र हिंसात्मक प्रहार झापा विद्रोहको सारतŒव हो, जो निःसन्देश सही र सामयिक थियो । त्यस विद्रोहले तत्कालै नया“ जनवादी सत्ता स्थापनाको कार्यनीति लिनुचाहि“ देशको भूराजनीतिक संवेदनशीलताको अनदेखा गर्ने क्रान्तिकारी आवेगजनित कमजोरी थियो, जसलाई आन्दोलनको विकासक्रममा झापा आन्दोलनमा पैदा भएका अलगअलग वैचारिक प्रवृत्तिहरूले आ–आफ्नै ढङ्गले सच्याउने प्रयत्न गरेका छन् । झापा विद्रोहले समयक्रममा नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनमा नया“ जनवादी क्रान्तिकारी धारलाई सशक्त बनाउने, आन्दोलनप्रति जनताको अभिरुचि र सहभागिता बढाउने, ०३५÷३६ सालको जनमतसङ्ग्रहपश्चात् नया“ जनवादी लक्ष्यलाई कायम राख्दै बहुदलीय पु“जीवादी प्रजातन्त्र (पार्टी स्वतन्त्रता) निम्तिको तात्कालिक सङ्घर्षमा जनतालाई सरिक बनाउने र २०४६ सालको निर्दलीयता विरोधी संयुक्त राष्ट्रिय जनआन्दोलनको सफलतापश्चात् वामपन्थी कम्युनिस्ट शक्तिलाई राष्ट्रिय शक्तिका रूपमा स्थापित गर्नेजस्ता उपलब्धिहरू प्राप्त गरेको छ । यति भए पनि ०४६ सालको राजनीतिक परिवर्तनपश्चात् झापा विद्रोहबाट उठेको पार्टीले समयको माग र जनताको अपेक्षामुताबिक झापा विद्रोहको उद्देश्यलाई अघि बढाउन सकेन । पार्टी पु“जीवादी विकृति र विसङ्गतिहरूमा फस्दै गयो र कम्युनिस्ट आन्दोलनको प्रजातान्त्रीकरणको नाममा सैद्धान्तिक स्खलनतर्फ उन्मुख भयो । फलतः पार्टीभित्र विवाद र गुटबन्दी बढ्यो र ०५४ सालमा पुगेर पार्टी नै विखण्डित भयो । त्यो विखण्डनको उपचार आजसम्म हुन सकेको छैन, जुन उपचारका निम्ति गम्भीर सैद्धान्तिक, वैचारिक र रणनीतिक औषधिहरूको खा“चो छ ।
०४६ सालको राजनीतिक परिवर्तनलाई सही दिशामा बढाउन नसकेको अवस्थामा ०५२ सालदेखि बहुदलीय संसदीय व्यवस्थाकै विरुद्धमा नेकपा (एमाओवादी) पार्टीको नेतृत्वमा अर्को सशस्त्र विद्रोह सुरु भयो । त्यसलाई झापा विद्रोेहकोे निरन्तरता भने पनि वास्तवमा त्यो झापा आन्दोलनले प्राप्त गरेका उपलब्धिहरू र शिक्षालाई कदर गर्न नसक्ने गम्भीर कमजोरीको अभिव्यक्ति थियो, जसलाई बाह्य शक्तिकेन्द्रहरूले आ–आफ्ना रणनीतिहरूमुताबिक प्रयोग गर्ने भरमग्दुर प्रयत्न गरे । क्रान्तिको आदर्श र नया“ जनवादी सत्ताको लक्ष्य बोकेर सुरु भएको माओवादी सशस्त्र विद्रोह परिवर्तनका नाममा विदेशी रणनीतिको वाहक बन्ने अत्यन्त अनपेक्षित भीड–शक्तिमा परिणत हुने खतरातर्फ अघि बढ्न पुग्यो । त्यसबाट बच्ने प्रयत्नको सिलसिलामा उक्त आन्दोलन आज पा“च टुक्रामा खण्डित हुन पुगेको छ । तर, कुनै गुटस“ग पनि आफ्नो आन्दोलनको वस्तुगत समीक्षा गर्ने र आफ्ना रणनीतिक भूल–त्रुटिहरूलाई सच्याउने क्षमता विकसित नभइसकेकाले त्यो आन्दोलनले आफूलाई कसरी बचाउन सक्ला भन्ने प्रश्न जनमानसमा जन्मिसकेको छ ।
यस्तो अवस्थामा झापा सङ्घर्ष र माओवादी विद्रोहका सकारात्मक पक्षहरूलाई केलाउ“दै रक्षा गर्ने र गल्ती–कमजोरीहरूलाई पहिचान गर्दै निर्ममताका साथ बढार्ने ठूलो समीक्षा र शुद्धीकरणको आवश्यकता छ । यो काम सम्पादन गर्न नेपालका विशेषताहरूलाई पहिचान गर्दै माक्र्सवाद–लेनिनवादको सिर्जनात्मक प्रयोग गर्ने कार्यलाई बुद्धिमानीपूर्वक अघि बढाउनुपर्छ । यही क्रममा म र हाम्रो पार्टी नेकपा (माले) नेपाललाई प्राथमिकता दिने चिन्तनलाई माक्र्सवाद–लेनिनवाद तथा माओत्से तुङ विचारधारास“ग सिर्जनात्मक ढङ्गले जोड्नुपर्ने निष्कर्षमा पुगिरहेका छौं । आजसम्म पनि नेपालको अस्तित्व र राज्यका रूपमा यसको स्वतन्त्रता र सार्वभौमसत्ता विनाशको डिलबाट गुज्रन बाध्य हुनुपर्ने अवस्था रहेकाले तिनलाई प्राथमिकता दिने विचार अर्थात् नेपाल चिन्तनयुक्त माक्र्सवाद–लेनिनवादले मात्र नेपाली क्रान्तिकारी सङ्घर्षलाई मार्गदर्शन गर्न सक्छ भन्ने निचोडमा क्रान्तिकारीहरू पुग्नु आवश्यक छ ।
(७) झापा सङ्घर्ष र त्यसपछिका राजनीतिक घटनाक्रमहरूले हामीलाई माक्र्सवाद–लेनिनवादको नेपालीकरण गर्नुपर्ने ज्वलन्त आवश्यकताको अघि उभ्याएका छन् । विशेषगरी असोज ३ गते संविधानसभाबाट अग्रगामी लोकतान्त्रिक संविधान जारी भएपश्चात् दक्षिणी छिमेकीबाट त्यसलाई अस्वीकार गर्दै त्यसमा आफ्नो रणनीतिअनुसारको परिवर्तन ल्याउनका निम्ति गरिएको अमानवीय नाकाबन्दीले हामीलाई उक्त काम गर्न बाध्य पारेको छ ।
अतः देशका सबै वामपन्थी चिन्तक र नेताहरूले माक्र्सवाद–लेनिनवाद तथा माओत्से तुङ विचारधारालाई नेपालीकरण गर्न विगतको समीक्षा र आगामी कार्यभारहरूको निक्र्योल गर्न गम्भीर विचार–विमर्शमा सरिक हुनु आवश्यक छ । नेपालीकरण गरिएको माक्र्सवाद–लेनिनवाद नै नेपालका सबै क्रान्तिकारीहरूको एकताको मिलनबिन्दु हुन सक्छ भन्ने मेरो र नेकपा (माले) को निष्कर्ष रहेको छ ।
(मैनाली झापा आन्दोलनका एक प्रमुख नेता, को–अर्डिनेसन केन्द्रका सचिव र तत्कालीन नेकपा (माले)का संस्थापक महासचिव तथा हाल आफ्नो नेतृत्वमा क्रियाशील नेकपा (माले)का महासचिव हुनुहुन्छ । –सम्पादक)
झापा सङ्घर्षदेखि सिंहदरबारसम्म नेकपा (एमाले)को ऐतिहासिक यात्रा
डा. विजयकुमार पौडेल
१. झापा आन्दोलनदेखि नेकपा
(एमाले) सम्मको पृष्ठभूमि
झापा आन्दोलनका प्रेरक तथा भारतको नक्सलवाडी विद्रोहका नायक कमरेड चारु मजुमदारलाई कलकत्ता प्रहरीले २०२९ साल साउन १ गते (१६ जुलाई १९७२) पक्राउ गरेको थियो । उनलाई संसारको सबैभन्दा ठूलो लोकतन्त्र मानिएको भारतीय प्रशासनले जेलभित्रै निर्मम यातना दिएर मा¥यो । उनलाई गिरप्mतारीको १३ दिनपछि मृत घोषित गरियो । त्यसको सात महिनापछि जेल सार्ने बहाना बनाई झापा विद्रोहका नायकहरू– कमरेड रामनाथ दाहाल, नेत्र घिमिरे, कृष्ण कुइ“केल, वीरेन राजवंशी र नारायण श्रेष्ठलाई सुखानीको जङ्गलमा लगेर मारियो । ती महान् सहिदहरूले पञ्चायती प्रशासनस“ग अलिकति झुक्न मानेको भए वा अलिकति नरमपन मात्रै देखाएको भए पनि ज्यान गुमाउनुपर्ने थिएन । उनीहरूलाई लाइन लगाएर सबैलाई एकै पटक मारिएन, पालैपालो मारियो । क्रमशः पछि मर्नेले पनि होस गुमाएनन् र झुक्न मानेनन् ।
अहिलेको नेकपा (एमाले) बन्नुमा झापा आन्दोलनका ती महान् सहिदहरूको भावनात्मक हिसाबले ठूलो योगदान छ । आफ्नो बलिदानले पक्कै पनि नेपाली क्रान्ति अगाडि बढ्नेछ भन्ने दृढ विश्वास लिएर नै उनीहरूले प्राणको आहूति दिएका थिए । उनीहरूले आफ्नो बलिदान खेर जाला कि भन्ने शङ्का मात्र गरेका भए पनि बन्दुकको अगाडि छाती खोलेर उभिने थिएनन् होला ।
अहिलेको नेकपा (एमाले) को निर्माणमा झापा आन्दोलनको कस्तो प्रभाव छ भन्ने मूल्याङ्कन गर्नका लागि यहा“निर एउटा केस स्टडी भन्न मिल्ने एउटा घटना प्रस्तुत गर्नु उपयुक्त देख्छु । एउटा जिल्लाको भूमिगत कार्यक्रममा भएको चार घण्टा लामो बहसले नमुना (स्याम्पल) उपलब्ध गराउ“छ भन्ने मेरो ठहर छ । ०४६ सालको आन्दोलनको तयारी चल्दै थियो । त्यसै वर्षको कात्तिकमा रूपन्देहीको सेमलारमा तत्कालीन नेकपा (माले)को प्रथम जिल्ला अधिवेशन आयोजना भएको थियो । भूमिगतकालमा लामो समयसम्म अधिवेशनहरू भएका थिएनन्, भेलाहरूबाट काम चलाइन्थ्यो । त्यसैले, ०३५ सालमा नेकपा (माले)को गठन भएर पनि ११ वर्षसम्म अधिवेशन भएको थिएन । त्यस कार्यक्रमको उद्घाटन तत्कालीन लुम्बिनी इन्चार्ज केपी शर्मा ओली (भूमिगत नाम मिलन पाण्डे) ले गर्नुभएको थियो । अधिवेशनमा जिल्ला सचिव देवेन्द्र घिमिरेले प्रतिवेदन प्रस्तुत गर्नुभएको थियो ।
प्रतिवेदनमा लेखिएको एउटा अनुच्छेदका कारण भूमिगत अधिवेशनमा चर्काचर्की नै प¥यो– ‘...यो जिल्लाका पुराना दस्तावेज र रेकर्डहरू कमरेड गौरव (प्रदीप नेपाल)ले हतियारधारी दस्ताको घेरामा जलाउन लगाउनुभयो । उहा“ले अविभाजित नेकपाको पालादेखिका पुराना दस्तावेज जलाइदिनाले पार्टी सङ्गठनका महŒवपूर्ण रेकर्डहरू समाप्त भए । हाम्रो अनुरोधलाई उहा“ले धम्कीको भाषामा जवाफ दिनुभएको थियो । अहिले हामीस“ग ०३७ सालभन्दा यताका रेकर्डहरू मात्र छन् । पुरानो लिखित इतिहास नै समाप्त पारियो । ...को–अर्डिनेसन कमिटीस“ग मुक्ति मोर्चा समूहलाई एकीकरण होइन, विलय गराउने काम गरियो । तलका कार्यकर्ताहरूलाई उत्तेजित पारेर हामीलाई अपमानित गरियो । दशकौंदेखि पार्टीमा पूर्णकालीन भई काम गरेका नेताहरूलाई नया“ सदस्यता लिनुपर्ने बनाइयो ।’
स्थिति कतिसम्म चर्कियो भने अधिवेशनको अध्यक्षमण्डल एकातिर र आयोजक तथा प्रतिनिधिहरू अर्कोतिर भएर बहस भयो । केन्द्रीय नेतृत्व प्रतिवेदनबाट झापाली उग्रताको आलोचना भएको खण्ड हटाउन लगाउने कुरामा अड्डी लिएर बस्यो, हामी सबै प्रतिनिधिहरू इतिहासमा भएका राम्रा नराम्रा दुवै कुरा लेखिनुपर्छ भन्ने अडानमा बस्यौं । पछि त्यो बहसलाई त्यत्तिकै थाति राखेर नया“ जिल्ला नेतृत्वको निर्वाचन गरी अधिवेशन टुङ्ग्याइयो ।
झापा किसान सङ्घर्षको नेपाली कम्युनिस्ट तथा लोकतान्त्रिक आन्दोलनमा के महŒव छ भनेर अनुसन्धान गर्ने हो भने धेरै कुरा लेख्न सकिन्छ । चित्र कोर्ने हो भने एकातिर बलिदानी सङ्घर्षको गाथा र अर्कोतिर विचारको उत्ताउलोपनाबाट सिर्जित गतिविधिहरूका परस्पर विरोधी चित्रहरूको क्यानभास तयार हुनेछ । लेख्ने हो भने ठूलै ठेली तयार गर्न सकिन्छ । यदि द्वन्द्वात्मक विश्लेषणको निचोड थोरै वाक्यमा निकाल्ने प्रयास गर्ने हो भने भन्न सकिन्छ, झापा सङ्घर्षले नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनमा एउटा पुनर्जागरण र पुनर्एकीकरणको लहर सुरु ग¥यो । यसमा धेरै वैचारिक र व्यवहारगत कमजोरीहरू थिए तर प्रतिबद्धता यस्तो थियो कि यसले क्रमशः ती कमजोरीहरूलाई सच्याउने ठाउ“सम्म पु¥याइदियो ।
झापा सङ्घर्ष हु“दै नेकपा (माले)को गठनसम्म भारतको नक्सलवाडी किसान विद्रोहको प्रत्यक्ष वैचारिक प्रभाव परेको देखिन्छ, खासगरी चारु मजुमदारका लेखरचनाहरू हेर्दा र नेकपा (माले) गठन हु“दाको समय वरिपरिका पार्टी प्रकाशनहरू हेर्ने हो भने जस्ताको तस्तै सारिएको हो कि भन्ने भान पार्ने खालका समानताहरू भेटिन्छन् । कोके कालको युगदूत पत्रिका र मुखपत्र वर्गसङ्घर्ष मा छापिएका लेखहरू कतिपय त चारु मजुमदार र सरोज दत्तका लेखहरूको नेपाली अनुवाद नै हुन् कि भन्ने खालको समानता पाइन्छ ।
नेकपा (माले) बनिसकेपछि पनि धेरै पछिसम्म त्यही वैचारिक धारको धङधङी कायमै रहेको देखिन्छ । त्यसभन्दा अगाडि जाने हो भने भारतीय कम्युनिस्ट पार्टी (सीपीआई) बाट विभाजित भई बनेको भारतीय कम्युनिस्ट पार्टी (माक्र्सवादी)स“ग पुष्पलाल धारको धेरै मात्रामा समानता भेटिन्छ । भाकपा (माक्र्सवादी) विभाजित भएर भाकपा (माले) बनेको थियो भने एकीकृत नेकपाबाट अलगथलग भई सञ्चालित रहेको पूर्व कोसी प्रान्तीय कमिटीअन्तर्गतको झापा जिल्ला कमिटी त्यसबाट पनि अलग भई तत्कालीन नेपाली ‘कोके’ बन्नु र भाकपा (माक्र्सवादी) बाट अलग भई भारतीय ‘कोके’ बन्नु पनि उस्तैउस्तै देखिन्छ । दुवैमा वैचारिक स्रोतको समानता चिनिया“ क्रान्तिको नक्कल र सांस्कृतिक क्रान्तिकालीन उग्रताको प्रभाव त छ नै । यसैले भारतीय माले धारको कम्युनिस्ट आन्दोलन र चिनिया“ प्रभावबारे पनि संक्षिप्तमा चर्चा गर्नु र सम्भव सीमासम्म तुलना गर्नु सान्दर्भिक नै हुनेछ ।
२. आधुनिक समयमा कम्युनिस्ट उग्रवादको वैचारिक धरातल
कम्युनिस्ट आन्दोलन अबको संसारको वर्गीय मुक्तिको आन्दोलन त हु“दै हो, सर्वाधिक मानवीय आन्दोलन पनि हो । विशेश्वरप्रसाद कोइराला सुरुमा कम्युनिस्ट विचारधाराप्रति आकर्षित थिए । यो कुरा उनले आफ्नो आत्म वृत्तान्तमा बताएका छन् । सन् १९४२ को कुरा थियो । उनी कम्युनिस्ट पार्टीको सदस्यता लिनका लागि तत्कालीन भारतीय कम्युनिस्ट पार्टीका नेता श्रीपाद अमृत डा“गेलाई भेट्न जा“दै थिए । रेल स्टेसनमा उनीस“ग जयप्रकाश नारायण भेट भए । जयप्रकाश नारायण प्रजातान्त्रिक समाजवादी विचारबाट प्रभावित तथा घोर कम्युनिस्ट विरोधी थिए । उनको सङ्गतबाट बीपी यति धेरै प्रभावित भए कि आजीवन कम्युनिस्ट विरोधी रहे तथा आफूअनुकूल समाजवादको व्याख्या गर्दैै रहे । उनी पनि समाजवादलाई विश्वव्यापी बौद्धिक आन्दोलन मान्छन् । बीपी कोइरालाको नजरमा आन्दोलनका सबै रूप परिस्थितिअनुसार सम्पादनीय वा ग्रहणीय थिए ।ज्ञ प्रतिक्रियावादी सत्तापक्षले जस्तो व्यवहार गर्छ, क्रान्तिकारीहरूले पनि त्यहीअनुसार नै जवाफ दिनुपर्दछ भन्ने मान्यता राखेकै कारण नेपाली काङ्ग्रेसको नेतृत्वमा पटकपटक सशस्त्र सङ्घर्षका प्रयासहरू भएका थिए । सशस्त्र आन्दोलनलाई मन पराउने भएकै कारणले झापा सङ्घर्षमा भएको बलिदानबारे बीपीले भनेका थिए– ‘हाम्रा युवाहरूले पनि झापाका युवाहरूको बलिदानी गाथाबाट सिक्नुपर्दछ ।’द्द अर्थात्, नेपालका कम्युनिस्टहरूलाई मात्रै होइन, गैरकम्युनिस्टहरूलाई पनि झापा आन्दोलनले कुनै न कुनै मात्रामा प्रभावित गरेको देखिन्छ ।
वैचारिक सैद्धान्तिक अध्ययनमा रुचि राख्ने हरेक बुर्जुवा विद्वान्हरूको मान्यता रहने गरेको छ– ‘हरेक मानिस युवा अवस्थामा एकपटक कवि बन्ने प्रयास गर्दछ र कम्युनिस्ट पनि । उमेरले परिपक्वता पाउ“दै गएपछि थोरै मानिस मात्रै कवि बन्दछन् र कम्युनिस्ट रहिरहन्छन् ।’ कम्युनिस्ट विचारधारालाई होच्याउनका लागि बुर्जुवाहरू त्यसो भन्छन् तर यो कुरा सत्य हो कि युवा उमेरले छिटो परिवर्तन खोज्छ । त्यसै कारणले गर्दा युवा अवस्थाको प्रेममा भावुकताको पक्ष धेरै र व्यावहारिकताको पक्ष केही कमजोर नै हुन्छ । यसैगरी, युवा अवस्थाका क्रान्तिकारीहरूलाई उग्रवादले धेरै छिटो आकर्षित गर्दछ । त्यसमाथि वरिपरिको वातावरणले उग्रवादको खेती गरिरहेको छ भने त उग्रवादको खेती अत्यधिक फस्टाउ“छ ।
वामपन्थी उग्रवाद माक्र्सकै पालादेखि विभिन्न रूप र रङ्गमा देखिने गरेको छ । स्वयम् माक्र्सले पेरिस कम्युनका गतिविधिहरूलाई वामपन्थी उग्रवादबाट ग्रसित भनेका थिए । लेनिनले पनि आफ्नो समयको वामपन्थी उग्रवादस“ग तीव्र वैचारिक सङ्घर्ष गर्नुपरेकै थियो र त्यसबारेमा उनले पुस्तक नै लेखेका थिए ।घ अहिलेको समसामयिक दुनिया“मा रहेको वामपन्थी उग्रवादको स्रोत भने चिनिया“ क्रान्तिको तरिकाको जस्ताको तस्तै नक्कल गर्ने प्रवृत्ति र चीनकै सांस्कृतिक क्रान्तिप्रतिको सकारात्मक दृष्टिकोण वा माओवाद रहने गरेको छ । सारांशमा भन्ने हो भने अहिले व्याख्या गर्ने गरिएको माओवाद नै वर्तमान विश्वको उग्रवामपन्थी विचारधारा र गतिविधिको महŒवपूर्ण स्रोत हो भन्ने ठहर नै गर्न सकिन्छ तर यो नै एक मात्र स्रोत भने होइन । मूल स्रोत त असहनीय दमनयुक्त सामाजिक–आर्थिक परिवेश र परिवर्तनको अतिशय ढिलो प्रक्रिया नै हुन् । बेलाबेलामा उदाउने सम्बन्धित समयको युवा नेतृत्वको अति महŒवाकाङ्क्षालाई पनि यसको आंशिक स्रोत मान्न सकिन्छ ।
तत्कालीन चीन र सोभियत रुसबीचको विवादले सन् १९६१ मा नै अन्तर्राष्ट्रिय आकार लिइसकेको थियो । चीनका नेता माओ त्से तुङलाई आफ्नो जीवनकालमा नै समृद्ध समाजवाद निर्माण गर्ने चाहना थियो । क्रान्तिको सफलताको मोहनीले उनलाई लठ्याएको थियो ।द्ध त्यसैले पार्टीभित्र धेरै मतमतान्तर हु“दाहु“दै पनि उनको नेतृत्वमा महान् फड्को (ग्रेट लिप फरवार्ड) कार्यक्रम सन् १९५८ मा लागू गरियो । सन् १९४९ मा चीनमा सम्पन्न भएको नया“ जनवादी क्रान्तिले एक दशक पूरा नगर्दै समाजवादमा फड्को मार्ने कुरा अघोरै उग्रवाद थियो, तर ठूलो पार्टीका ठूला नेताले सुरु गरेको कार्यक्रम भएको हु“दा कतै पहरामा ठोक्किएर दुर्घटना नहोउन्जेल सच्चिने र सही दिशा समात्ने कुरा पनि हु“दैन । अझ त्यसमाथि देश पनि ठूलो छ भने गलत सिद्धान्तको खण्डन हुन धेरै समय लाग्छ ।
वर्तमान विश्वमा पनि मानिस शक्ति पूजक छ“दै छ । शक्तिले सत्य निर्धारण गर्ने कुरा दास युगबाट सुरु भएको हो र अहिलेसम्म यो जारी छ । अझ भर्खर जापानी साम्राज्यवादलाई हराएर तथा तत्कालीन सोभियत सङ्घका महाशक्तिशाली नेता जोसेफ स्टालिनस“ग मतभेदसमेत राखेर क्रान्ति गर्न सक्ने महानायक माओ त्से दुङको कुरा कसले काट्न सक्नु र ? राष्ट्रपति तथा पोलिटब्युरोका सर्वाधिक वरिष्ठ नेता लिउ साओ ची, देङ जियाओ पिङ र चओ अन लएहरूले विरोध गर्दा गर्दै पनि ग्रेट लिप फरवार्डको आर्थिक–राजनीतिक–सांस्कृतिक कार्यक्रम लागू गरियो । पछि सन् १९६६ मा त महान् सांस्कृतिक क्रान्तिको कार्यक्रम नै लागू गरियो । त्यहा“बाट एक दशकसम्म चौतफी उग्रता र अराजकताको राज रह्यो । चीनको सरकारी नियन्त्रणमा रहेको रेडियो बेइजिङ (त्यतिखेरको रेडियो पेकिङ) ले खुलमखुला सोभियत सङ्घका नीतिहरूको कटु आलोचना गथ्र्यो र संसारमा जहा“जहा“ उग्रवादी कम्युनिस्ट धार देखा पथ्र्यो, त्यसको तत्कालै समर्थन गरिहाल्थ्यो । चिनिया“ सरकारको कुनै रणनीतिक स्वार्थ पूरा गर्ने दीर्घकालीन योजनाअनुसार त्यस्ता समर्थनहरू गरि“दैनथे । तीव्र क्रान्तिको उग्र भावना नै त्यस्ता समर्थनहरूको आधार हुने गर्थे । त्यसको प्रभाव भारत, नेपाल, कम्बोडिया (त्यतिखेर कम्पुचिया भनिन्थ्यो), भियतनाम, म्यानमार (त्यतिखेर बर्मा भनिन्थ्यो), मलेसिया, थाइल्यान्ड, पेरु र फिलिपिन्सका कम्युनिस्ट आन्दोलनहरूमा अत्यधिक मात्रामा प¥यो । नेपालको सन्दर्भमा चीनको महान् फड्कोबाट सुरु भई महान् सांस्कृतिक क्रान्ति भन्ने चरणमा पुगेको वैचारिक उग्रवाद भारतको पश्चिम बङ्गाल हु“दै झापाको बाटो नेपाल छिरेको थियो !
२.१ समाजवादतिरको महान् फड्कोको असफलता र चिनिया“ सांस्कृतिक क्रान्ति
सन् १९४९ मा चीनमा नया“ जनवादी क्रान्ति सम्पन्न भएपछि नया“ व्यवस्थाको चा“जोपा“जो मिलाउन तीन वर्ष लाग्यो । त्यसपछि बल्ल योजनाबद्ध विकासका लागि प्रयास सुरु गरियो । पहिलो पञ्चवर्षीय योजना (१९५३–५७) को केही सफलताले माओ त्से तुङलाई धेरै हौस्यायो । भर्खर पहिलो योजना सम्पन्न भएको थियो । त्यसको समीक्षा गरी मसिनो गरी अगाडि बढ्नुपर्नेमा एकै पटक समाजवादमा संक्रमण गर्ने महान् फड्को भन्ने कार्यक्रम लागू गरियो । दोस्रो पञ्चवर्षीय योजना (१९५८–६२)मा राष्ट्रिय उत्पादनलाई कम्तिमा आर्थिक वर्ष १९५७ को तुलनामा दुईगुणा बढी पु¥याउने लक्ष्य राखिएको थियो । व्यापक स्तरमा सम्पत्तिको सामूहिकीकरण र कम्युनहरूको निर्माणमा जोड दिइयो । ल्यू साओ ची, देङ जिआयो पिङलगायतले आर्थिक आधार तयार नहु“दै घोषणा गरिएको कार्यक्रमले समाजवादमा नपु¥याउने बरु अर्थतन्त्र धराशायी बनाउने तर्क गरेका थिए तर उनीहरूको मतले मान्यता पाउन सकेन । सन् १९६२ मा समीक्षा गर्दा अन्न उत्पादन घटेको, औद्योगिक उत्पादन धराशायी भएको, व्यापक मात्रामा घरघरमा भट्टी राखेर उत्पादन गरिएको फलाम स्वभावतः मोलुवा (पिग आइरन) रहेको र त्यसबाट मेसिनरी उत्पादन हुन नसक्ने भएकाले बेकार रहेको जस्ता निष्कर्ष निस्किए ।छ
महान फड्कोको असफलताले पार्टीभित्र माओको प्रभाव कम पर्न थाल्यो । तर माओ आफ्नै जिद्दीमा अडिग थिए । उनी तत्कालीन सोभियत सङ्घका नेता तथा राष्ट्रपति निकिता ख्रुस्चेभलाई देखाइदिन चाहन्थे, ‘हेर तिमीले सहयोग बन्द गरे पनि हामी आफ्नो विकास आफैं गर्न सक्षम छौं ।’
पार्टीभित्र सुरु भएको आलोचनालाई माओले आफ्नो प्रभाव गुम्न थालेको भन्ने अर्थमा लिए, जो वास्तवमा गलत ठम्याइ थियो । पार्टीभित्र उनको प्रतिष्ठामा कुनै कमी आएको थिएन, तर आलोचनालाई सहने बानी हराइसकेका माओलाई हरेक सुझाव आफूविरुद्धको षड्यन्त्रजस्तो लाग्न थाल्यो । उनी चाकरीबाजहरूबाट घेरिन थाले । समाजवादी अर्थतन्त्रमा हाम फाल्ने बेला भइसकेको छैन भन्नेहरू सबै उनको नजरमा बुर्जुवा ठहरिए । ती सबैलाई दमन गरेरै रूपान्तरण गर्नुपर्दछ भन्ने ठानी सन् १९६६ मा महान् सर्वहारा सांस्कृतिक क्रान्ति सुरु गरियो ।
यहा“निर चीनको महान् फड्को र सांस्कृतिक क्रान्तिका वैचारिक मान्यताहरूका बारेमा चर्चा आवश्यक देखिन्छ । ती यस्ता थिए–ट
(एमाले) सम्मको पृष्ठभूमि
झापा आन्दोलनका प्रेरक तथा भारतको नक्सलवाडी विद्रोहका नायक कमरेड चारु मजुमदारलाई कलकत्ता प्रहरीले २०२९ साल साउन १ गते (१६ जुलाई १९७२) पक्राउ गरेको थियो । उनलाई संसारको सबैभन्दा ठूलो लोकतन्त्र मानिएको भारतीय प्रशासनले जेलभित्रै निर्मम यातना दिएर मा¥यो । उनलाई गिरप्mतारीको १३ दिनपछि मृत घोषित गरियो । त्यसको सात महिनापछि जेल सार्ने बहाना बनाई झापा विद्रोहका नायकहरू– कमरेड रामनाथ दाहाल, नेत्र घिमिरे, कृष्ण कुइ“केल, वीरेन राजवंशी र नारायण श्रेष्ठलाई सुखानीको जङ्गलमा लगेर मारियो । ती महान् सहिदहरूले पञ्चायती प्रशासनस“ग अलिकति झुक्न मानेको भए वा अलिकति नरमपन मात्रै देखाएको भए पनि ज्यान गुमाउनुपर्ने थिएन । उनीहरूलाई लाइन लगाएर सबैलाई एकै पटक मारिएन, पालैपालो मारियो । क्रमशः पछि मर्नेले पनि होस गुमाएनन् र झुक्न मानेनन् ।
अहिलेको नेकपा (एमाले) बन्नुमा झापा आन्दोलनका ती महान् सहिदहरूको भावनात्मक हिसाबले ठूलो योगदान छ । आफ्नो बलिदानले पक्कै पनि नेपाली क्रान्ति अगाडि बढ्नेछ भन्ने दृढ विश्वास लिएर नै उनीहरूले प्राणको आहूति दिएका थिए । उनीहरूले आफ्नो बलिदान खेर जाला कि भन्ने शङ्का मात्र गरेका भए पनि बन्दुकको अगाडि छाती खोलेर उभिने थिएनन् होला ।
अहिलेको नेकपा (एमाले) को निर्माणमा झापा आन्दोलनको कस्तो प्रभाव छ भन्ने मूल्याङ्कन गर्नका लागि यहा“निर एउटा केस स्टडी भन्न मिल्ने एउटा घटना प्रस्तुत गर्नु उपयुक्त देख्छु । एउटा जिल्लाको भूमिगत कार्यक्रममा भएको चार घण्टा लामो बहसले नमुना (स्याम्पल) उपलब्ध गराउ“छ भन्ने मेरो ठहर छ । ०४६ सालको आन्दोलनको तयारी चल्दै थियो । त्यसै वर्षको कात्तिकमा रूपन्देहीको सेमलारमा तत्कालीन नेकपा (माले)को प्रथम जिल्ला अधिवेशन आयोजना भएको थियो । भूमिगतकालमा लामो समयसम्म अधिवेशनहरू भएका थिएनन्, भेलाहरूबाट काम चलाइन्थ्यो । त्यसैले, ०३५ सालमा नेकपा (माले)को गठन भएर पनि ११ वर्षसम्म अधिवेशन भएको थिएन । त्यस कार्यक्रमको उद्घाटन तत्कालीन लुम्बिनी इन्चार्ज केपी शर्मा ओली (भूमिगत नाम मिलन पाण्डे) ले गर्नुभएको थियो । अधिवेशनमा जिल्ला सचिव देवेन्द्र घिमिरेले प्रतिवेदन प्रस्तुत गर्नुभएको थियो ।
प्रतिवेदनमा लेखिएको एउटा अनुच्छेदका कारण भूमिगत अधिवेशनमा चर्काचर्की नै प¥यो– ‘...यो जिल्लाका पुराना दस्तावेज र रेकर्डहरू कमरेड गौरव (प्रदीप नेपाल)ले हतियारधारी दस्ताको घेरामा जलाउन लगाउनुभयो । उहा“ले अविभाजित नेकपाको पालादेखिका पुराना दस्तावेज जलाइदिनाले पार्टी सङ्गठनका महŒवपूर्ण रेकर्डहरू समाप्त भए । हाम्रो अनुरोधलाई उहा“ले धम्कीको भाषामा जवाफ दिनुभएको थियो । अहिले हामीस“ग ०३७ सालभन्दा यताका रेकर्डहरू मात्र छन् । पुरानो लिखित इतिहास नै समाप्त पारियो । ...को–अर्डिनेसन कमिटीस“ग मुक्ति मोर्चा समूहलाई एकीकरण होइन, विलय गराउने काम गरियो । तलका कार्यकर्ताहरूलाई उत्तेजित पारेर हामीलाई अपमानित गरियो । दशकौंदेखि पार्टीमा पूर्णकालीन भई काम गरेका नेताहरूलाई नया“ सदस्यता लिनुपर्ने बनाइयो ।’
स्थिति कतिसम्म चर्कियो भने अधिवेशनको अध्यक्षमण्डल एकातिर र आयोजक तथा प्रतिनिधिहरू अर्कोतिर भएर बहस भयो । केन्द्रीय नेतृत्व प्रतिवेदनबाट झापाली उग्रताको आलोचना भएको खण्ड हटाउन लगाउने कुरामा अड्डी लिएर बस्यो, हामी सबै प्रतिनिधिहरू इतिहासमा भएका राम्रा नराम्रा दुवै कुरा लेखिनुपर्छ भन्ने अडानमा बस्यौं । पछि त्यो बहसलाई त्यत्तिकै थाति राखेर नया“ जिल्ला नेतृत्वको निर्वाचन गरी अधिवेशन टुङ्ग्याइयो ।
झापा किसान सङ्घर्षको नेपाली कम्युनिस्ट तथा लोकतान्त्रिक आन्दोलनमा के महŒव छ भनेर अनुसन्धान गर्ने हो भने धेरै कुरा लेख्न सकिन्छ । चित्र कोर्ने हो भने एकातिर बलिदानी सङ्घर्षको गाथा र अर्कोतिर विचारको उत्ताउलोपनाबाट सिर्जित गतिविधिहरूका परस्पर विरोधी चित्रहरूको क्यानभास तयार हुनेछ । लेख्ने हो भने ठूलै ठेली तयार गर्न सकिन्छ । यदि द्वन्द्वात्मक विश्लेषणको निचोड थोरै वाक्यमा निकाल्ने प्रयास गर्ने हो भने भन्न सकिन्छ, झापा सङ्घर्षले नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनमा एउटा पुनर्जागरण र पुनर्एकीकरणको लहर सुरु ग¥यो । यसमा धेरै वैचारिक र व्यवहारगत कमजोरीहरू थिए तर प्रतिबद्धता यस्तो थियो कि यसले क्रमशः ती कमजोरीहरूलाई सच्याउने ठाउ“सम्म पु¥याइदियो ।
झापा सङ्घर्ष हु“दै नेकपा (माले)को गठनसम्म भारतको नक्सलवाडी किसान विद्रोहको प्रत्यक्ष वैचारिक प्रभाव परेको देखिन्छ, खासगरी चारु मजुमदारका लेखरचनाहरू हेर्दा र नेकपा (माले) गठन हु“दाको समय वरिपरिका पार्टी प्रकाशनहरू हेर्ने हो भने जस्ताको तस्तै सारिएको हो कि भन्ने भान पार्ने खालका समानताहरू भेटिन्छन् । कोके कालको युगदूत पत्रिका र मुखपत्र वर्गसङ्घर्ष मा छापिएका लेखहरू कतिपय त चारु मजुमदार र सरोज दत्तका लेखहरूको नेपाली अनुवाद नै हुन् कि भन्ने खालको समानता पाइन्छ ।
नेकपा (माले) बनिसकेपछि पनि धेरै पछिसम्म त्यही वैचारिक धारको धङधङी कायमै रहेको देखिन्छ । त्यसभन्दा अगाडि जाने हो भने भारतीय कम्युनिस्ट पार्टी (सीपीआई) बाट विभाजित भई बनेको भारतीय कम्युनिस्ट पार्टी (माक्र्सवादी)स“ग पुष्पलाल धारको धेरै मात्रामा समानता भेटिन्छ । भाकपा (माक्र्सवादी) विभाजित भएर भाकपा (माले) बनेको थियो भने एकीकृत नेकपाबाट अलगथलग भई सञ्चालित रहेको पूर्व कोसी प्रान्तीय कमिटीअन्तर्गतको झापा जिल्ला कमिटी त्यसबाट पनि अलग भई तत्कालीन नेपाली ‘कोके’ बन्नु र भाकपा (माक्र्सवादी) बाट अलग भई भारतीय ‘कोके’ बन्नु पनि उस्तैउस्तै देखिन्छ । दुवैमा वैचारिक स्रोतको समानता चिनिया“ क्रान्तिको नक्कल र सांस्कृतिक क्रान्तिकालीन उग्रताको प्रभाव त छ नै । यसैले भारतीय माले धारको कम्युनिस्ट आन्दोलन र चिनिया“ प्रभावबारे पनि संक्षिप्तमा चर्चा गर्नु र सम्भव सीमासम्म तुलना गर्नु सान्दर्भिक नै हुनेछ ।
२. आधुनिक समयमा कम्युनिस्ट उग्रवादको वैचारिक धरातल
कम्युनिस्ट आन्दोलन अबको संसारको वर्गीय मुक्तिको आन्दोलन त हु“दै हो, सर्वाधिक मानवीय आन्दोलन पनि हो । विशेश्वरप्रसाद कोइराला सुरुमा कम्युनिस्ट विचारधाराप्रति आकर्षित थिए । यो कुरा उनले आफ्नो आत्म वृत्तान्तमा बताएका छन् । सन् १९४२ को कुरा थियो । उनी कम्युनिस्ट पार्टीको सदस्यता लिनका लागि तत्कालीन भारतीय कम्युनिस्ट पार्टीका नेता श्रीपाद अमृत डा“गेलाई भेट्न जा“दै थिए । रेल स्टेसनमा उनीस“ग जयप्रकाश नारायण भेट भए । जयप्रकाश नारायण प्रजातान्त्रिक समाजवादी विचारबाट प्रभावित तथा घोर कम्युनिस्ट विरोधी थिए । उनको सङ्गतबाट बीपी यति धेरै प्रभावित भए कि आजीवन कम्युनिस्ट विरोधी रहे तथा आफूअनुकूल समाजवादको व्याख्या गर्दैै रहे । उनी पनि समाजवादलाई विश्वव्यापी बौद्धिक आन्दोलन मान्छन् । बीपी कोइरालाको नजरमा आन्दोलनका सबै रूप परिस्थितिअनुसार सम्पादनीय वा ग्रहणीय थिए ।ज्ञ प्रतिक्रियावादी सत्तापक्षले जस्तो व्यवहार गर्छ, क्रान्तिकारीहरूले पनि त्यहीअनुसार नै जवाफ दिनुपर्दछ भन्ने मान्यता राखेकै कारण नेपाली काङ्ग्रेसको नेतृत्वमा पटकपटक सशस्त्र सङ्घर्षका प्रयासहरू भएका थिए । सशस्त्र आन्दोलनलाई मन पराउने भएकै कारणले झापा सङ्घर्षमा भएको बलिदानबारे बीपीले भनेका थिए– ‘हाम्रा युवाहरूले पनि झापाका युवाहरूको बलिदानी गाथाबाट सिक्नुपर्दछ ।’द्द अर्थात्, नेपालका कम्युनिस्टहरूलाई मात्रै होइन, गैरकम्युनिस्टहरूलाई पनि झापा आन्दोलनले कुनै न कुनै मात्रामा प्रभावित गरेको देखिन्छ ।
वैचारिक सैद्धान्तिक अध्ययनमा रुचि राख्ने हरेक बुर्जुवा विद्वान्हरूको मान्यता रहने गरेको छ– ‘हरेक मानिस युवा अवस्थामा एकपटक कवि बन्ने प्रयास गर्दछ र कम्युनिस्ट पनि । उमेरले परिपक्वता पाउ“दै गएपछि थोरै मानिस मात्रै कवि बन्दछन् र कम्युनिस्ट रहिरहन्छन् ।’ कम्युनिस्ट विचारधारालाई होच्याउनका लागि बुर्जुवाहरू त्यसो भन्छन् तर यो कुरा सत्य हो कि युवा उमेरले छिटो परिवर्तन खोज्छ । त्यसै कारणले गर्दा युवा अवस्थाको प्रेममा भावुकताको पक्ष धेरै र व्यावहारिकताको पक्ष केही कमजोर नै हुन्छ । यसैगरी, युवा अवस्थाका क्रान्तिकारीहरूलाई उग्रवादले धेरै छिटो आकर्षित गर्दछ । त्यसमाथि वरिपरिको वातावरणले उग्रवादको खेती गरिरहेको छ भने त उग्रवादको खेती अत्यधिक फस्टाउ“छ ।
वामपन्थी उग्रवाद माक्र्सकै पालादेखि विभिन्न रूप र रङ्गमा देखिने गरेको छ । स्वयम् माक्र्सले पेरिस कम्युनका गतिविधिहरूलाई वामपन्थी उग्रवादबाट ग्रसित भनेका थिए । लेनिनले पनि आफ्नो समयको वामपन्थी उग्रवादस“ग तीव्र वैचारिक सङ्घर्ष गर्नुपरेकै थियो र त्यसबारेमा उनले पुस्तक नै लेखेका थिए ।घ अहिलेको समसामयिक दुनिया“मा रहेको वामपन्थी उग्रवादको स्रोत भने चिनिया“ क्रान्तिको तरिकाको जस्ताको तस्तै नक्कल गर्ने प्रवृत्ति र चीनकै सांस्कृतिक क्रान्तिप्रतिको सकारात्मक दृष्टिकोण वा माओवाद रहने गरेको छ । सारांशमा भन्ने हो भने अहिले व्याख्या गर्ने गरिएको माओवाद नै वर्तमान विश्वको उग्रवामपन्थी विचारधारा र गतिविधिको महŒवपूर्ण स्रोत हो भन्ने ठहर नै गर्न सकिन्छ तर यो नै एक मात्र स्रोत भने होइन । मूल स्रोत त असहनीय दमनयुक्त सामाजिक–आर्थिक परिवेश र परिवर्तनको अतिशय ढिलो प्रक्रिया नै हुन् । बेलाबेलामा उदाउने सम्बन्धित समयको युवा नेतृत्वको अति महŒवाकाङ्क्षालाई पनि यसको आंशिक स्रोत मान्न सकिन्छ ।
तत्कालीन चीन र सोभियत रुसबीचको विवादले सन् १९६१ मा नै अन्तर्राष्ट्रिय आकार लिइसकेको थियो । चीनका नेता माओ त्से तुङलाई आफ्नो जीवनकालमा नै समृद्ध समाजवाद निर्माण गर्ने चाहना थियो । क्रान्तिको सफलताको मोहनीले उनलाई लठ्याएको थियो ।द्ध त्यसैले पार्टीभित्र धेरै मतमतान्तर हु“दाहु“दै पनि उनको नेतृत्वमा महान् फड्को (ग्रेट लिप फरवार्ड) कार्यक्रम सन् १९५८ मा लागू गरियो । सन् १९४९ मा चीनमा सम्पन्न भएको नया“ जनवादी क्रान्तिले एक दशक पूरा नगर्दै समाजवादमा फड्को मार्ने कुरा अघोरै उग्रवाद थियो, तर ठूलो पार्टीका ठूला नेताले सुरु गरेको कार्यक्रम भएको हु“दा कतै पहरामा ठोक्किएर दुर्घटना नहोउन्जेल सच्चिने र सही दिशा समात्ने कुरा पनि हु“दैन । अझ त्यसमाथि देश पनि ठूलो छ भने गलत सिद्धान्तको खण्डन हुन धेरै समय लाग्छ ।
वर्तमान विश्वमा पनि मानिस शक्ति पूजक छ“दै छ । शक्तिले सत्य निर्धारण गर्ने कुरा दास युगबाट सुरु भएको हो र अहिलेसम्म यो जारी छ । अझ भर्खर जापानी साम्राज्यवादलाई हराएर तथा तत्कालीन सोभियत सङ्घका महाशक्तिशाली नेता जोसेफ स्टालिनस“ग मतभेदसमेत राखेर क्रान्ति गर्न सक्ने महानायक माओ त्से दुङको कुरा कसले काट्न सक्नु र ? राष्ट्रपति तथा पोलिटब्युरोका सर्वाधिक वरिष्ठ नेता लिउ साओ ची, देङ जियाओ पिङ र चओ अन लएहरूले विरोध गर्दा गर्दै पनि ग्रेट लिप फरवार्डको आर्थिक–राजनीतिक–सांस्कृतिक कार्यक्रम लागू गरियो । पछि सन् १९६६ मा त महान् सांस्कृतिक क्रान्तिको कार्यक्रम नै लागू गरियो । त्यहा“बाट एक दशकसम्म चौतफी उग्रता र अराजकताको राज रह्यो । चीनको सरकारी नियन्त्रणमा रहेको रेडियो बेइजिङ (त्यतिखेरको रेडियो पेकिङ) ले खुलमखुला सोभियत सङ्घका नीतिहरूको कटु आलोचना गथ्र्यो र संसारमा जहा“जहा“ उग्रवादी कम्युनिस्ट धार देखा पथ्र्यो, त्यसको तत्कालै समर्थन गरिहाल्थ्यो । चिनिया“ सरकारको कुनै रणनीतिक स्वार्थ पूरा गर्ने दीर्घकालीन योजनाअनुसार त्यस्ता समर्थनहरू गरि“दैनथे । तीव्र क्रान्तिको उग्र भावना नै त्यस्ता समर्थनहरूको आधार हुने गर्थे । त्यसको प्रभाव भारत, नेपाल, कम्बोडिया (त्यतिखेर कम्पुचिया भनिन्थ्यो), भियतनाम, म्यानमार (त्यतिखेर बर्मा भनिन्थ्यो), मलेसिया, थाइल्यान्ड, पेरु र फिलिपिन्सका कम्युनिस्ट आन्दोलनहरूमा अत्यधिक मात्रामा प¥यो । नेपालको सन्दर्भमा चीनको महान् फड्कोबाट सुरु भई महान् सांस्कृतिक क्रान्ति भन्ने चरणमा पुगेको वैचारिक उग्रवाद भारतको पश्चिम बङ्गाल हु“दै झापाको बाटो नेपाल छिरेको थियो !
२.१ समाजवादतिरको महान् फड्कोको असफलता र चिनिया“ सांस्कृतिक क्रान्ति
सन् १९४९ मा चीनमा नया“ जनवादी क्रान्ति सम्पन्न भएपछि नया“ व्यवस्थाको चा“जोपा“जो मिलाउन तीन वर्ष लाग्यो । त्यसपछि बल्ल योजनाबद्ध विकासका लागि प्रयास सुरु गरियो । पहिलो पञ्चवर्षीय योजना (१९५३–५७) को केही सफलताले माओ त्से तुङलाई धेरै हौस्यायो । भर्खर पहिलो योजना सम्पन्न भएको थियो । त्यसको समीक्षा गरी मसिनो गरी अगाडि बढ्नुपर्नेमा एकै पटक समाजवादमा संक्रमण गर्ने महान् फड्को भन्ने कार्यक्रम लागू गरियो । दोस्रो पञ्चवर्षीय योजना (१९५८–६२)मा राष्ट्रिय उत्पादनलाई कम्तिमा आर्थिक वर्ष १९५७ को तुलनामा दुईगुणा बढी पु¥याउने लक्ष्य राखिएको थियो । व्यापक स्तरमा सम्पत्तिको सामूहिकीकरण र कम्युनहरूको निर्माणमा जोड दिइयो । ल्यू साओ ची, देङ जिआयो पिङलगायतले आर्थिक आधार तयार नहु“दै घोषणा गरिएको कार्यक्रमले समाजवादमा नपु¥याउने बरु अर्थतन्त्र धराशायी बनाउने तर्क गरेका थिए तर उनीहरूको मतले मान्यता पाउन सकेन । सन् १९६२ मा समीक्षा गर्दा अन्न उत्पादन घटेको, औद्योगिक उत्पादन धराशायी भएको, व्यापक मात्रामा घरघरमा भट्टी राखेर उत्पादन गरिएको फलाम स्वभावतः मोलुवा (पिग आइरन) रहेको र त्यसबाट मेसिनरी उत्पादन हुन नसक्ने भएकाले बेकार रहेको जस्ता निष्कर्ष निस्किए ।छ
महान फड्कोको असफलताले पार्टीभित्र माओको प्रभाव कम पर्न थाल्यो । तर माओ आफ्नै जिद्दीमा अडिग थिए । उनी तत्कालीन सोभियत सङ्घका नेता तथा राष्ट्रपति निकिता ख्रुस्चेभलाई देखाइदिन चाहन्थे, ‘हेर तिमीले सहयोग बन्द गरे पनि हामी आफ्नो विकास आफैं गर्न सक्षम छौं ।’
पार्टीभित्र सुरु भएको आलोचनालाई माओले आफ्नो प्रभाव गुम्न थालेको भन्ने अर्थमा लिए, जो वास्तवमा गलत ठम्याइ थियो । पार्टीभित्र उनको प्रतिष्ठामा कुनै कमी आएको थिएन, तर आलोचनालाई सहने बानी हराइसकेका माओलाई हरेक सुझाव आफूविरुद्धको षड्यन्त्रजस्तो लाग्न थाल्यो । उनी चाकरीबाजहरूबाट घेरिन थाले । समाजवादी अर्थतन्त्रमा हाम फाल्ने बेला भइसकेको छैन भन्नेहरू सबै उनको नजरमा बुर्जुवा ठहरिए । ती सबैलाई दमन गरेरै रूपान्तरण गर्नुपर्दछ भन्ने ठानी सन् १९६६ मा महान् सर्वहारा सांस्कृतिक क्रान्ति सुरु गरियो ।
यहा“निर चीनको महान् फड्को र सांस्कृतिक क्रान्तिका वैचारिक मान्यताहरूका बारेमा चर्चा आवश्यक देखिन्छ । ती यस्ता थिए–ट
- सबै पुराना कुराहरू मिल्काऊ या नष्ट गर । पुराना कुरा ध्वस्त नगरेसम्म नया“का लागि ठाउ“ रह“दैन ।
- भौतिक परिस्थितिको दास नबन, त्यो कहिले तयार होला र परिवर्तन गरौंला भनेर पर्खेर नबस । क्रान्तिकारीहरूले त परिस्थिति तयार पो गर्नुपर्दछ ।
- समाजवादमा पुग्ने बेला भएको छैन भन्नेजति सबै बुर्जुवाहरू हुन् । क्रान्तिको प्रक्रिया निरन्तर चलाउनुपर्दछ । सन्तुलनको कुरा गर्ने र क्रान्ति गर्न हतारिनुहु“दैन भन्नेहरू प्रतिक्रियावादीहरू हुन् । तिनीहरूमाथि (आफ्नै पार्टीका नेताहरू भए पनि) आक्रमण गर्नुपर्दछ ।ठ
- माओ त्से तुङ (अध्यक्ष माओ)ले जे बोल्नुहुन्छ ठीक बोल्नुहुन्छ । उहा“बाट गल्ती हुनै सक्दैन । माओको विचार नै वर्तमान युगको माक्र्सवाद हो ।
- नया“ संस्कृति र शिक्षाको विकास गर । यसका लागि पुराना सांस्कृतिक अवशेषहरू भत्काऊ । बुर्जुवा शिक्षा बहिस्कार गर ।
- सबैलाई श्रमस“ग जोड । श्रमस“ग नजोडिएको शिक्षा बेकार छ । यसैले विश्वविद्यालयका प्राध्यापकहरूलाई श्रम गर्न, कारखाना र खेती गर्न गाउ“गाउ“मा पठाऊ ।
- सरकारले के गर्छ भन्ने कुरामा ध्यान नदेऊ, आम जनसाधारणले के भन्छन् भन्ने कुरामा ध्यान देऊ ।
- पार्टीबाहिर पनि अर्को पार्टी हुन सक्छ । यदि पार्टी केन्द्रीय समितिको बहुमतले गलत निर्णय गर्दछ भने त्यसलाई मान्न जरुरी छैन । महान् सर्वहारा सांस्कृतिक क्रान्तिको विरोध सहन सकिन्न ।
- पार्टी स्वयम् जनसाधारणको बीचमा जाने हु“दा विविध जनसङ्गठनहरूको आवश्यकता पर्दैन । पार्टी र जनवर्गीय सङ्गठनलाई एकाकार गर ।
मन्दिरहरू भत्काइन थाले, बुद्धका मूर्तीहरू तोडिन थाले किनभने सांस्कृतिक क्रान्तिको मान्यताबमोजिम ती सबैले अन्धविश्वास फैलाइरहेका थिए । विश्वविद्यालयमा गुणस्तरीय पठनपाठन हुनुपर्दछ भन्ने प्राध्यापकहरू बुर्जुवा ठहरिए र जेल हालिए । ती सबै उटपट्याङ गतिविधि देखेर धैर्यको बा“ध फुटिसकेपछि राष्ट्रपति लिउ शाओ चीले पार्टी केन्द्रीय समितिको बैठकमा कडा विरोध गरे र गल्ती सच्याउनुपर्ने माग गरे । उनलाई माओले गद्दार घोषणा गर्दै जेल हाल्ने आदेश दिए । सन् १९६७ मा उनलाई जेल हालियो । उनको पार्टी उपाध्यक्ष पद खोसियो र त्यस स्थानमा ती सारा षड्यन्त्रको नाइके लिन प्याओ (लिन बाओ)लाई विराजमान बनाइयो । यसैगरी देङ जिआयो पिङलाई सबै पदहरूबाट बर्खास्त गर्दै मजदुरका रूपमा ट्याक्टर कारखानामा सरुवा गरियो ।
लिउ साओ चीलाई जेलभित्र औषधिसमेत खान दिइएन । उनी जेलभित्रै १२ नोभेम्बर १९६९ मा मरे । उनको अन्त्यष्टि गोप्यरूपमा गरियो । परिवारलाई उनको मृत्युबारे तीन वर्षपछि मात्रै जानकारी दिइयो । यस्तो क्रूरतम् व्यवहार आफ्नै पार्टीभित्र गरियो र त्यसलाई सांस्कृतिक क्रान्तिको नाम दिइयो । भारतको नक्सलवाडी आन्दोलन चिनिया“ सांस्कृतिक क्रान्तिको उग्रत्तम नक्कल थियो भने झापा आन्दोलन नक्सलवाडी विद्रोहको पनि छाया प्रति थियो, फोटोकपीको पनि फोटोकपी !
२.२ भारतको नक्सलवाडी विद्रोहको पृष्ठभूमि र त्यसमा चिनिया“ समर्थन
सन् १९६४ (वि.सं. २०२१)को अक्टुबर ३१ देखि ७ नोभेम्बरसम्म कोलकातामा भारतीय कम्युनिस्ट पार्टी (भाकपा)को सातौं राष्ट्रिय महाधिवेशनको आयोजना भएको थियो । त्यसको केही दिनअघि मात्रै अर्थात् १४ अक्टुबरमा तत्कालीन सोभियत कम्युनिस्ट पार्टीका महासचिव तथा राष्ट्रपति निकिता ख्रुस्चेवलाई पदबाट हटाइएको थियो । एक प्रकारको ‘नरम कू’ गरेर ख्रुस्चेवको ठाउ“मा घोर दक्षिणपन्थी लियोनिद ब्रेजनेभ सत्तामा आए । ख्रुस्चेवकालीन सोभियत रसियाली विदेश नीतिअनुसार सोभियत रसियाको हित नै विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनको हित हो भनेर व्याख्या गरिन्थ्यो । ब्रेजनेभले त्यस नीतिलाई अझै कडा ढङ्गले लागू गर्न थालेका थिए । भारत र सोभियत रसियाको आर्थिक र व्यापारिक सम्बन्ध बलियो बन्दै गएको थियो । भारतजस्तो ठूलो राष्ट्रको विशाल बजारलाई टिकाइराख्नु सोभियत सत्ताले आवश्यक ठान्यो र भारतीय कम्युनिस्ट पार्टीलाई सुझाव दियो– ‘प्रधानमन्त्री नेहरूलाई सहयोग गर । उनीस“ग अन्तरविरोध नराख ।’ड
उता भारतको नेहरू सरकारले सन् १९५९ मा ईएस नम्बुदरीपादको नेतृत्वमा रहेको केरल राज्य सरकारलाई भङ्ग गरी राष्ट्रपति शासन लगाएको थियो । यसले गर्दा सोभियत सरकारको दलाली गर्ने केही नेताहरूबाहेक अरू सबै नेताहरू नेहरू सरकारस“ग क्रुद्ध थिए । कम्युनिस्ट पार्टीका गतिविधिहरूलाई नेहरू सरकारले कडाइपूर्वक नियन्त्रणमा लिन थालेकाले भाकपाका अधिकांश नेताहरू नेहरू सरकारलाई सहयोग होइन, ऊस“ग नै वर्गसङ्घर्षको प्रमुख निसाना हुने विचार राख्थे ।
सन् १९६० बाट नै चीन– सोभियत सम्बन्ध अत्यन्त तिक्त हुन थालेको थियो । उता तिब्बतका भगौडा धार्मिक नेता दलाई लामालाई सन् १९५९ मा भारतले शरण दिएकोमा चिनिया“हरू क्रुद्ध थिए । तत्कालीन सोभियत रसियाले भारत सरकारलाई समर्थन गर्नुको अर्थ दलाई लामालाई भारतले दिएको शरणलाई पनि समर्थन गरिएको हो भन्ने अर्थ चिनिया“ पक्षले लगाएको थियो । अङ्ग्रेजकै पालादेखि भारत र चीनका बीचमा सीमा विवाद पनि थियो । त्यही निहु“मा चीन र भारतका बीचमा २० अक्टुबर १९६२ मा युद्ध सुरु भयो र एक महिनापछि २० नोभेम्बरमा चिनिया“ पक्षले नै एकतर्फी रूपमा युद्ध समाप्त भएको घोषणा ग¥यो । भारतीय कम्युनिस्ट पार्टी भित्र चीन–भारत युद्धलाई हेर्ने दृष्टिकोणमा पनि गम्भीर मतभेदहरू थिए । नेहरू सरकारले दलाई लामालाई शरण दिएकै कारणले चीन र भारतको बीचभमा युद्ध भएको पी. सुन्दरैया, ईएस नम्बुदरीपाद, हरकिसन सिंह सुरजित र ज्योति वसुहरूको राय थियो भने जेसुकै भए पनि भारतमाथि चीनले आक्रमण गर्नु गलत थियो भन्ने राय श्रीपाद अमृत डा“गे गुटको थियो । हरहालतमा रसियाली निर्देशन मान्नुपर्ने राय श्रीपाद अमृत डा“गे गुटको थियो । यिनै विषयहरूमा चर्को मतभेद भएपछि सातौं राष्ट्रिय महाधिवेशनको अन्तिम दिन अर्थात् ७ नोभेम्बर १९६४ (वि.सं. २०२७ साल कात्तिक २२) मा भाकपामा विभाजन भई भाकपा (माक्र्सवादी) को गठन भयो । यसलाई चिनिया“ खेमाको पार्टी भनिन्थ्यो । नेहरू सरकारले भाकपा
(माक्र्सवादी) का गतिविधिहरूमाथि तीव्र दमन गर्न थाल्यो । सामान्य तथा शान्तिपूर्ण जुलुसमाथि पनि गोली चलाउन र अन्धाधुन्ध रूपमा गिरप्mतारी गर्न थालियो । नेहरू सरकारको दमनकारी नीतिको कसरी प्रतिरोध गर्ने भन्ने विषय पार्टी विभाजनको बीउका रूपमा विकसित भयो । सोभियत रुसको पार्टीले जेसुकै निर्देशन दिएको भए पनि आफ्ना कार्यक्रमहरूमा निर्मम दमन गर्ने नेहरू सरकारका कामकारबाहीको विरोध हुनुपर्दछ भनेर महाधिवेशनमा बहस हुनु स्वाभाविक थियो । त्यही विषयमा चर्को विवाद भई महाधिवेशनको हलबाटै भाकपा विभाजित भएको थियो र भाकपा (माक्र्सवादी)को जन्म भयो । यसले ग्रामीण वर्गसङ्घर्षका साथै संसदीय सङ्घर्ष पनि स“गस“गै लैजाने नीति लियो ।
भाकपा (माक्र्सवादी) गठन भएको तीन वर्ष नबित्दै यसका शीर्ष तहका नेताहरू–चारु मजुमदार, सरोजदत्त र जङ्गल सन्थालहरू एकातिर तथा पी. सुन्दरैया, ई.एस. नम्बुदरिपाद, हरकिसन सिंह सुरजित, ज्योति वसुलगायत अन्य नेताहरूको बीचमा संसदीय चुनावमा भाग लिने वा नलिने तथा तत्कालै सशस्त्र सङ्घर्ष सुरु गर्ने कि नगर्ने भन्ने विषयमा तीव्र मतभेद भयो । चारु मजुमदारसहितको टोली तत्कालै सशस्त्र सङ्घर्ष सुरु गर्नुपर्ने तथा संसदीय चुनाव बहिस्कार गर्नुपर्छ भन्ने लाइनमा थियो । यस समूहले पार्टीभित्र थप बहस चलाउने आवश्यकता ठानेन र हिंसात्मक आन्दोलन सुरु गर्ने योजना बनायो ।
सन् १९६७ को १८ मई (२०२४ साल वैशाख ५)मा भारतको पश्चिम बंगाल प्रान्तमा पर्ने नक्सलवाडी भन्ने ठाउ“मा आदिवासी सन्थाल जातिका किसानहरूको बाहुल्य रहेको ठूलो जुलुसको आयोजना भयो । यसको नेतृत्व जङ्गल सन्थालले गरेका थिए । त्यसै सभामा चारु मजुमदार र कानु सान्यालको विचारलाई पछ्याउ“दै तत्काल सशस्त्र सङ्घर्ष गर्नुपर्ने प्रस्ताव पारित गरियो । त्यो सभा सम्पन्न भएको एक हप्ताभित्रै नक्सलवाडीका एकजना जमिनदारको हत्या गरियो । २४ मईमा विद्रोहीहरूलाई गिरप्mतार गर्न पुगेको प्रहरी टोलीमाथि आक्रमण भयो र एकजना इन्सपेक्टर मारिए । प्रहरीहरूको बन्दुकका गोलीको प्रतिवाद आदिवासीहरूको तिर–धनुषले गरिएको थियो । धनुवाणको सहारामा प्रहरी दमनको प्रतिवाद हुनसक्छ भन्ने समाचारको प्रसारले युवा क्रान्तिकारीहरूलाई उत्साहित बनायो । बेइजिङ रेडियोले नक्सलवाडी विद्रोहको समाचारलाई महिमामण्डित गर्दै भन्यो, ‘भारतको आकाशमा वसन्तको मेघ गर्जन ।’ पेकिङ रिभ्यु पत्रिकाले नक्सलवाडी विद्रोहबारे विशेषाङ्क नै प्रकाशित ग¥यो र त्यसमा चिनिया“ कम्युनिस्ट पार्टीको खुला समर्थन भएको उल्लेख ग¥यो ।ढ
चारु मजुमदारको नेतृत्वमा तत्कालै भाकपा (मा)को केन्द्रस“ग सम्बन्ध विच्छेद भएको घोषणा गरियो रअखिल भारत कम्युनिस्ट क्रान्तिकारी समन्वय केन्द्र (अल इन्डिया कोअर्डिनेसन कमिटी अफ कम्युनिस्ट रेभोलुसनरिज) गठन गरियो । त्यसको दुई वर्षपछि सन् १९६९ को २२ अप्रिल (लेनिनको जन्मदिन) को मिति रोजेर ‘भारतीय कम्युनिस्ट पार्टी (माक्र्सवादी–लेनिनवादी) गठन गरियो । ती दुई वर्षको बीचमा चारु मजुमदारले आठवटा लेखहरू लेखे, जसलाई अहिले अनेकन चिरामा विभाजित भारतका माओवादी समूहहरूले ‘आठ ऐतिहासिक दस्तावेज’ भनेर सम्मानका साथ चर्चा गर्ने गर्दछन् ।ज्ञण् भाकपा (माले) गठन भएको दुई वर्ष पूरा नहु“दै सन् १९७१ मा सत्यनारायण सिंहले चारु मजुमदारको नेतृत्वलाई अस्वीकार गर्दै अर्को समूह खोले र त्यसको नाम पनि भाकपा (माले) राखे ।
सन् १९७२ को जुलाई १६ (२०२९ साल साउन १) मा चारु मजुमदार गिरप्mतार भए । चारु मधुमेहका दीर्घ रोगी थिए तथा क्यान्सरले ग्रस्त भइसकेका थिए । उनलाई प्रहरी हिरासतभित्र चरम यातना दिएर २४ जुलाईमा माारियो ।ज्ञज्ञ
जङ्गल सन्थाललाई मदिराको लतले छिट्टै लग्यो भनिन्छ । उनी सन् १९८१ मा मरे । कानु सन्याल (कृष्णकुमार सन्याल) ले सन् २०१०को २३ मार्चमा सिलिगुढीनजिकैको हात्तीघिसा भन्ने ठाउ“मा झुन्डिएर आत्महत्या गरे । यसरी भारतको माक्र्सवादी–लेनिनवादी–माओवादी धाराका तीनैजना प्रवर्तकहरूको दुःखद निधन भइसकेको छ । चारु मजुमदारको हत्याको समाचारले समग्र भारतमा ठूलै राजनीतिक तरङ्ग उत्पन्न गरेको थियो तर जङ्गल सन्थाल र कानु सन्यालको मृत्युले खासै चर्चा पाएन ।
चारु मजुमदारको मृत्युपछि भारतीय कम्युनिस्ट आन्दोलनको माक्र्सवादी–लेनिनवादी धारभित्र माओवादी विचारधारा ज्यादै बढी प्रभावी भयो तथा यति धेरै विभाजन भयो कि अहिले ती धारहरूलाई औंलामा गन्न सकिने अवस्था छैन, अङ्कमा लेख्नुपर्ने हुन्छ तर शोषित–पीडित किसान–मजदुरहरूको उल्लेख्य सङ्ख्या र युवा बुद्धिजीवीहरूलाई यस धाराले आकर्षित गर्न भने छोडेको छैन । भारतीय माओवादीहरूमा नक्सलवाडी किसान विद्रोहको छाप अहिलेसम्म कस्तो छ भन्नेबारे बुभ्mनका लागि एउटा उद्धरण दिनु सान्दर्भिक हुनेछ ः
‘इतिहासमा हारिएका कैयौं यस्ता लडाइ“का उदाहरणहरू भेटिन्छन्, जसले राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा जितेका लडाइ“ले भन्दा बढी प्रभाव र छाप छोडेका छन् । त्यस्ता अल्पजीवी घटनाहरू उल्कापिण्डजस्तै अकस्मात् क्षितिजमा प्रकट भए र विलुप्त भए तर तिनीहरूले आमजनताको मानसपटलमा अमिट छाप छोडे । अकस्मात् देखिएर तुरुन्तै हराएका भए पनि त्यस्ता घटनाले नया“ पुस्तालाई भविष्यको गोरेटो देखाएरै छाडे । सन् १९६७ को नक्सलवाडी किसान विद्रोह स्वतन्त्रोत्तर भारतीय इतिहासको एक त्यस्तै महान् घटना थियो ।’ज्ञद्द
२.३ भारतीय माओवादीहरूमा सम्मानित चारु मजुमदारद्वारा लिखित आठ ऐतिहासिक दस्तावेजको सारांशज्ञघ
चारु मजुमदारका विचारहरूको झापा सङ्घर्षको धारमा प्रत्यक्ष वा जस्ताको तस्तै प्रभाव परेको देखिएका कारण यहा“ ती दस्तावेजहरूको बु“दागत सार उल्लेख गर्नु सान्दर्भिक देखिन्छ ।
लिउ साओ चीलाई जेलभित्र औषधिसमेत खान दिइएन । उनी जेलभित्रै १२ नोभेम्बर १९६९ मा मरे । उनको अन्त्यष्टि गोप्यरूपमा गरियो । परिवारलाई उनको मृत्युबारे तीन वर्षपछि मात्रै जानकारी दिइयो । यस्तो क्रूरतम् व्यवहार आफ्नै पार्टीभित्र गरियो र त्यसलाई सांस्कृतिक क्रान्तिको नाम दिइयो । भारतको नक्सलवाडी आन्दोलन चिनिया“ सांस्कृतिक क्रान्तिको उग्रत्तम नक्कल थियो भने झापा आन्दोलन नक्सलवाडी विद्रोहको पनि छाया प्रति थियो, फोटोकपीको पनि फोटोकपी !
२.२ भारतको नक्सलवाडी विद्रोहको पृष्ठभूमि र त्यसमा चिनिया“ समर्थन
सन् १९६४ (वि.सं. २०२१)को अक्टुबर ३१ देखि ७ नोभेम्बरसम्म कोलकातामा भारतीय कम्युनिस्ट पार्टी (भाकपा)को सातौं राष्ट्रिय महाधिवेशनको आयोजना भएको थियो । त्यसको केही दिनअघि मात्रै अर्थात् १४ अक्टुबरमा तत्कालीन सोभियत कम्युनिस्ट पार्टीका महासचिव तथा राष्ट्रपति निकिता ख्रुस्चेवलाई पदबाट हटाइएको थियो । एक प्रकारको ‘नरम कू’ गरेर ख्रुस्चेवको ठाउ“मा घोर दक्षिणपन्थी लियोनिद ब्रेजनेभ सत्तामा आए । ख्रुस्चेवकालीन सोभियत रसियाली विदेश नीतिअनुसार सोभियत रसियाको हित नै विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनको हित हो भनेर व्याख्या गरिन्थ्यो । ब्रेजनेभले त्यस नीतिलाई अझै कडा ढङ्गले लागू गर्न थालेका थिए । भारत र सोभियत रसियाको आर्थिक र व्यापारिक सम्बन्ध बलियो बन्दै गएको थियो । भारतजस्तो ठूलो राष्ट्रको विशाल बजारलाई टिकाइराख्नु सोभियत सत्ताले आवश्यक ठान्यो र भारतीय कम्युनिस्ट पार्टीलाई सुझाव दियो– ‘प्रधानमन्त्री नेहरूलाई सहयोग गर । उनीस“ग अन्तरविरोध नराख ।’ड
उता भारतको नेहरू सरकारले सन् १९५९ मा ईएस नम्बुदरीपादको नेतृत्वमा रहेको केरल राज्य सरकारलाई भङ्ग गरी राष्ट्रपति शासन लगाएको थियो । यसले गर्दा सोभियत सरकारको दलाली गर्ने केही नेताहरूबाहेक अरू सबै नेताहरू नेहरू सरकारस“ग क्रुद्ध थिए । कम्युनिस्ट पार्टीका गतिविधिहरूलाई नेहरू सरकारले कडाइपूर्वक नियन्त्रणमा लिन थालेकाले भाकपाका अधिकांश नेताहरू नेहरू सरकारलाई सहयोग होइन, ऊस“ग नै वर्गसङ्घर्षको प्रमुख निसाना हुने विचार राख्थे ।
सन् १९६० बाट नै चीन– सोभियत सम्बन्ध अत्यन्त तिक्त हुन थालेको थियो । उता तिब्बतका भगौडा धार्मिक नेता दलाई लामालाई सन् १९५९ मा भारतले शरण दिएकोमा चिनिया“हरू क्रुद्ध थिए । तत्कालीन सोभियत रसियाले भारत सरकारलाई समर्थन गर्नुको अर्थ दलाई लामालाई भारतले दिएको शरणलाई पनि समर्थन गरिएको हो भन्ने अर्थ चिनिया“ पक्षले लगाएको थियो । अङ्ग्रेजकै पालादेखि भारत र चीनका बीचमा सीमा विवाद पनि थियो । त्यही निहु“मा चीन र भारतका बीचमा २० अक्टुबर १९६२ मा युद्ध सुरु भयो र एक महिनापछि २० नोभेम्बरमा चिनिया“ पक्षले नै एकतर्फी रूपमा युद्ध समाप्त भएको घोषणा ग¥यो । भारतीय कम्युनिस्ट पार्टी भित्र चीन–भारत युद्धलाई हेर्ने दृष्टिकोणमा पनि गम्भीर मतभेदहरू थिए । नेहरू सरकारले दलाई लामालाई शरण दिएकै कारणले चीन र भारतको बीचभमा युद्ध भएको पी. सुन्दरैया, ईएस नम्बुदरीपाद, हरकिसन सिंह सुरजित र ज्योति वसुहरूको राय थियो भने जेसुकै भए पनि भारतमाथि चीनले आक्रमण गर्नु गलत थियो भन्ने राय श्रीपाद अमृत डा“गे गुटको थियो । हरहालतमा रसियाली निर्देशन मान्नुपर्ने राय श्रीपाद अमृत डा“गे गुटको थियो । यिनै विषयहरूमा चर्को मतभेद भएपछि सातौं राष्ट्रिय महाधिवेशनको अन्तिम दिन अर्थात् ७ नोभेम्बर १९६४ (वि.सं. २०२७ साल कात्तिक २२) मा भाकपामा विभाजन भई भाकपा (माक्र्सवादी) को गठन भयो । यसलाई चिनिया“ खेमाको पार्टी भनिन्थ्यो । नेहरू सरकारले भाकपा
(माक्र्सवादी) का गतिविधिहरूमाथि तीव्र दमन गर्न थाल्यो । सामान्य तथा शान्तिपूर्ण जुलुसमाथि पनि गोली चलाउन र अन्धाधुन्ध रूपमा गिरप्mतारी गर्न थालियो । नेहरू सरकारको दमनकारी नीतिको कसरी प्रतिरोध गर्ने भन्ने विषय पार्टी विभाजनको बीउका रूपमा विकसित भयो । सोभियत रुसको पार्टीले जेसुकै निर्देशन दिएको भए पनि आफ्ना कार्यक्रमहरूमा निर्मम दमन गर्ने नेहरू सरकारका कामकारबाहीको विरोध हुनुपर्दछ भनेर महाधिवेशनमा बहस हुनु स्वाभाविक थियो । त्यही विषयमा चर्को विवाद भई महाधिवेशनको हलबाटै भाकपा विभाजित भएको थियो र भाकपा (माक्र्सवादी)को जन्म भयो । यसले ग्रामीण वर्गसङ्घर्षका साथै संसदीय सङ्घर्ष पनि स“गस“गै लैजाने नीति लियो ।
भाकपा (माक्र्सवादी) गठन भएको तीन वर्ष नबित्दै यसका शीर्ष तहका नेताहरू–चारु मजुमदार, सरोजदत्त र जङ्गल सन्थालहरू एकातिर तथा पी. सुन्दरैया, ई.एस. नम्बुदरिपाद, हरकिसन सिंह सुरजित, ज्योति वसुलगायत अन्य नेताहरूको बीचमा संसदीय चुनावमा भाग लिने वा नलिने तथा तत्कालै सशस्त्र सङ्घर्ष सुरु गर्ने कि नगर्ने भन्ने विषयमा तीव्र मतभेद भयो । चारु मजुमदारसहितको टोली तत्कालै सशस्त्र सङ्घर्ष सुरु गर्नुपर्ने तथा संसदीय चुनाव बहिस्कार गर्नुपर्छ भन्ने लाइनमा थियो । यस समूहले पार्टीभित्र थप बहस चलाउने आवश्यकता ठानेन र हिंसात्मक आन्दोलन सुरु गर्ने योजना बनायो ।
सन् १९६७ को १८ मई (२०२४ साल वैशाख ५)मा भारतको पश्चिम बंगाल प्रान्तमा पर्ने नक्सलवाडी भन्ने ठाउ“मा आदिवासी सन्थाल जातिका किसानहरूको बाहुल्य रहेको ठूलो जुलुसको आयोजना भयो । यसको नेतृत्व जङ्गल सन्थालले गरेका थिए । त्यसै सभामा चारु मजुमदार र कानु सान्यालको विचारलाई पछ्याउ“दै तत्काल सशस्त्र सङ्घर्ष गर्नुपर्ने प्रस्ताव पारित गरियो । त्यो सभा सम्पन्न भएको एक हप्ताभित्रै नक्सलवाडीका एकजना जमिनदारको हत्या गरियो । २४ मईमा विद्रोहीहरूलाई गिरप्mतार गर्न पुगेको प्रहरी टोलीमाथि आक्रमण भयो र एकजना इन्सपेक्टर मारिए । प्रहरीहरूको बन्दुकका गोलीको प्रतिवाद आदिवासीहरूको तिर–धनुषले गरिएको थियो । धनुवाणको सहारामा प्रहरी दमनको प्रतिवाद हुनसक्छ भन्ने समाचारको प्रसारले युवा क्रान्तिकारीहरूलाई उत्साहित बनायो । बेइजिङ रेडियोले नक्सलवाडी विद्रोहको समाचारलाई महिमामण्डित गर्दै भन्यो, ‘भारतको आकाशमा वसन्तको मेघ गर्जन ।’ पेकिङ रिभ्यु पत्रिकाले नक्सलवाडी विद्रोहबारे विशेषाङ्क नै प्रकाशित ग¥यो र त्यसमा चिनिया“ कम्युनिस्ट पार्टीको खुला समर्थन भएको उल्लेख ग¥यो ।ढ
चारु मजुमदारको नेतृत्वमा तत्कालै भाकपा (मा)को केन्द्रस“ग सम्बन्ध विच्छेद भएको घोषणा गरियो रअखिल भारत कम्युनिस्ट क्रान्तिकारी समन्वय केन्द्र (अल इन्डिया कोअर्डिनेसन कमिटी अफ कम्युनिस्ट रेभोलुसनरिज) गठन गरियो । त्यसको दुई वर्षपछि सन् १९६९ को २२ अप्रिल (लेनिनको जन्मदिन) को मिति रोजेर ‘भारतीय कम्युनिस्ट पार्टी (माक्र्सवादी–लेनिनवादी) गठन गरियो । ती दुई वर्षको बीचमा चारु मजुमदारले आठवटा लेखहरू लेखे, जसलाई अहिले अनेकन चिरामा विभाजित भारतका माओवादी समूहहरूले ‘आठ ऐतिहासिक दस्तावेज’ भनेर सम्मानका साथ चर्चा गर्ने गर्दछन् ।ज्ञण् भाकपा (माले) गठन भएको दुई वर्ष पूरा नहु“दै सन् १९७१ मा सत्यनारायण सिंहले चारु मजुमदारको नेतृत्वलाई अस्वीकार गर्दै अर्को समूह खोले र त्यसको नाम पनि भाकपा (माले) राखे ।
सन् १९७२ को जुलाई १६ (२०२९ साल साउन १) मा चारु मजुमदार गिरप्mतार भए । चारु मधुमेहका दीर्घ रोगी थिए तथा क्यान्सरले ग्रस्त भइसकेका थिए । उनलाई प्रहरी हिरासतभित्र चरम यातना दिएर २४ जुलाईमा माारियो ।ज्ञज्ञ
जङ्गल सन्थाललाई मदिराको लतले छिट्टै लग्यो भनिन्छ । उनी सन् १९८१ मा मरे । कानु सन्याल (कृष्णकुमार सन्याल) ले सन् २०१०को २३ मार्चमा सिलिगुढीनजिकैको हात्तीघिसा भन्ने ठाउ“मा झुन्डिएर आत्महत्या गरे । यसरी भारतको माक्र्सवादी–लेनिनवादी–माओवादी धाराका तीनैजना प्रवर्तकहरूको दुःखद निधन भइसकेको छ । चारु मजुमदारको हत्याको समाचारले समग्र भारतमा ठूलै राजनीतिक तरङ्ग उत्पन्न गरेको थियो तर जङ्गल सन्थाल र कानु सन्यालको मृत्युले खासै चर्चा पाएन ।
चारु मजुमदारको मृत्युपछि भारतीय कम्युनिस्ट आन्दोलनको माक्र्सवादी–लेनिनवादी धारभित्र माओवादी विचारधारा ज्यादै बढी प्रभावी भयो तथा यति धेरै विभाजन भयो कि अहिले ती धारहरूलाई औंलामा गन्न सकिने अवस्था छैन, अङ्कमा लेख्नुपर्ने हुन्छ तर शोषित–पीडित किसान–मजदुरहरूको उल्लेख्य सङ्ख्या र युवा बुद्धिजीवीहरूलाई यस धाराले आकर्षित गर्न भने छोडेको छैन । भारतीय माओवादीहरूमा नक्सलवाडी किसान विद्रोहको छाप अहिलेसम्म कस्तो छ भन्नेबारे बुभ्mनका लागि एउटा उद्धरण दिनु सान्दर्भिक हुनेछ ः
‘इतिहासमा हारिएका कैयौं यस्ता लडाइ“का उदाहरणहरू भेटिन्छन्, जसले राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा जितेका लडाइ“ले भन्दा बढी प्रभाव र छाप छोडेका छन् । त्यस्ता अल्पजीवी घटनाहरू उल्कापिण्डजस्तै अकस्मात् क्षितिजमा प्रकट भए र विलुप्त भए तर तिनीहरूले आमजनताको मानसपटलमा अमिट छाप छोडे । अकस्मात् देखिएर तुरुन्तै हराएका भए पनि त्यस्ता घटनाले नया“ पुस्तालाई भविष्यको गोरेटो देखाएरै छाडे । सन् १९६७ को नक्सलवाडी किसान विद्रोह स्वतन्त्रोत्तर भारतीय इतिहासको एक त्यस्तै महान् घटना थियो ।’ज्ञद्द
२.३ भारतीय माओवादीहरूमा सम्मानित चारु मजुमदारद्वारा लिखित आठ ऐतिहासिक दस्तावेजको सारांशज्ञघ
चारु मजुमदारका विचारहरूको झापा सङ्घर्षको धारमा प्रत्यक्ष वा जस्ताको तस्तै प्रभाव परेको देखिएका कारण यहा“ ती दस्तावेजहरूको बु“दागत सार उल्लेख गर्नु सान्दर्भिक देखिन्छ ।
- सशस्त्र सङ्घर्ष नै भारतीय नया“ जनवादी क्रान्तिको एक मात्र बाटो हो । यो बाटो चिनिया“ क्रान्तिको बाटोस“ग ठ्याक्कै मिल्छ । भारतीय कम्युनिस्ट क्रान्तिकारीहरूले कमरेड माओत्से तुङको दीर्घकालीन जनयुद्धको नीतिबाट सिक्नुपर्दछ, चे ग्वेभाराको तरिकाबाट होइन । रसियाली तरिकाको क्रान्तिको बाटो भारतका लागि उपयुक्त छैन ।
- बुर्जुवा सत्ताका कुनै पनि तहका चुनावहरू बहिस्कार गर । विद्यार्थीहरू पनि युनियनका चुनावहरूमा अल्मलिन छोड र दीर्घकालिन जनयुद्ध सङ्गठित गर्न गाउ“मा जाऊ ।
- क्रान्तिको काम पढेर होइन, गरेर सिक्ने हो । महान् सर्वहारा सांस्कृतिक क्रान्तिका महानायक तथा अध्यक्ष माओत्से तुङले भन्नुभएको छ, ‘जति बढी पढ्नेछौ, त्यति नै बढी मूर्ख हुनेछौ ।’ यसैले, बुर्जुवा शिक्षा बहिस्कार गर, गाउ“मा जाऊ र जनताबाट सिक । विश्वविद्यालयले केही सिकाउ“दैन, सिक्ने ठाउ“ जनताको झोपडी हो ।
- सबै बुर्जुवा साहित्य ध्वस्त गर, बुर्जुवा नेताहरूका सालिक र स्मारक ध्वस्त गर । बुर्जुवा साहित्य ध्वस्त नगरिन्जेल नया“ जनवादी साहित्यका लागि ठाउ“ तयार हुनेछैन, बुर्जुवा नेताहरूका सालिक नभत्काएसम्म जनताका सहिदहरूको सालिक राख्ने ठाउ“ हुनेछैन ।जसका हात वर्ग दुश्मनको रगतले रङ्गिएका छैनन्, ऊ सही क्रान्तिकारी हुनै सक्दैन ।
- क्रान्तिकारी पार्टी आफैं जनताको बीचमा जाने भएका कारणले छुट्टाछुट्टै जनसङ्गठनको आवश्यकता पर्दैन । जनवर्गीय सङ्गठन बनाउन थाल्दा जनता झुक्किन्छन्–कुन चाहि“ पार्टी हो, कुन चाहि“ जनवर्गीय सङ्गठन हो र तिनका बीचको भेद के हो भनेर छुट्याउन सक्दैनन् । गुप्त कारबाहीमा जोड दिने पार्टीले खुला प्रकृतिका गतिविधि गर्ने जनसङ्गठन बनाउनुहु“दैन ।
- अध्यक्ष माओ नै वर्तमान युगका माक्र्स र लेनिन हुन् । अहिलेको युग माओ विचारधाराको युग हो । यसैले उनी नै हाम्रा अध्यक्ष हुन् । ...इत्यादि ।
भाकपा (माले) गठन गर्दाको समयका चारु मजुमदारका अत्यन्त निकटका सहयोगी सरोज दत्तले चारुकै शैलीमा उग्रत्तम विचार प्रसार गर्ने लेख तथा पुस्तकहरू लेख्थे । उनका अधिकांश लेखरचनाहरू भाकपा (माले)को पश्चिम बङ्गाल राज्य कमिटीको मुखपत्र देशभारती र पार्टीको केन्द्रीय मुखपत्र लिबरेसनमा छापिन्थे । उनका लेखहरूका शीर्षक यस्ता हुने गर्थे, ‘पुस्तक जलाने के बारे मे’, ‘मन्दिर तोड्ने के बारे मे’, ‘मूर्ति तोड्ने के बारे मे’ इत्यादि ।
अहिले कम्युनिस्ट आन्दोलनबारे अध्ययन गर्ने कुनै पनि सन्तुलित विचारको बौद्धिक मानिसलाई सरोज दत्तका लेखहरू पढ्दा उदेक लाग्न सक्छ– एउटा विद्वान् पत्रकार र लेखकले यस्तो कसरी लेख्न सकेका होलान् भनेर † तर त्यतिखेरको क्रान्तिकारी बौद्धिक समुदायको एक प्रमुख हिस्सा वामपन्थी उग्रवादबाट ग्रसित थियो । उनका लेखाइहरू यसखालका हुने गर्थे–
बुर्जुवा पुस्तक जलाउनैपर्दछ र ती पुस्तक राखिएका ठाउ“मा कमरेड माओका रेडबुकहरू राखिनुपर्दछ । ...तथाकथित भगवान् वा बुर्जुवा नेताका मूर्तिहरू भत्काउनैपर्दछ र त्यहा“ सहिदहरूका प्रतिमा स्थापित गर्नुपर्दछ । ...संशोधनवादी साहित्य जहा“ भेटिन्छ, त्यही“ जलाऊ ।... बुर्जुवा र संशोधनवादी साहित्य राखिएका पुस्तकालयहरू जलाऊ...।ज्ञद्ध
३. नेकपामा विभाजन, झापा आन्दोलन र पुनः एकीकरणको सिलसिला
वि.सं. २०१७ सालको शाही ‘कू’को लगत्तै पछि भारतको दरभङ्गामा विस्तारित बैठक बोलाइएको थियो, जो नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनको इतिहासमा दरभङ्गा प्लेनमका नामले प्रख्यात छ । २०१७ साल पुस १ गते राजा महेन्द्रद्वारा तत्कालीन लोकतन्त्रको अपहरण गरिएको थियो । त्यसको दुई महिनापछि नै दरभङ्गा प्लेनम बोलाइएको थियो । प्लेनम झन्डै एक महिना लामो समयसम्म चल्यो । त्यस प्लेनममा तीनवटा फरकफरक धार देखिए– (१)केशरजङ्ग रायमाझीले संसदीय सङ्घर्षलाई अगाडि बढाउनुपर्दछ भन्ने लाइन प्रस्तुत गरे । (२) पुष्पलालले विघटित संसद्को पुनःस्थापनाको लाइन पेस गरे । (३) मोहनविक्रम सिंहले संविधानसभाको निर्वाचन गर्नुपर्दछ भन्ने लाइन प्रस्तुत गरे ।
विवादित विषयहरूलाई महाधिवेशनमा टुङ्गो लगाउने सहमतिका साथ तीनजनाको सचिवालय गठन भयो, जसमा केशरजङ्ग रायमाझी, शम्भुराम श्रेष्ठ र डीपी अधिकारी राखिए, जुन शाही ‘कू’का विरुद्ध रणनीति तय गर्नका लागि दरभङ्गा प्लेनम बोलाइएको थियो र शीघ्र महाधिवेशनको आयोजना गर्नुपर्ने निष्कर्ष निकालिएको थियो, त्यसको तयारी गर्ने जिम्मा एकप्रकारले भन्ने हो भने ‘चण्डाल तिकडी’लाई दिइयो । त्यो काम आफैंमा विडम्बनापूर्ण थियो । नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनमा पटकपटक यस्तै भएको छ, जसका विरुद्ध विचारधारात्मक र सङ्गठनात्मक सङ्घर्ष गर्नुपर्ने हो, उसैलाई अगुवा बनाउने, एकथरीको विचार पारित हुने र त्यसको घोर विरोधीले सङ्गठनको नेतृत्व कब्जा गर्ने ।
नौ महिनाभित्रमा तेस्रो महाधिवेशन बोलाउने गरी जिम्मा दिइएको सचिवालयले कुनै काम अगाडि बढाएन, बरु रायमाझीले दरबारको कदमलाई विभिन्न तरिकाले समर्थन जनाउन थाले । त्यतिखेर पार्टी कामको भौगोलिक विभाजन आफ्नै हिसाबले पा“च क्षेत्र वा जोन बनाएर गरिएको थियो । एक वर्षसम्म केन्द्रीय सचिवालयले कुनै काम नगरे पछि २०१८ सालको फागुनमा विभिन्न जोनको जिम्मा पाएका अगुवा नेताहरूको भेला गरियो र तेस्रो महाधिवेशन बोलाउन अन्तरजोन सामञ्जस्य समिति निर्माण गरियो । यस समितिले पार्टीका सम्पूर्ण सदस्यको नाममा २५ फागुनमा लामो अपिल प्रकाशित ग¥यो । त्यस अपिलमा लेखिएको एक अनुच्छेदका भावनालाई सबै समयका केन्द्रीय नेतृत्वले गहिरो हेक्कामा राखिराख्नु सान्दर्भिक हुनेछ–
‘जब केही गर्दा पनि पार्टी केन्द्रले पार्टी काङ्ग्रेस बोलाउन मञ्जुर गरेन अनि पा“चवटै जोनका प्रतिनिधिहरूको संयुक्त बैठक बसी संयुक्त रूपले पा“चवटै जोनले माग गरेको हो र अनि यस पार्टी काङ्ग्रेसलाई सफल पार्न अन्तर्राष्ट्रिय पार्टी नियमअनुसार जसले पार्टी काङ्ग्रेसको माग गर्दछ, उसैले ‘काङ्ग्रेस सङ्गठन समिति’ पनि गठन गर्दछ र यस पार्टी काङ्ग्रेस सङ्गठन समितिलाई पार्टी काङ्ग्रेस विषयमा पार्टी केन्द्रले पाएका तमाम अधिकार प्राप्त गर्दछ ।’ज्ञछ
पार्टी केन्द्र निस्क्रिय भएपछि उसले कार्यकर्ताको कमान्ड सम्हाल्न सक्दैन । त्यस्तो अवस्थामा कार्यकर्ताहरूले पार्टीलाई नियन्त्रणमा लिने र पुनर्निर्माण गर्ने हैसियत राख्दछन् भन्ने दह्रो दृष्टान्त अन्तरजोन सामञ्जस्य समिति हो भनेर हरबखतको केन्द्रीय नेतृत्वले बुझ्नु आवश्यक छ ।
तेस्रो महाधिवेशन बोलाउने क्रममा नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनमा फुट भयो, जसलाई रोक्न सकि“दैनथ्यो । लोकतन्त्र खोस्ने दरबारिया कदमलाई सही देख्ने गद्दार केशरजङ्ग रायमाझीलाई निस्कासन गर्नु र तेस्रो महाधिवेशनको तयारी गर्नु अत्यन्त सही कदम थियो । निस्कासन गरिएको गद्दारले केही मानिसहरूको समूह बनाएर अलग गुट खोल्नुलाई विभाजन भन्नु वास्तवमा मिल्दैन तर केशरजङ्ग रायमाझीले तत्कालीन सोभियत सङ्घको छहारी पाएकाले धेरै लामो समयसम्म नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनमा भ्रम छर्न सफल भएका थिए ।
लामो समयसम्म पार्टी केन्द्र निस्क्रिय भएपछि कार्यकर्ताहरूद्वारा निर्माण गरिएको अन्तरजोन सामन्जस्य समितिको आयोजनामा २०१९ सालमा तेस्रो महाधिवेशनको आयोजना गरियो । कमरेड तुलसीलाल अमात्यद्वारा प्रस्तुत राष्ट्रिय प्रजातन्त्रको कार्यक्रम पारित भयो । त्यतिखेर कार्यक्रम एकजनाको पारित हुने र नेता अर्को हुने विकृति दोहोरिन पाएन, कमरेड तुलसीलाल अमात्य महासचिवमा निर्वाचित हुनुभयो । प्राज्ञिक ज्ञानको प्रचुरता भए पनि सङ्गठन हा“क्ने खुबी कमरेड तुलसीलाल अमात्यले देखाउन सक्नुभएन । पार्टी सङ्गठन चल्दै चलेन । उहा“ले नियमितरूपले केन्द्रीय समितिको बैठक आयोजना गर्न
पनि सक्नुभएन ।
तेस्रो महाधिवेशन सकिएको ६ वर्षसम्म पार्टी सङ्गठन पूरै निस्क्रिय भयो । केन्द्रीय समितिमा रहेका निस्क्रिय हुन नचाहने सदस्यहरूको धैर्यको बा“ध फुट्यो । देशका विभिन्न ठाउ“बाट पार्टीको पुनर्गठनका लागि व्यापक दबाब आउन थाल्यो । देशभरिका कार्यकर्ताहरूको व्यापक दबाबपछि कमरेड पुष्पलालको अगुवाइमा २०२५ सालमा (सन् १९६८) छिमेकी राष्ट्र भारतको गोरखपुर सहरमा नेकपाको तेस्रो सम्मेलन बोलाइयो । सक्रियता र निस्क्रियताको द्वन्द्वका बीचमा कम्युनिस्ट पार्टी वास्तवमा पहिलोपटक विभाजित भयो । केशरजङ्ग रायमाझीले बनाएको दरबारपरस्त गुटलाई कम्युनिस्ट पार्टी मान्न र त्यसलाई विभाजन मान्न उपयुक्त हु“दैन, तर तुलसीलाल अमात्य र पुष्पलालको बीचमा विभाजन हुनुचाहि“ सा“च्चिकै फुट थियो ।
तुलसीलाल अमात्यको नेतृत्वलाई छोडेर अर्को समूह बनाउनु बाध्यकारी कदम थियो । समकालीन अन्तर्राष्ट्रिय परिस्थिति पनि त्यस्तै थियो । त्यतिखेर छिमेकी मित्रराष्ट्र चीनमा ‘सांस्कृतिक क्रान्ति’ (सन् १९६६–१९७६) को नाममा वैचारिक उग्रता, अधैर्यता र अराजकताको बोलवाला थियो । साथसाथै चीन र रुस दुई ठूला कम्युनिस्ट मुलुकहरू आ–आफ्ना मतभेदहरूलाई हल गर्दै विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई एकीकृत गराउ“दै अगाडि बढ्नुपर्नेमा एकआपसमा चर्को आरोप–प्रत्यारोप गरिरहेका थिए । नेपालमा राजा महेन्द्रले गरेको फौजी ‘कु’को अर्को वर्ष अर्थात् ०१८ साल (सन् २०६१) बाट सोभिययत रुस र चीनबीचको सम्बन्ध धेरै तिक्त भइसकेको थियो । दुवै शक्तिशाली कम्युनिस्ट मुलुकहरू अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिस्ट आन्दोलनमा आ–आफ्नो प्रभाव बढाउन तीव्र प्रतिस्पर्धा गरिरहेका थिए । विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलन सोभियत र चिनिया“ धुरी गरी दुई ध्रुवमा विभाजित थियो । गद्दार केशरजङ्ग रायमाझीले चीन र रुसको तिक्तताबाट फाइदा उठाएका थिए र आफूलाई सोभियत धुरीको समर्थक बताउने ढोंग गरेर कम्युनिस्ट आवरण कायम राख्ने प्रयास गरेका थिए ।
माओ त्से तुङको चीनले सोभियत रुसलाई ‘संशोधनवादी’ मात्रै होइन, सामाजिक साम्राज्यवादी भन्न थालेको थियो । उता सोभियत रुस चीनलाई अमेरिका परस्त भएको आरोप लगाउ“थ्यो । कमरेड पुष्पलालले तेस्रो सम्मेलन गरेर आन्दोलनको पुनर्गठनको प्रयास गरिरह“दा आफूलाई चीन र रुसका बीचको विवादबाट धेरै मात्रामा पृथक् राख्ने प्रयास गर्नुभएको थियो । उहा“को नेतृत्वमा तेस्रो सम्मेलनको तयारी हु“दै गर्दाको समय भनेको छिमेकी भारतमा नक्सलवाडी विद्रोह भएको बेला थियो तर उहा“ त्यसको उग्रताबाट प्रभावित हुनुभएन ।
कमरेड पुष्पलालका लेखाइहरूमा सन्तुलन देखिन्छ तर केशरजङ्ग रायमाझी खेमाको विरोध गर्दा पुष्पलालको धार चिनिया“ खेमाको नजिकजस्तो देखिन पुग्यो । कम्युनिस्ट आन्दोलन शब्दको खेलमा अल्झिएको बेला थियो । पुष्पलालको नया“ जनवादी क्रान्तिको धार चिनिया“ खेमाको नजिक र तुलसीलाल अमात्यको राष्ट्रिय प्रजातन्त्रको धार सोभियत रसियाली खेमाको नजिक मानियो र त्यही हिसाबले आरोप–प्रत्यारोप सुरु भए ।
पुष्पलालले नेकपाको तेस्रो सम्मेलन गरेर व्यवस्थित ढङ्गले नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई अगाडि बढाउने प्रयास गर्नुभएको थियो । पूर्णकालीन कार्यकर्ता उत्पादनमा जोड दिने, भूमिगत रूपले सङ्गठनको तीव्र विस्तार गर्ने, पार्टीलाई आधारभूत वर्गको बीचमा लैजाने, जनसङ्गठनहरूमा पार्टी काम विस्तारित गर्ने तथा तिनीहरूलाई पार्टी कार्यकर्ता उत्पादनको कारखाना बनाउने, आर्थिक उत्पादनको काममा केन्द्रित भएर सम्पूर्ण आय पार्टीलाई बुझाउने आर्थिक पेसेवर कार्यकर्ता निर्माण गर्ने, अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिस्ट विवादमा सकेसम्म आफूलाई पृथक् राख्नेजस्ता परिपक्वताले गर्दा तेस्रो सम्मेलन देखि २०३३ साल (सन् १९७६) सम्म कमरेड पुष्पलालले नेतृत्व गर्नुभएको समूहले देशव्यापी साङ्गठनिक सञ्जालसहितको बृहत् पार्टी निर्माण गरेको थियो । यसबीचमा त्यही समूह देशको सबैभन्दा ठूलो कम्युनिस्ट पार्टी थियो । भूमिगत अवस्थामा पनि त्यसले आम जनताको सहभागितासहितको सङ्घर्ष निर्माण गर्ने काममा आफ्नो दक्षता देखाएको थियो । अनुभवको कमीले धेरै उपलब्धि प्राप्त हुन सकेन, तर वि.सं. २०२८ सालको लुम्बिनी अञ्चलको किसान आन्दोलनले आम जनपरिचालनमा कमरेड पुष्पलालको नीतिले कस्तो काम गरेको थियो भन्ने देखाउ“छ । हजारौंहजार किसानहरूले सदरमुकाम घेर्न जाने कुरा पञ्चायती तानाशाहीको बिगबिगी भएका बेला चानचुने कुरा थिएन ।
अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिस्ट आन्दोलनमा धेरै चर्को विवाद र असन्तुलनको अवस्था थियो, जसको प्रभावले गर्दा पुष्पलालले नेतृत्व गरेको सन्तुलित धारले आफूभित्रको एकतालाई टिकाउन नै समस्या प¥यो । यसको बिजारोपण एकीकृत पार्टीबाट अलग रहेर गतिविधि गर्दै आएको पूर्व कोशी प्रान्तीय कमिटीअन्तर्गतको झापा जिल्ला कमिटीले २०२८ साल (सन् १९७१) मा सुरु गरेको किसान विद्रोहबाट भएको थियो । जमिनदारविरोधी आन्दोलनको नाममा व्यक्तिहत्याको कार्यशैली लिएको सानो विद्रोहले युवाहरूको क्रान्तिकारी भावनालाई देशव्यापी रूपमा तरङ्गित गर्न
थालेको थियो ।
वि.सं. २०३३ सालसम्म आइपुग्दा कमरेड पुष्पलालको समूह एकीकृत रहिरहन सकेन, विभाजित भयो । त्यतिखेरका युवाहरू मोदनाथ प्रश्रित, जीवराज आश्रितलगायतको नेतृत्वमा पुष्पलाल समूहको नेतृत्वको पार्टीको सा“स्कृतिक मुखपत्र मुक्तिमोर्चाको नाउ“बाट नया“ समूह बन्यो । यो समूह र २०३२ जेठ २५ गते गठन गरिएको अखिल नेपाल कम्युनिस्ट क्रान्तिकारी कोअर्डिनेसन कमिटी (माले) का बीच २०३४ साल साउनमा एकीकरण गर्ने सहमति भयो ,
विभिन्न स्थानमा छरिएर रहेका सानाठूला समूहहरूलाई एउटै धारमा ल्याउ“दै वि.सं. ०३५ साल पुस ११ गते नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (माक्र्सवादी लेनिनवादी) गठन भयो ।
व्यापक स्तरको धरपकड र ०२९ साल फागुन २१ गते सुखानीमा पा“चजना नेताहरूको हत्यापछि झापामा पार्टी छिन्नभिन्नजस्तै भएको थियो । कुनै सङ्गठन बा“की थिएन भनेर स्वयम् प्रदीप नेपालले आफ्ना विभिन्न संस्मरणहरूमा लेख्नुभएको छ । झापाबाहिर भने त्यसको बेग्लै प्रभाव थियो । ०३३ मा चन्द्रप्रकाश मैनाली, प्रदीप नेपाल, गोपाल शाक्यलगायतका नेताहरू नक्खु जेल तोडेर निस्केपछि नेकपा (माले) गठनको काम तीव्र भयो । ०३५ साल पुस ११ गते (२६ दिसम्बर १९७८) मा माओ त्से तुङको जन्मदिन पारेर नेकपा (माले) गठन गरियो ।
नेकपा (माले) गठन भएपछि पनि वैचारिक उग्रता यथावत् नै थियो । विभिन्न समूहबाट पाका, अनुभवी र वरिष्ठ नेताहरू समावेश भएर नेकपा (माले) बनेको थियो, तर सुरुका दिनमा सबै झापाली जोसबाट अभिभूत भएका थिए । एक इलाका, एक कमिटी, एक सशस्त्र टुकडी (स्क्वाड) र एक भौतिक कारबाही (एक्सन) को सूत्रले धेरै युवाहरूलाई आकर्षित ग¥यो ।
वि.सं. ०२८ सालमा केन्द्रीय न्युक्लिअस गठन गरेर ०३१ सालमा चौथो महाधिवेशन गरेका मोहनविक्रम सिंहले नेतृत्व गरेको समूहलाई नेकपा (चौम) भनियो । यस समूहले तत्काल वर्गशत्रु खत्तम गर्ने लाइन लिएको थिएन, तर दीर्घकालीन सशस्त्र सङ्घर्ष र गाउ“ले सहरलाई घेर्ने चिनिया“ क्रान्तिको लाइन मान्ने सन्दर्भमा नेकपा (माले) र नेकपा (चौम) मा समानता थियो ।
मोहनविक्रम सिंहले पुष्पलाललाई ‘गद्दार’ भन्ने बिल्ला भिराउ“दै सानो पुस्तिका नै तयार गर्नुभएको थियो । उता झापाली लाइनअनुसार पुष्पलाल संशोधनवादी तथा काङ्ग्रेसको पुच्छर थिए । शब्दमा यताउति भए पनि नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनका संस्थापकलाई गाली गर्ने मामिलामा यी दुई समूह प्रतिस्पर्धा नै गर्थे ।
भाकपा (माक्र्सवादी)ले भोग्नुपरेको वैचारिक आरोपको नियति र कमरेड पुष्पलालको समूहले भोग्नुपरेको विपत्ति उस्तैउस्तै देखिन्छन् । सन् १९६४ मा भाकपा (माक्र्सवादी) गठन हु“दा उसलाई दक्षिणपन्थी धारले चीनपन्थी र उग्रवामपन्थी भन्ने आरोप लगाएको थियो भने तीन वर्षपछि सन् १९६७ मा गठन भएको चारु मजुमदारको भारतीय कोकेले दक्षिणपन्थी तथा संशोधनवादी भन्ने बिल्ला भिराएको थियो । यसरी एकै समयमा र उही राजनीतिक लाइन लिएको अवस्थामा उही कम्युनिस्ट पार्टीलाई एकथरीले उग्रवामपन्थी देख्ने र अर्कोले संशोधनवादी तथा गद्दारसम्म भन्ने खालका बिदु्रप अभ्यासहरू देखिन्छन् । नेकपा (पुष्पलाल समूह) लाई माझी समूह तथा पछि बनेका मानन्धर र बर्मा समूहहरूले चीनपन्थी, उग्रवामपन्थी भन्ने र झापाली समूहले संशोधनवादी तथा तत्कालीन मोहनविक्रम नेतृत्वको चौथो महाधिवेशन समूहले गद्दार पुष्पलाल शीर्षकमा पुस्तक नै लेखेर वितरण गर्ने कुरा स“गस“गै देखिन्छन् ।
नेकपा (चौम) सुरुमा ०४० मा निर्मल लामा र मोहनविक्रम सिंहका बीचमा नेकपा (चौम) र नेकपा (मशाल) भनेर विभाजन भयो । अनि त्यसको दुई वर्षपछि ०४२ सालमा मोहनविक्रम सिंह र मोहन वैद्यका बीचमा पनि विभाजन भयो । मोहन वैद्यले नेकपा लेखेर मोटो ‘श’ भएको मशाल शब्दलाई कोष्ठभित्र राखेर आफ्नो क्रान्तिकारिता सिद्ध गर्न खोज्नुभयो भने आफ्नो ज्यानजस्तै पातलो ‘स’ भएको नेकपा (मसाल) राखेर मोहनविक्रम सिंहले आफ्नो समूहलाई अगाडि बढाउनुभयो ।
वि.सं. ०४७ सालमा नेकपा
(एकता केन्द्र)का नाममा फेरि सङ्गठित भएर नेकपा (माओवादी)का नाममा ०५२ साल फागुन १ गतेबाट जनयुद्धको नाम दिएर सुरु गरिएको हिंसात्मक आन्दोलनले एक दशक पार गरिसकेपछि भने मोहनविक्रम सिंहबाहेकको चौथो महाधिवेशनको धारले फेरि एकपटक आफूलाई देशको सबैभन्दा ठूलो कम्युनिस्ट पार्टी बनाउन सफल भयो । ०४८ सालसम्म आइपुग्दा टुक्राटुक्रा भएको नेकपा
(चौथो महाधिवेशन)को धार कसरी ०६४ सालको संविधानसभाको पहिलो निर्वाचनमा देशकै ठूलो पार्टी बन्न सफल भयो भन्ने कुरा कम्युनिस्ट आन्दोलनका विद्यार्थीहरूका लागि धेरै गहिरो प्रश्न हो ।
नेकपा(माले) भने २०३५ सालमा गठन भएपछि धेरैभन्दा धेरै सानाठूला समूहहरूलाई समेट्दै अगाडि बढ्न सफल भयो । २०४७ साल पुस २२ गते कमरेड मदनकुमार भण्डारीले नेतृत्व गर्नुभएको नेकपा (माले) र कमरेड मनमोहन अधिकारीले नेतृत्व गर्नुभएको नेकपा (माक्र्सवादी)का बीचमा एकीकरण सम्पन्न भएपछि यो नै देशको प्रमुख कम्युनिस्ट पार्टी बन्न सफल भयो । महाकाली नदीको पानी बा“डफा“टका विषयमा भारतस“ग गरिएको सन्धिका बारेमा पार्टीभित्र उत्पन्न विवादको सही निकास हुन नसकेर २०५४ सालमा विभाजित हुनुअघिसम्म भने झापा आन्दोलनबाट सुरु भएको पुनर्गठनको अभियानले निरन्तर गति लिइरहेकै थियो ।
नेकपा (एमाले)का सबैजसो कार्यकर्ताहरूले ज्यादै पछुतो मान्दै भन्छन््– ‘०५४ सालमा नेकपा (एमाले) विभाजित नभइदिएको भए दुईवटा परिणाम निस्कन्थे ः एक, नेकपा (एमाले)को विजय यात्रा झन् उचाइमा पुग्ने थियो, ०५६ सालको निर्वाचनमा पार्टीले स्पष्ट बहुमत ल्याउ“थ्यो । दुई, नेकपा (एमाले) विभाजित नभएको भए नेकपा (माओवादी) त्यति छिटो मौलाउने थिएन ।’ यी त इतिहासमा समाप्त भएका सम्भावनाहरू हुन् । इतिहासमै समाप्त भएका सम्भावनाहरूबारे बहस गरेर परिणाम निकाल्ने स्तरको योग्यता हामीले देखाएका छैनौं । कमरेड वामदेव गौतमको नेतृत्वमा नेकपा (माले) त बन्यो, पछि ०५८ सालमा पुनः एकीकरण गर्दासम्म उहा“लाई धेरैले छोडेर नेकपा (माओवादी)मा गइसकेका थिए, ती फेरि त्यही मात्राका साथ नेकपा
(एमाले)मा फर्केका छैनन् ।
साङ्गठनिक क्षमता र परिचालनका हिसाबले नेकपा (माले) र माक्र्सवादी धारले ०३५ सालपछि ०५४ सालसम्म कहिल्यै पछाडि फर्केर हेर्नुपरेन । यो अवधिका प्रत्येक वर्ष निरन्तर विस्तार र एकीकरणका वर्षहरू रहे ।
नेकपा (एमाले)ले ०५४ अघिसम्मको गौरव र साङ्गठनिक क्षमता पुनः प्राप्त गर्न धेरैधेरै मेहनत गर्नुपर्नेछ । यही“निर सम्झनुपर्ने कुरा छ, त्यतिखेरसम्म आइपुग्दा नेकपा (एमाले)का केही काम–कुरामा भने धमिराहरूको प्रवेश सुरु भएको थियो । अग्राखजस्तै बलियो बनिसकेको नेकपा (एमाले)मा कहा“, कुन अङ्गबाट छि¥यो धमिरो ? यसको विश्लेषण तलका अनुच्छेदमा गरिनेछ । त्यसअघि वामपन्थी उग्रवादबाट रूपान्तरणको क्रमका बारेमा सानो चर्चा गर्नु सान्दर्भिक हुनेछ ।
४. उग्रवामपन्थबाट तत्कालीन नेकपा (माले)को बहिर्गमन र सन्तुलित क्रान्तिकारी पार्टी निर्माणको सिलसिला
संसारकै कम्युनिस्ट पार्टीहरूमध्ये नेकपा (एमाले) नै त्यस्तो फरक खालको पार्टीका रूपमा देखा पर्दछ, जसले अत्यन्त छोटो समयमा आफूलाई कुशलतापूर्वक तथा ज्यादै कम क्षतिमा वामपन्थी उग्रवादका सबैखालका विचार र कार्यशैलीबाट पृथक् राख्न सफल भयो । धेरै क्षति सहेर मात्र सच्चिने कम्युनिस्ट पार्टीका थुप्रै उदाहरण छन् । हाम्रै देशको अहिलेको एनेकपा (माओवादी)ले पनि आफूलाई उग्रवामपन्थी धरापबाट मुक्त गर्दै लगेको छ, तर धेरै क्षति बेहोरेपछि मात्र †
नेकपा (माले)का समकालिन संसारका अन्य उग्रवामपन्थी पार्टीहरू धेरैजसो समाप्त नै भएका छन् । खासगरी सन् १९६० को दशकयता हतियार उठाउनेहरू त सर्वनाश नै भएका छन् । उदाहरणका लागि म्यानमार, फिलिपिन्स, मलेसिया, पेरु, थाइल्यान्ड, इन्डोनेसिया इत्यादि देशका एक समय हतियारको बलमा सत्ताको नजिकै पुगेका भनिएका पार्टीहरूको वर्तमान हविगतलाई हेरे हुन्छ । धेरै पार्टी उग्रवामपन्थी गल्तीलाई सच्याउनै नपाई समाप्त भएका छन् ।
हालको नेकपा (एमाले) कसरी बन्यो ? यसका नीतिहरू कसरी बने ? कसरी यो पार्टी देशको एक नम्बरको पार्टीसमेत बन्न पुग्यो भन्ने लेखाजोखा गर्नका लागि बु“दागत विवरण यहा“ प्रस्तुत गरिएको छ ः
४.१. नेकपा (माले) ः वर्ग शत्रु खत्तमदेखि पञ्चायती चुनावको उपयोगसम्म
जनवर्गीय सङ्गठनहरूले पार्टी काममा अलमल सिर्जना गर्दछन् । यसैले जनसङ्गठन होइन, गुप्त पार्टी कमिटीहरू मात्रै बनाउनुपर्दछ भन्ने चारु मजुमदारको लाइनलाई पछ्याएको नेपाली कोकेले नेकपा (माले) बनाउ“दासम्ममा त्यसलाई आंशिक रूपमा छोडिसकेको थियो । ०३४ साल साउनमा तत्कालीन कोके र मुक्तिमोर्चाबीच एकीकरण गर्दाका बखत धनुषामा भएको वार्तामा दुईवटा महŒवपूर्ण सहमति भएको बताइन्छ । त्यस वार्तामा कोकेको तर्फबाट सीपी मैनाली र प्रदीप नेपाल छलफलमा तथा मुक्तिमोर्चाको तर्फबाट मोदनाथ प्रश्रित, जीवराज आश्रित र मदनकुमार भण्डारी रहनुभएको थियो । त्यस अभियानका अर्का महŒवपूर्ण नेता वामदेव गौतम गिरप्mतार भई जेलमा रहेको हु“दा वार्तामा सहभागी हुन सक्नुभएन । ती सहमति थिए–(१) वर्गशत्रू खत्तम गर्ने व्यक्ति हत्याको लाइन छोड्ने र परिस्थितिअनुसार सशस्त्र सङ्घर्ष र संयुक्त आम जनसङ्घर्ष दुवै सञ्चालन गर्ने र (२) जनसङ्गठनहरूलाई व्यवस्थित ढङ्गले अगाडि बढाउने ।ज्ञट
नेकपा (माले)को गठन गर्दाको बखतसम्ममा यस धारको अव्यवहारिक उग्रतामा कमी आइसकेको थियो । कोके कालको सुरुमा जनसङ्गठन चाहिन्न भन्ने समूह सबैभन्दा पहिले अनेरास्ववियुमा आफ्नो पकड बनाउनेतिर लाग्यो । अनेरास्ववियु (पा“चौं) नेकपा (माले)का कार्यकर्ता उत्पादन गर्ने र पार्टी निर्णयहरूलाई सार्वजनिक रूपमा सम्भवसीमासम्म लागू गर्ने सबैभन्दा बलियो र भरपर्दो खम्बाका रूपमा विकसित भयो । त्यसपछि अन्य जनसङ्गठनहरू पनि निर्माण हु“दै गए । विभिन्न समूहहरूस“ग एकीकरण गर्दै जाने सिलसिलमा जनसङ्गठनको नेतृत्व पनि गाभि“दै जान थाल्यो । यति हु“दाहु“दै पनि नेकपा (माले) गठन भएको दुई वर्षसम्म वैचारिक उग्रता र तद्जन्य गतिविधि छिटपुट रूपमा जारी नै थिए । नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनका संस्थापक पुष्पलाललाई संशोधनवादी, दक्षिणपन्थी, काङ्ग्रेसको पुच्छरजस्ता आरोप लगाएर अपमान गर्ने सिलसिला भने जारी नै थियो ।
वि.सं. २०३७ सालको मंसिर महिनामा १५ दिनसम्म चलेको मकवानपुरको बैठकबाट निकालिएका निष्कर्षहरू नेकपा (माले)को जीवनमा धेरै महŒवपूर्ण प्रमाणित भएका छन् । यसै बैठकले कमरेड पुष्पलाललाई संस्थापक नेताका रूपमा पुनः सम्मानित गर्ने निर्णय ग¥यो । यसैगरी, विगत झापा र कोकेकालको व्यक्तिहत्याको राजनीतिक लाइन गलत थियो भन्ने निष्कर्ष पनि यसै बैठकले निकाल्यो । जनसङ्गठनहरू निर्माण गर्ने, खुला प्रकृतिका सङ्घर्षहरूलाई सकेसम्म उपयोग गर्ने, चिनिया“ सांस्कृतिक क्रान्ति गलत थियो भनेर मूल्याङ्कन गर्नेजस्ता महŒवपूर्ण निर्णयहरू यसै बैठकबाट भएका छन् । यसै बैठकबाट नेकपा (माले)को धार र मोहनविक्रमले नेतृत्व गरेको तत्कालीन नेकपा (चौम) र त्यसबाट विभाजित भई बनेका विभिन्न धारहरूको बीचमा नेपाली क्रान्तिको बाटोका सम्बन्धमा, चिनिया“ सांस्कृतिक क्रान्ति र पुष्पलालको मूल्याङ्कनबारे विषयहरूमा वैचारिक रूपमा स्पष्ट भिन्नताहरू छुट्टिन थाले । नेकपा (माले)ले सशस्त्र सङ्घर्षको लाइनलाई परित्याग गरिहालेको थिएन तर त्यसलाई नेपाली क्रान्तिको एक मात्र बाटो होइन भन्ने निष्कर्षमा पुगिसकेको थियो ।
तत्कालीन नेकपा (चौम) र त्यसपछि बनेका विभिन्न समूहहरू र पछि पुनः एकीकृत भई बनेका नेकपा (माओवादी)हरूले धेरै पछिसम्म सशस्त्र सङ्घर्षलाई नेपाली क्रान्तिको एक मात्र बाटोका रूपमा बुझे र व्यवहारमा प्रयोग पनि गरे । नेकपा (माओवादी)ले आफ्नो हिंसात्मक आन्दोनको अन्तिम चरणमा आएर ०६३ सालमा पुष्पलाललाई भिराएको ‘गद्दार’को बिल्ला झिक्यो । निर्मल लामाले आफ्नो मृत्युभन्दा केही समयपहिले काठमाडौंको राष्ट्रिय सभागृहमा भएको पुष्पलालको १३औं स्मृति दिवसमा सार्वजनिक रूपमै गहिरो आत्मालोचना गरे । मोहनविक्रम समूहले भने धेरैपछि पुष्पलालको बारेमा मूल्याङ्कन गर्दै ‘पुष्पलालमा कतिपय कमजोरी भए पनि गद्दार नै भनिहाल्न उपयुक्त नहुने’ निष्कर्ष निकाल्यो र पहिले गद्दार पुष्पलाल शीर्षक दिएर लेखिएको पुस्तकको नाम परिवर्तन गर्दै क्रान्ति वा भ्रान्ति भनेर पुनः प्रकाशित भयो ।ज्ञठ
नेकपा (माले)को धारमा ०४२ सालसम्ममा आइपुग्दा वैचारिक विषयमा युगान्तकारी परिवर्तन भयो भन्न सकिन्छ । ०४२ सालमा मकवानपुरमै यस पार्टीको अर्को लामो बैठक बस्यो र यसले तीनवटा महŒवपूर्ण निर्णयहरू ग¥यो– (१) पार्टीको मार्गदर्शक सिद्धान्तबाट माओ विचारधार शब्द हटाउने । यसै बैठकले स्पष्टरूपमा चिनिया“ सांस्कृतिक क्रान्तिलाई पूर्ण रूपमा गलत र उग्रवामपन्थी विचारले ग्रस्त भनेर आलोचना ग¥यो । (२) यसै बैठकबाट तत्कालीन सोभियत सङ्घ र पूर्वी युरोपका देशहरूलाई आधारभूत रूपमा समाजवादी रहेको निष्कर्ष निकालियो । (३) यसै बैठकले पञ्चायती चुनावलाई उपयोग गर्ने र जनपक्षीय उम्मेदवार उठाएर पञ्चायती व्यवस्थाको भण्डाफोर गर्दै त्यसलाई भित्रैबाट कमजोर गर्ने नीति पारित ग¥यो ।
वि.सं. ०४३ सालको पञ्चायती चुनावमा उठेका जनपक्षीय उमेदवारहरूमध्ये द्रोणाचार्य क्षत्री, सोमनाथ अधिकारी प्यासी, नोबल केमी राई, जागृतप्रसाद भेटवाल, रूपचन्द्र विष्ट एवम् पद्मरत्न तुलाधरहरूले राष्ट्रिय पञ्चायतमा बहुदलको पक्षमा आवाज उठाए । जसले हारे, उनीहरूलाई स्थानीय जनताले आफ्नो राष्ट्रिय स्तरको खुला नेताका रूपमा बुझे । भूमिगत नेता जनतालाई समस्या परेको ऐनमौकामा भेटिन सक्ने सम्भावना थिएन, तर ती जनपक्षीयहरू जनताको सुखदुःखमा साथ दिने गरी भेटिने भए । यसैगरी, पञ्चायतको स्थानीय निकाय अर्थात् तत्कालीन नगर र गाउ“ पञ्चायतका विभिन्न पदमा चुनाव जित्नेहरूले स्थानीय जनताका प्रशासनिक झमेला वा ज्यादतीमा साथ दिन थाले । उनीहरूले स्थानीय स्तरमा बहुदलीय व्यवस्था स्थापनाको लागि वातावरण बनाउन थाले । स्थानीय स्तरमा चुनाव हार्नेहरू पनि जनताका स्थानीय स्तरका नेताको रूपमा विकसित हुन थाले ।
पञ्चायती चुनावमा भाग लिएकाहरूमध्ये अधिकांशले आफूलाई उठाउने भूमिगत पार्टी र जनताप्रतिको आस्थामा कुनै कमी आउन दिएनन् । उनीहरूलाई तत्कालीन प्रशासनले पनि भूमिगत पार्टीका खुला नेताका रूपमा बुझेको थियो । उनीहरूलाई पञ्चायती प्रशासनले एकातिर आ“खाको तारो बनाएको थियो र बेलाबेलामा पक्राउ गरेर दुःख पनि दिन्थ्यो भने अर्कोतिर विस्तारै उनीहरूप्रति एक प्रकारको अदब वा सम्मान पनि गर्न थालेको थियो ।
जनपक्षीय उम्मेदवार बनेका अत्यन्त थोरै मानिसहरू मात्रै विवादित भए । यस कुराले तत्कालिन नेकपा (माले)को प्रशिक्षण वा स्कुलिङ को राम्रो स्तरलाई प्रमाणित गर्दछ । पञ्चायती निर्वाचनको उपयोग गर्ने नीतिले तत्कालीन नेकपा (माले)को सङ्गठन विस्तारमा अत्यधिक ठूलो मद्दत गरेको देखिन्छ ।
४.२. खुला मोर्चाको निर्माण ः प्रजातान्त्रिक राष्ट्रिय एकता मञ्च
खुला क्षेत्रको कामलाई व्यवस्थित गर्न प्रजातान्त्रिक राष्ट्रिय एकता मञ्चको गठन गरियो । यसले तत्कालीन परिवेशमा सम्भव सीमासम्म वा गर्न सकिने सीमासम्म खुला गतिविधिमार्फत पञ्चायत विरोधी राजनीतिक सङ्घर्ष अगाडि बढाउन थाल्यो । ०४२ सालमा ठूलो सङ्ख्यामा भारतको आसाम र मेघालयबाट नेपालीहरू लखेटिएका थिए । पुस्तौंदेखि त्यहा“ बसोबास गरिरहेका र भारतलाई नै आफ्नो देश ठानिरहेका नेपालीहरू लाखौंको सङ्ख्यामा लखेटिएका थिए । उनीहरूलाई भारतका अन्य ठाउ“मा बस्न दिइएन र षड्यन्त्रमूलक ढङ्गले भारतीय प्रहरी लगाएर झापाको का“कडभिट्टाको बाटो नेपालभित्र हुलिएको थियो । त्यसबारे पञ्चायती सरकार एक शब्द पनि बोलिरहेको थिएन । त्यस विषयलाई लिएर यही प्ररामञ्चको नेतृत्वमा देशव्यापी आन्दोलन भयो । मेची, काठमाडौं र लुम्बिनी अञ्चलमा विशाल प्रदर्शनहरू भए । देशभरी सयौंले गिरप्mतारी दिए । झापाको प्रदर्शनमा युवा लक्ष्मी पाण्डे प्रहरीको गोलीबाट मारिए । यस आन्दोलनको माध्यमबाट नेकपा (माले)लाई सहरिया क्षेत्रमा काम विस्तार गर्न धेरै मद्दत पुग्यो ।
४.३. नेकपा (माले)को चौथो महाधिवेशन
वि.सं. ०४६ सालसम्म आइपुग्दा नेकपा (माले) देशव्यापी सङ्गठनसहितको सुदृढ पार्टी बनिसकेको थियो । सन्तुलित सर्वहारा शैली र परिपक्व विचार निर्माणको प्रक्रियाबाट पार्टी खारि“दै थियो । ०४६ सालको भदौमा यसको चौथो राष्ट्रिय महाधिवेशन आयोजना भयो । यो महाधिवेशन दुईवटा कारणले युगान्तकारी महŒवको रहन गएको छ ः (१) यस महाधिवेशनले एकदलीय जनवादको ठाउ“मा बहुदलीय प्रतिस्पर्धासहितको व्यवस्था निर्माण गरेर अगाडि बढ्नु उपयुक्त हुने निष्कर्ष निकाल्यो । यसरी यसै महाधिवेशनमा पछि नेकपा (एमाले)को पा“चौं महाधिवेशनले अङ्गीकार गरेको जनताको बहुदलीय जनवादको बिजारोपण भएको थियो । (२) यस महाधिवेशनले नेपाली काङ्ग्रेसस“ग मिलेर पञ्चायती व्यवस्थाविरुद्ध संयुक्त सङ्घर्ष गर्ने नीति पारित ग¥यो ।
५. नेकपा (एमाले)को निर्माण र जनताको बहुदलीय जनवाद
वि.सं. ०४७ साल पुस २२ गते तत्कालीन नेकपा (माले) र नेकपा (माक्र्सवादी)को बीचमा एकीकरण सम्पन्न भयो । एकीकरणको दस्तावेजमा पार्टीको नाम राखियो– नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (एकीकृत माक्र्सवादी र लेनिनवादी) । हाम्रो बीचमा गुटगत सङ्कीर्णता कस्तो थियो भन्ने कुरा सुरुमा राखिएको यस नामले बताउ“छ । एकीकृत माक्र्सवादी–लेनिनवादी को बीचको धर्कोको ठाउ“मा ‘र’ राख्नुपर्ने स्तरको भाषिक दृष्टिले पनि अनुपयुक्त हुने मनोरोग हु“दाहु“दै पनि दुईवटा प्रभावशाली कम्युनिस्ट पार्टीको बीचमा एकीकरण सम्पन्न हुनु नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोनमा कोसेढुङ्गा प्रमाणित भयो । पछि तलका कमिटीहरूले नै बीचको ‘र’ लेख्न छाडिदिए ।
यसै समयमा नेपाल मजदुर किसान पार्टी र नेकपा (तुलसीलाल अमात्य समूह)स“ग पनि एकीकरण गर्ने गरी वार्ता भएको थियो । अन्तिम समयमा उहा“हरूले अति सामान्य कारण देखाएर एकीकरण घोषणा गर्ने भेलामा उपस्थित हुनुभएन ।
वि.सं. ०४९ सालमा नेकपा (एमाले)को पा“चौं महाधिवेशन सम्पन्न भयो । विचार निर्माणका हिसाबले यो महाधिवेशनको महŒवबारे यति धेरै चर्चा भएको छ कि यहा“ थप केही लेखिराख्नु आवश्यक देखिन्न । चुनावको माध्यमबाट वर्ग सङ्घर्ष र राजनीतिक सङ्घर्ष सञ्चालन तथा केन्द्रीय सत्तामा समेत हस्तक्षेप गर्दैै कम्युनिस्ट आन्दोलन अगाडि बढाउने नीति यसको सारमा रहेको छ ।
जबजको प्रयोगले पार्टीलाई नेपाली राजनीतिको केन्द्र भागमा पु¥याएको छ । एक समयमा डेथ वारेन्ट भएका नेताहरू पालैपालो प्रधानमन्त्री, मन्त्री र सांसद भएका छन् । नेपाली समाजमा नेकपा (एमाले) स्थापित नाम भएको छ । यसले अनेक हन्डर–ठक्कर पार गर्दै यहा“सम्म आइपुगेको छ ।
६. मदन भण्डारी र जीवराज आश्रितको हत्या
कमरेड मदनकुमार भण्डारीको नेतृत्वमा नेकपा (एमाले) चौतर्फी रूपमा विकसित हु“दै थियो । कमरेड मदनकुमार भण्डारीको प्रतिष्ठा र प्रभाव पनि त्यतिकै विस्तारित हु“दै थियो । उहा“मा विचारमा दृढता र व्यवहारमा शालीनताको गजबको मिश्रण थियो । एक–दुईवटा उदाहरण नै उहा“को शालीनताको परिचयका लागि पर्याप्त हुनेछन्, ०४८ सालको संसदीय निर्वाचनपछि नेकपा (एमाले) प्रमुख प्रतिपक्ष भएको थियो । चुनाव अगाडिसम्म ‘खै कहा“ छ प्रतिपक्ष, मैले त प्रतिपक्ष नै देखेको छैन’ भनेर ठाउ“ठाउ“मा गणेशमान सिंहले भाषण गरेका थिए । ‘माले, मशाले र मण्डले एउटै हुन्’ भनेर गिरिजा कोइरालाले भाषण गरेका थिए । यसैगरी, काङ्ग्रेसभित्रका शालीन भनेर चिनिने कृष्णप्रसाद भट्टराईले पनि अन्तिम चुनावी सभामा ‘मैले अन्तरिम सरकारमा राखेर कम्युनिस्टहरूलाई सुधार्ने प्रयास गरें, तर उनीहरू सुध्रिएनन् । गधा धोएर गाई नहुने रहेछ ?’ भनेर बोलेका थिए । तर, मदन भण्डारी त्यस्तो तिक्त भाव राख्ने पार्टीका तत्कालीन सभापति कृष्णप्रसाद भट्टराईलाई चुनाव जिताएर संसद्मा पु¥याउनैपर्दछ भन्नेमा अन्तिम समयसम्म लाग्नुभएको थियो ।
निर्वाचनपछि संसदीय दलको नेताको चयन हुनुपर्ने थियो । मदन भण्डारीलाई नै संसदीय दलको नेता बन्न उक्साउनेहरू पार्टी भित्र र बाहिर सक्रिय थिए, तर कमरेड मदन भणडारीले त्यो कुरा मान्नुभएन । उहा“ आफैंले प्रस्ताव राखेर कमरेड मनमोहन अधिकारीलाई संसदीय दलको नेताका रूपमा अगाडि बढाउनुभयो ।
वि.सं. ०५० साल जेठ ३ गते उहा“को योजनाबद्ध रूपमा हत्या गरियो । उहा“को हत्या नभएको भए पार्टीको वैचारिक, साङ्गठनिक र राजनीतिक उचाइ अवश्य पनि झन् धेरै माथि उठ्ने थियो ।
७. नेकपा (एमाले)को नौमहिने सरकार ः समाजवाद निर्माणको नेपाली बाटोको अभ्यास
वि.सं. २०५१ सालमा सम्पन्न मध्यावधि निर्वाचनमा नेकपा (एमाले) देशको सबैभन्दा ठूलो दलका रूपमा उदायो । राष्ट्रिय–अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा ख्यातिप्राप्त व्यक्तित्व र पाका नेता कमरेड मनमोहन अधिकारीको नेतृत्वमा बनेको सरकारले विकास निर्माणमा जनसहभागिता जुटाउने, तल्लो तहसम्म आर्थिक अधिकार र स्रोतलाई बा“डफा“ड गर्ने र विकास–निर्माणका क्रममा देखिएको क्षेत्रीय असन्तुलनलाई हटाउने विषयमा महŒवपूर्ण प्रभाव छोडेको छ । नेपालमा समाजवाद निर्माणको तरिका के हुन सक्ला भन्ने प्रश्नको जवाफ नेकपा (एमाले)को नौमहिने सरकारले दिएको छ । नेपाली अर्थतन्त्रमा सामाजिक सुरक्षासम्बन्धी अवधारणालाई कार्यरूपमै प्रयोग गरेर देखाउने काम पनि नेकपा (एमाले)को नौमहिने सरकारका पालामा सुरु गरिएको हो, वृद्धभत्ता, विधवा भत्ता र असहायभत्तामार्फत् ।
तत्कालीन समयमा नेकपा (एमाले)को सरकारले अगाडि सारेको नीति तथा कार्यक्रम र बजेटको चर्को आलोचक रहेको नेपाली काङ्ग्रेसका त्यसपछि बनेका सरकारहरूले पनि तिनलाई निरन्तरता दिन बाध्य भए । त्यति मात्रै होइन, २०६५ सालमा बनेको एनेकपा (माओवादी)को सरकारले पनि एमालेको नौमहिने सरकारले ल्याएको भन्दा कुनै नया“ कार्यक्रम ल्याउन सकेन । यसैबाट नेकपा (एमाले)को नौमहिने सरकारले चालेका कदमहरूको महŒव स्पष्ट हुन्छ ।
८. नेकपा (एमाले)को नवौं राष्ट्रिय महाधिवेशन ः विचार निर्माणको अर्को खुड्किलो
नेपालका कम्युनिस्ट पार्टीहरूले नेपाली समाजको चरित्रबारे दशकौंदेखि एउटै रटिरटाउ वाक्यांश लेख्दै आएका थिए– नेपाली समाजको चरित्र अर्धसामन्ती, अर्धऔपनिवेशिक छ । झन्डै पौने शताब्दी बितिसक्दा पनि समाजको चरित्र आधारभूत रूपमा उही कसरी हुन सक्छ भन्ने विषयमा कहिल्यै गम्भीर छलफल भएको थिएन । यस पट्यारलाग्दो वैचारिक जडतालाई नेकपा (एमाले)को नवौं राष्ट्रिय महाधिवेशनले तोडेको छ । ‘नेपाली समाज पु“जीवादी समाजमा रूपान्तरण भइसकेको छ तथा नेपालको गणतान्त्रिक क्रान्ति नै यहा“को सन्दर्भमा सम्पन्न नया“ जनवादी वा नया“ पु“जीवादी क्रान्ति हो । यो नै जनताको बहुदलीय जनवादले परिकल्पना गरेको नेपालको पु“जीवादी जनवादी क्रान्ति हो । अब नेपालमा अर्को पु“जीवादी जनवादी क्रान्ति हु“दैन’ भन्ने निष्कर्ष निकालेर यस महाधिवेशनले नेपाली समाजको चरित्र निरूपणका मामिलामा देखिएको अति लामो जडतालाई तोडेको छ ।
९. झापा विद्रोहदेखि सिंहदरबारसम्मको
यात्रा ः के पाइयो, के गुमाइयो ?
झापा विद्रोहदेखि यहा“सम्म आइपुग्दा उपलब्धिहरूका चाङ चुलिएका छन् । चुनावको माध्यमबाट कम्युनिस्ट पार्टीलाई पनि सत्ताको केन्द्र भागका पु¥याउन सकिन्छ र जनताको हितमा बढीभन्दा बढी राहत र सुधारका कामहरू गर्दै आर्थिक–राजनीतिक–सांस्कृतिक परिवर्तन अर्थात् समग्र सामाजिक रूपान्तरणको काम गर्न सकिन्छ भन्ने कुरा व्यवहारमै देखाउने मौका मिलेको छ ।
नेकपा (एमाले)को नीतिलाई ‘घोर दक्षिणपन्थी, संशोधनवादी’ भनेर आरोप लगाउ“दै हिंसात्मक सङ्घर्षमा होमिएको नेकपा (माओवादी) (हालको एनेकपा माओवादी) एमालेकै नीतिलाई पछ्याउ“दै ठीक त्यही बाटो र कार्यनीतिमा आइपुगेको छ । यसलाई पनि नेकपा (एमाले)का नीति र व्यवहारको विजय नै मान्नु पर्दछ ।
देशमा गणतन्त्र स्थापना भएको छ । जुन क्रान्ति सम्पन्न गर्न भनेर ००६ सालमा कम्युनिस्ट पार्टी गठन भएको थियो, त्यो गणतान्त्रिक क्रान्ति सम्पन्न भएको छ । पार्टीको राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय छवि धेरै माथि उठेको छ । निश्चय नै यी कुराहरू महान उपलब्धि नै हुन् । यी उपलब्धिको चाङभित्र गैरकम्युनिस्ट आचरण र कार्यशैली पनि विकास भएका छन् । तिनलाई देखेर पनि नदेखेजस्तो गर्नुभन्दा राम्ररी केलाएर पहिचान गर्नु र हटाउनु उपयुक्त हुनेछ ।
९.१. कार्यशैली र जीवनशैलीमा क्षयीकरण
झापा विद्रोहदेखि ०४६ सालअगाडिसम्म कार्यशैली हेरेरै ‘को कम्युनिस्ट हो र को गैरकम्युनिस्ट हो’ भनी सजिलै छुट्याउन सकिन्थ्यो । पञ्चायतकालमा गुप्तचरहरूलाई कम्युनिस्ट चिन्ने सूत्र यसरी सिकाइन्थ्यो रे– ‘जो विनम्र भएर बोल्छ, जो सादा पहिरनमा छ, जसले महिला र वृद्धवृद्धाहरूको इज्जत गर्छ, जसले खाली समयमा गफ गरेर बिताउ“दैन, बरु केही न केही पढिरहन्छ, जसले गाउ“ठाउ“मा भएका अन्याय–अत्याचारको विरोध गर्छ, जसले गाउ“का किसानहरूलाई केही न केही नया“ कुरा सिकाइरहन्छ, ऊ पक्का पनि कम्युनिस्ट हो भनेर बुझ्नू †’
यसैगरी, अनेरास्ववियु अर्थात् अखिलको विद्यार्थी कसरी चिन्ने भनेर पञ्चायती गुप्तचरहरूलाई यसरी सिकाइन्थ्यो रे– ‘जो कक्षाकोठामा सबैभन्दा बढी अनुशासित भएर बस्छ, जो पढाइमा तीक्ष्ण छ, जसले परीक्षाहरूमा राम्रो अङ्क ल्याउ“छ, जसले गुरुहरूको सम्मान गर्छ, जसको पहिरन अत्यन्त सादा छ, ऊ अखिले हो भनेर बुझ्नू’ †’
झापाकाल र त्यसपछि कार्यशैलीमा उग्रस्तरमा सादापन थियो । कतिपय सन्दर्भमा त्यो अव्यवहारिक पनि थियो होला तर त्यस कार्यशैलीमा एउटा प्रतिबद्धता थियो– कमभन्दा कम साधन–स्रोतबाट काम चलाऊ, फजुल खर्च गर्दै नगर ।
वि.सं. ०३५ सालको कुरा हो– अहिलेको पार्टीको माथिल्लो तहमै रहेका एकजना नेता र अन्य नेताहरू, जो त्यतिखेर जिल्लास्तरका कार्यकर्ता थिए, रूपन्देहीको बुटवलबाट बलियो आश्रयस्थल रहेको सीतापुर भाटा भन्ने ठाउ“मा जा“दै थिए । साथमा भर्खर बनेको नेकपा
(माले)का केन्द्रीय इन्चार्ज थिए । बाटोमा पर्ने तिनाउ नदीको किनारमा चितामा कसैको लास जल्दै थियो र छेवैमा ठूलै आकारको सिरक फालिएको थियो । सीतापुर सेल्टरमा बेलाबेलामा धेरै नेताहरूको जमघट हुन्थ्यो र कपडाको कमी हुने गथ्र्यो । केन्द्रीय इन्चार्जले आदेश दिए– ‘कमरेड यो सिरक उठाउनुस् । हेर्नुस त यति राम्रो छ । लगेर एकपटक फिनेल पानीले सफा गरे त भैहाल्छ । सेल्टरलाई राम्रो कोसेली हुनेछ ।’ त्यतिखेरका स्थानीय कार्यकर्ताले खुरुक्क आदेशको पालना गरे । त्यो सिरक पछिसम्म धेरै केन्द्रीय नेताहरूले प्रयोग गरे । त्यतिखेर क्रान्तिका महानायक र प्राधिकारका रूपमा चित्रित गर्ने गरिएका सीपी मैनालीले पनि त्यो सिरक धेरै पटक ओढेर न्यानो रात बिताएका थिए ।
सादापनको नाममा कतिपय अपाच्य कार्यशैलीहरू पनि थिए तर थियो गज्जबको सादापनप्रतिको प्रतिबद्धता । (मलाई यो घटना सुनाउने नेताले अप्ठ्यारो मान्नु होला भनेर नाम उल्लेख गरिन“) । अहिले सबैभन्दा बढी हामीले यही कुरा गुमाएका छौं भन्ने लाग्छ ।
के अहिले कसैले ‘सबैभन्दा बढी अङ्क ल्याएर परीक्षा उत्तीर्ण गर्ने विद्यार्थी पक्कै पनि अखिल नै हुनुपर्दछ’ भन्ने स्थिति छ त ?
के अहिले कसैले ‘सबैभन्दा सादा जीवनशैली भएको मानिस कम्युनिस्टबाहेक अरू हुनै सक्दैन’ भन्नसक्ने अवस्था छ त ? ‘मौका’ नपाउने नेता–कार्यकर्ताहरूको हकमा यो कुरा लागू होला, अरूको हकमा त खै कुन्नि ? तर के हाम्रो आम चरित्र यस्तो छ त ?
९.२. सामूहिकताको ह्रास र भावनात्मक निकटताको समाप्ती अर्को ठूलो दुःखान्त
विगतमा हरेक निर्णय सामूहिक छलफलबाट लिइन्थे । बैठकहरू कहिलेकाही“ पट्यारलाग्दो गरी लामा हुन्थे । सारै साना र नचाहिने विषयमा पनि घण्टौं बहस हुन्थे । ती त्यतिखेरका कमजोर पक्ष थिए, तर जे निर्णय लिइन्थ्यो– त्यो सामूहिकतामा आधारित हुन्थ्यो । एक कमरेड अर्को कमरेडस“ग भावनात्मक रूपले जोडिएको हुन्थ्यो, सुखदुःखमा साथी भनेकै कमरेड हुन्थ्यो । तर, अहिले स्थिति त्यस्तो छैन । अहिले त गुटका कुरा छन् र गुटभित्र पनि हार्दिकता र भावनात्मक एकताको अभाव देखिन्छ ।
बोल्ने, लेख्ने, सभा–सम्मेलन गर्ने, राजनीतिक पार्टी खोल्न र मन लागेको पार्टीमा लाग्न वा मन नपरेको पार्टी छोड्न सकिने, निर्वाचनमा मत हाल्न र सरकार बनाउन सक्ने अधिकारका कुराहरू पुरानो लोकतन्त्र (पु“जीवादी लोकतन्त्र)ले दिएकै थियो । यी अधिकारहरू आर्थिक अधिकारको अभावमा अपूरा थिए । त्यसैले नया“ लोकतन्त्र, नया“ जनवाद, जनतामा आधारित बहुदल अर्थात् बहुदलीय जनवाद हु“दै समाजवादी लोकतन्त्र चाहिएको हो । यसको आधार वा जगमा रहेको छ– बढीभन्दा बढी छलफल र विमर्शपछि निर्णय लिने पद्धति । यही कुरा नै समाप्त भयो भने कसरी हाम्रो समाजवादी लोकतन्त्रतिरको यात्रा अगाडि बढ्ला ?
९.३. विधि–पद्धतिप्रति नजरअन्दाज
अव्यवस्थाका विरुद्ध व्यवस्था सिर्जना गर्नका लागि कम्युनिस्ट आन्दोलनको उदय भएको हो । काम गर्नेहरूले खान नपाउने र काम नगर्नेहरूले मोजमस्ती गर्ने कुरा नै सबैभन्दा बढी अव्यवस्था हो । सामूहिक उत्पादन भइसकेपछि वितरण पनि सामूहिक हुनुपर्दछ । पु“जीवादले उत्पादनलाई सामूहिक बनायो, तर वितरणको प्रणाली निजी रह्यो । गाउ“ले आधारभूत खाद्य र औद्योगिक कच्चा पदार्थ उत्पादन गर्दछ, तर सुविधाजति सहरमा केन्द्रित गरिन्छ । महिला समाजका आधा हिस्सा हुन्छन्, तर उनीहरू अपहेलित गरिएका छन् । यस्तै अव्यवस्थाले अनेकन् अव्यवस्था सिर्जना गर्दछन् । यिनै कुरा हटाउनका लागि समाजवाद चाहिएको हो । यसो हो भने समाजवाद ल्याउने पार्टी हरेक कुरामा विधिसम्मत चल्नुपर्दछ । कुनै कुरा किन भयो, कुन विधिबाट गरियो, गर्नु केकति कारणले जायज थियो भन्ने स्पष्ट जवाफ हरेक निर्णयमा बोल्नुपर्दछ ।
हरेक कुरा विधिसम्मत भयो भने कसैको पनि चित्त दुख्दैन र गुटबन्दी पनि समाप्त भएर जान्छ । ०३७ सालतिरको कुरा हो– नेकपा
(माले)का एकजना केन्द्रीय नेतालाई कुनै विषयमा कारबाही भएको रहेछ । त्यो थाहा पाएर तत्कालीन नेकपा (मशाल)का नेताहरू सहानुभूति दिन र आफ्नो पार्टीमा तान्नका लागि उहा“लाई भेट्न पुगेछन् । उहा“ले जवाफ दिनुभएछ– ‘मैले गल्ती गरेकै कारणले मलाई पार्टीले कारबाही गरेको हो । यस विषयमा तपाईंहरूले चिन्ता नलिनुभए हुन्छ ।’ यस घटनालाई अहिले धेरै सम्झनुपर्ने भएको छ ।
अहिले हामी पार्टीको सदस्यता वितरणको विषयमा समेत झगडा र बलमिच्याइ“ गर्ने तहमा आइसकेका छौं । वर्षौंदेखि देशको राजधानीका कमिटीहरू सदस्यता वितरणको विवादमा अल्झिएका छन् । हामी गुटबन्दीमा यतिसारो जकडिइसकेका छौं कि गल्ती गर्नेलाई दण्डित गर्नै नसक्ने अवस्थामा पुगेका छौं । यो सङ्गठनात्मक क्षेत्रमा देखा परेको उग्र दक्षिणपन्थ हो ।
योग्यता अनुसारको काम, कामअनुसारको दाम हुने व्यवस्था स्थापना गर्न हि“डेको पार्टीले बनाउने सांसद र मन्त्रीहरूको कुनै योग्यता हुनुपर्छ कि पर्दैन ? हामी यस कुराको पनि प्रष्ट जवाफ दिन नसक्ने अवस्थामा पुगिसकेका छौं ।
१०. निष्कर्ष ः झापा विद्रोहदेखि अहिलेसम्मको नेकपा (एमाले)को यात्रा हेर्दा उपलब्धिहरूका सानदार पक्षहरू छन् । धेरै देशका कम्युनिस्ट पार्टीहरू हाम्रो प्रगति देखेर लोभिन्छन् । यसैगरी, यसबीचमा हामीले ज्यादै धेरै गैरकम्युनिस्ट आचरण र व्यवहारका कसिङ्गरहरू जम्मा गरेका छौं । उपलब्धिहरूलाई जोगाउ“दै अगाडि बढ्नु र जम्मा भएका फोहोर–कसिङ्गरहरू निर्ममतापूर्वक बढार्नु नै बुद्धिमानी हुनेछ । कमजोरीलाई ढाकछोप गर्ने पार्टी कहिल्यै उ“भो लागेको छैन, कमजोरीलाई सहजतापूर्वक स्वीकारेर हि“ड्ने पार्टी कहिल्यै पछाडि परेको छैन । सहिदहरूले सोचेकोजस्तै गरी समाज र क्रान्ति अगाडि नबढ्न सक्छ, हि“ड्ने बाटाहरू मोडदार र घुमाउरा हुन सक्छन्, हुन्छन् नै । मूल कुरा हो, क्रान्तिको प्रक्रिया र श्रमजीवी वर्गप्रतिको प्रतिबद्धता । प्रतिबद्धताले सोहीअनुसारको कार्यशैली र कार्यपद्धति खोज्छ । श्रमजीवी वर्गप्रतिको प्रतिबद्धता बिर्सिएन भने सहिदहरूको रगत खेर जानेछैन ।
अहिले कम्युनिस्ट आन्दोलनबारे अध्ययन गर्ने कुनै पनि सन्तुलित विचारको बौद्धिक मानिसलाई सरोज दत्तका लेखहरू पढ्दा उदेक लाग्न सक्छ– एउटा विद्वान् पत्रकार र लेखकले यस्तो कसरी लेख्न सकेका होलान् भनेर † तर त्यतिखेरको क्रान्तिकारी बौद्धिक समुदायको एक प्रमुख हिस्सा वामपन्थी उग्रवादबाट ग्रसित थियो । उनका लेखाइहरू यसखालका हुने गर्थे–
बुर्जुवा पुस्तक जलाउनैपर्दछ र ती पुस्तक राखिएका ठाउ“मा कमरेड माओका रेडबुकहरू राखिनुपर्दछ । ...तथाकथित भगवान् वा बुर्जुवा नेताका मूर्तिहरू भत्काउनैपर्दछ र त्यहा“ सहिदहरूका प्रतिमा स्थापित गर्नुपर्दछ । ...संशोधनवादी साहित्य जहा“ भेटिन्छ, त्यही“ जलाऊ ।... बुर्जुवा र संशोधनवादी साहित्य राखिएका पुस्तकालयहरू जलाऊ...।ज्ञद्ध
३. नेकपामा विभाजन, झापा आन्दोलन र पुनः एकीकरणको सिलसिला
वि.सं. २०१७ सालको शाही ‘कू’को लगत्तै पछि भारतको दरभङ्गामा विस्तारित बैठक बोलाइएको थियो, जो नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनको इतिहासमा दरभङ्गा प्लेनमका नामले प्रख्यात छ । २०१७ साल पुस १ गते राजा महेन्द्रद्वारा तत्कालीन लोकतन्त्रको अपहरण गरिएको थियो । त्यसको दुई महिनापछि नै दरभङ्गा प्लेनम बोलाइएको थियो । प्लेनम झन्डै एक महिना लामो समयसम्म चल्यो । त्यस प्लेनममा तीनवटा फरकफरक धार देखिए– (१)केशरजङ्ग रायमाझीले संसदीय सङ्घर्षलाई अगाडि बढाउनुपर्दछ भन्ने लाइन प्रस्तुत गरे । (२) पुष्पलालले विघटित संसद्को पुनःस्थापनाको लाइन पेस गरे । (३) मोहनविक्रम सिंहले संविधानसभाको निर्वाचन गर्नुपर्दछ भन्ने लाइन प्रस्तुत गरे ।
विवादित विषयहरूलाई महाधिवेशनमा टुङ्गो लगाउने सहमतिका साथ तीनजनाको सचिवालय गठन भयो, जसमा केशरजङ्ग रायमाझी, शम्भुराम श्रेष्ठ र डीपी अधिकारी राखिए, जुन शाही ‘कू’का विरुद्ध रणनीति तय गर्नका लागि दरभङ्गा प्लेनम बोलाइएको थियो र शीघ्र महाधिवेशनको आयोजना गर्नुपर्ने निष्कर्ष निकालिएको थियो, त्यसको तयारी गर्ने जिम्मा एकप्रकारले भन्ने हो भने ‘चण्डाल तिकडी’लाई दिइयो । त्यो काम आफैंमा विडम्बनापूर्ण थियो । नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनमा पटकपटक यस्तै भएको छ, जसका विरुद्ध विचारधारात्मक र सङ्गठनात्मक सङ्घर्ष गर्नुपर्ने हो, उसैलाई अगुवा बनाउने, एकथरीको विचार पारित हुने र त्यसको घोर विरोधीले सङ्गठनको नेतृत्व कब्जा गर्ने ।
नौ महिनाभित्रमा तेस्रो महाधिवेशन बोलाउने गरी जिम्मा दिइएको सचिवालयले कुनै काम अगाडि बढाएन, बरु रायमाझीले दरबारको कदमलाई विभिन्न तरिकाले समर्थन जनाउन थाले । त्यतिखेर पार्टी कामको भौगोलिक विभाजन आफ्नै हिसाबले पा“च क्षेत्र वा जोन बनाएर गरिएको थियो । एक वर्षसम्म केन्द्रीय सचिवालयले कुनै काम नगरे पछि २०१८ सालको फागुनमा विभिन्न जोनको जिम्मा पाएका अगुवा नेताहरूको भेला गरियो र तेस्रो महाधिवेशन बोलाउन अन्तरजोन सामञ्जस्य समिति निर्माण गरियो । यस समितिले पार्टीका सम्पूर्ण सदस्यको नाममा २५ फागुनमा लामो अपिल प्रकाशित ग¥यो । त्यस अपिलमा लेखिएको एक अनुच्छेदका भावनालाई सबै समयका केन्द्रीय नेतृत्वले गहिरो हेक्कामा राखिराख्नु सान्दर्भिक हुनेछ–
‘जब केही गर्दा पनि पार्टी केन्द्रले पार्टी काङ्ग्रेस बोलाउन मञ्जुर गरेन अनि पा“चवटै जोनका प्रतिनिधिहरूको संयुक्त बैठक बसी संयुक्त रूपले पा“चवटै जोनले माग गरेको हो र अनि यस पार्टी काङ्ग्रेसलाई सफल पार्न अन्तर्राष्ट्रिय पार्टी नियमअनुसार जसले पार्टी काङ्ग्रेसको माग गर्दछ, उसैले ‘काङ्ग्रेस सङ्गठन समिति’ पनि गठन गर्दछ र यस पार्टी काङ्ग्रेस सङ्गठन समितिलाई पार्टी काङ्ग्रेस विषयमा पार्टी केन्द्रले पाएका तमाम अधिकार प्राप्त गर्दछ ।’ज्ञछ
पार्टी केन्द्र निस्क्रिय भएपछि उसले कार्यकर्ताको कमान्ड सम्हाल्न सक्दैन । त्यस्तो अवस्थामा कार्यकर्ताहरूले पार्टीलाई नियन्त्रणमा लिने र पुनर्निर्माण गर्ने हैसियत राख्दछन् भन्ने दह्रो दृष्टान्त अन्तरजोन सामञ्जस्य समिति हो भनेर हरबखतको केन्द्रीय नेतृत्वले बुझ्नु आवश्यक छ ।
तेस्रो महाधिवेशन बोलाउने क्रममा नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनमा फुट भयो, जसलाई रोक्न सकि“दैनथ्यो । लोकतन्त्र खोस्ने दरबारिया कदमलाई सही देख्ने गद्दार केशरजङ्ग रायमाझीलाई निस्कासन गर्नु र तेस्रो महाधिवेशनको तयारी गर्नु अत्यन्त सही कदम थियो । निस्कासन गरिएको गद्दारले केही मानिसहरूको समूह बनाएर अलग गुट खोल्नुलाई विभाजन भन्नु वास्तवमा मिल्दैन तर केशरजङ्ग रायमाझीले तत्कालीन सोभियत सङ्घको छहारी पाएकाले धेरै लामो समयसम्म नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनमा भ्रम छर्न सफल भएका थिए ।
लामो समयसम्म पार्टी केन्द्र निस्क्रिय भएपछि कार्यकर्ताहरूद्वारा निर्माण गरिएको अन्तरजोन सामन्जस्य समितिको आयोजनामा २०१९ सालमा तेस्रो महाधिवेशनको आयोजना गरियो । कमरेड तुलसीलाल अमात्यद्वारा प्रस्तुत राष्ट्रिय प्रजातन्त्रको कार्यक्रम पारित भयो । त्यतिखेर कार्यक्रम एकजनाको पारित हुने र नेता अर्को हुने विकृति दोहोरिन पाएन, कमरेड तुलसीलाल अमात्य महासचिवमा निर्वाचित हुनुभयो । प्राज्ञिक ज्ञानको प्रचुरता भए पनि सङ्गठन हा“क्ने खुबी कमरेड तुलसीलाल अमात्यले देखाउन सक्नुभएन । पार्टी सङ्गठन चल्दै चलेन । उहा“ले नियमितरूपले केन्द्रीय समितिको बैठक आयोजना गर्न
पनि सक्नुभएन ।
तेस्रो महाधिवेशन सकिएको ६ वर्षसम्म पार्टी सङ्गठन पूरै निस्क्रिय भयो । केन्द्रीय समितिमा रहेका निस्क्रिय हुन नचाहने सदस्यहरूको धैर्यको बा“ध फुट्यो । देशका विभिन्न ठाउ“बाट पार्टीको पुनर्गठनका लागि व्यापक दबाब आउन थाल्यो । देशभरिका कार्यकर्ताहरूको व्यापक दबाबपछि कमरेड पुष्पलालको अगुवाइमा २०२५ सालमा (सन् १९६८) छिमेकी राष्ट्र भारतको गोरखपुर सहरमा नेकपाको तेस्रो सम्मेलन बोलाइयो । सक्रियता र निस्क्रियताको द्वन्द्वका बीचमा कम्युनिस्ट पार्टी वास्तवमा पहिलोपटक विभाजित भयो । केशरजङ्ग रायमाझीले बनाएको दरबारपरस्त गुटलाई कम्युनिस्ट पार्टी मान्न र त्यसलाई विभाजन मान्न उपयुक्त हु“दैन, तर तुलसीलाल अमात्य र पुष्पलालको बीचमा विभाजन हुनुचाहि“ सा“च्चिकै फुट थियो ।
तुलसीलाल अमात्यको नेतृत्वलाई छोडेर अर्को समूह बनाउनु बाध्यकारी कदम थियो । समकालीन अन्तर्राष्ट्रिय परिस्थिति पनि त्यस्तै थियो । त्यतिखेर छिमेकी मित्रराष्ट्र चीनमा ‘सांस्कृतिक क्रान्ति’ (सन् १९६६–१९७६) को नाममा वैचारिक उग्रता, अधैर्यता र अराजकताको बोलवाला थियो । साथसाथै चीन र रुस दुई ठूला कम्युनिस्ट मुलुकहरू आ–आफ्ना मतभेदहरूलाई हल गर्दै विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई एकीकृत गराउ“दै अगाडि बढ्नुपर्नेमा एकआपसमा चर्को आरोप–प्रत्यारोप गरिरहेका थिए । नेपालमा राजा महेन्द्रले गरेको फौजी ‘कु’को अर्को वर्ष अर्थात् ०१८ साल (सन् २०६१) बाट सोभिययत रुस र चीनबीचको सम्बन्ध धेरै तिक्त भइसकेको थियो । दुवै शक्तिशाली कम्युनिस्ट मुलुकहरू अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिस्ट आन्दोलनमा आ–आफ्नो प्रभाव बढाउन तीव्र प्रतिस्पर्धा गरिरहेका थिए । विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलन सोभियत र चिनिया“ धुरी गरी दुई ध्रुवमा विभाजित थियो । गद्दार केशरजङ्ग रायमाझीले चीन र रुसको तिक्तताबाट फाइदा उठाएका थिए र आफूलाई सोभियत धुरीको समर्थक बताउने ढोंग गरेर कम्युनिस्ट आवरण कायम राख्ने प्रयास गरेका थिए ।
माओ त्से तुङको चीनले सोभियत रुसलाई ‘संशोधनवादी’ मात्रै होइन, सामाजिक साम्राज्यवादी भन्न थालेको थियो । उता सोभियत रुस चीनलाई अमेरिका परस्त भएको आरोप लगाउ“थ्यो । कमरेड पुष्पलालले तेस्रो सम्मेलन गरेर आन्दोलनको पुनर्गठनको प्रयास गरिरह“दा आफूलाई चीन र रुसका बीचको विवादबाट धेरै मात्रामा पृथक् राख्ने प्रयास गर्नुभएको थियो । उहा“को नेतृत्वमा तेस्रो सम्मेलनको तयारी हु“दै गर्दाको समय भनेको छिमेकी भारतमा नक्सलवाडी विद्रोह भएको बेला थियो तर उहा“ त्यसको उग्रताबाट प्रभावित हुनुभएन ।
कमरेड पुष्पलालका लेखाइहरूमा सन्तुलन देखिन्छ तर केशरजङ्ग रायमाझी खेमाको विरोध गर्दा पुष्पलालको धार चिनिया“ खेमाको नजिकजस्तो देखिन पुग्यो । कम्युनिस्ट आन्दोलन शब्दको खेलमा अल्झिएको बेला थियो । पुष्पलालको नया“ जनवादी क्रान्तिको धार चिनिया“ खेमाको नजिक र तुलसीलाल अमात्यको राष्ट्रिय प्रजातन्त्रको धार सोभियत रसियाली खेमाको नजिक मानियो र त्यही हिसाबले आरोप–प्रत्यारोप सुरु भए ।
पुष्पलालले नेकपाको तेस्रो सम्मेलन गरेर व्यवस्थित ढङ्गले नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई अगाडि बढाउने प्रयास गर्नुभएको थियो । पूर्णकालीन कार्यकर्ता उत्पादनमा जोड दिने, भूमिगत रूपले सङ्गठनको तीव्र विस्तार गर्ने, पार्टीलाई आधारभूत वर्गको बीचमा लैजाने, जनसङ्गठनहरूमा पार्टी काम विस्तारित गर्ने तथा तिनीहरूलाई पार्टी कार्यकर्ता उत्पादनको कारखाना बनाउने, आर्थिक उत्पादनको काममा केन्द्रित भएर सम्पूर्ण आय पार्टीलाई बुझाउने आर्थिक पेसेवर कार्यकर्ता निर्माण गर्ने, अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिस्ट विवादमा सकेसम्म आफूलाई पृथक् राख्नेजस्ता परिपक्वताले गर्दा तेस्रो सम्मेलन देखि २०३३ साल (सन् १९७६) सम्म कमरेड पुष्पलालले नेतृत्व गर्नुभएको समूहले देशव्यापी साङ्गठनिक सञ्जालसहितको बृहत् पार्टी निर्माण गरेको थियो । यसबीचमा त्यही समूह देशको सबैभन्दा ठूलो कम्युनिस्ट पार्टी थियो । भूमिगत अवस्थामा पनि त्यसले आम जनताको सहभागितासहितको सङ्घर्ष निर्माण गर्ने काममा आफ्नो दक्षता देखाएको थियो । अनुभवको कमीले धेरै उपलब्धि प्राप्त हुन सकेन, तर वि.सं. २०२८ सालको लुम्बिनी अञ्चलको किसान आन्दोलनले आम जनपरिचालनमा कमरेड पुष्पलालको नीतिले कस्तो काम गरेको थियो भन्ने देखाउ“छ । हजारौंहजार किसानहरूले सदरमुकाम घेर्न जाने कुरा पञ्चायती तानाशाहीको बिगबिगी भएका बेला चानचुने कुरा थिएन ।
अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिस्ट आन्दोलनमा धेरै चर्को विवाद र असन्तुलनको अवस्था थियो, जसको प्रभावले गर्दा पुष्पलालले नेतृत्व गरेको सन्तुलित धारले आफूभित्रको एकतालाई टिकाउन नै समस्या प¥यो । यसको बिजारोपण एकीकृत पार्टीबाट अलग रहेर गतिविधि गर्दै आएको पूर्व कोशी प्रान्तीय कमिटीअन्तर्गतको झापा जिल्ला कमिटीले २०२८ साल (सन् १९७१) मा सुरु गरेको किसान विद्रोहबाट भएको थियो । जमिनदारविरोधी आन्दोलनको नाममा व्यक्तिहत्याको कार्यशैली लिएको सानो विद्रोहले युवाहरूको क्रान्तिकारी भावनालाई देशव्यापी रूपमा तरङ्गित गर्न
थालेको थियो ।
वि.सं. २०३३ सालसम्म आइपुग्दा कमरेड पुष्पलालको समूह एकीकृत रहिरहन सकेन, विभाजित भयो । त्यतिखेरका युवाहरू मोदनाथ प्रश्रित, जीवराज आश्रितलगायतको नेतृत्वमा पुष्पलाल समूहको नेतृत्वको पार्टीको सा“स्कृतिक मुखपत्र मुक्तिमोर्चाको नाउ“बाट नया“ समूह बन्यो । यो समूह र २०३२ जेठ २५ गते गठन गरिएको अखिल नेपाल कम्युनिस्ट क्रान्तिकारी कोअर्डिनेसन कमिटी (माले) का बीच २०३४ साल साउनमा एकीकरण गर्ने सहमति भयो ,
विभिन्न स्थानमा छरिएर रहेका सानाठूला समूहहरूलाई एउटै धारमा ल्याउ“दै वि.सं. ०३५ साल पुस ११ गते नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (माक्र्सवादी लेनिनवादी) गठन भयो ।
व्यापक स्तरको धरपकड र ०२९ साल फागुन २१ गते सुखानीमा पा“चजना नेताहरूको हत्यापछि झापामा पार्टी छिन्नभिन्नजस्तै भएको थियो । कुनै सङ्गठन बा“की थिएन भनेर स्वयम् प्रदीप नेपालले आफ्ना विभिन्न संस्मरणहरूमा लेख्नुभएको छ । झापाबाहिर भने त्यसको बेग्लै प्रभाव थियो । ०३३ मा चन्द्रप्रकाश मैनाली, प्रदीप नेपाल, गोपाल शाक्यलगायतका नेताहरू नक्खु जेल तोडेर निस्केपछि नेकपा (माले) गठनको काम तीव्र भयो । ०३५ साल पुस ११ गते (२६ दिसम्बर १९७८) मा माओ त्से तुङको जन्मदिन पारेर नेकपा (माले) गठन गरियो ।
नेकपा (माले) गठन भएपछि पनि वैचारिक उग्रता यथावत् नै थियो । विभिन्न समूहबाट पाका, अनुभवी र वरिष्ठ नेताहरू समावेश भएर नेकपा (माले) बनेको थियो, तर सुरुका दिनमा सबै झापाली जोसबाट अभिभूत भएका थिए । एक इलाका, एक कमिटी, एक सशस्त्र टुकडी (स्क्वाड) र एक भौतिक कारबाही (एक्सन) को सूत्रले धेरै युवाहरूलाई आकर्षित ग¥यो ।
वि.सं. ०२८ सालमा केन्द्रीय न्युक्लिअस गठन गरेर ०३१ सालमा चौथो महाधिवेशन गरेका मोहनविक्रम सिंहले नेतृत्व गरेको समूहलाई नेकपा (चौम) भनियो । यस समूहले तत्काल वर्गशत्रु खत्तम गर्ने लाइन लिएको थिएन, तर दीर्घकालीन सशस्त्र सङ्घर्ष र गाउ“ले सहरलाई घेर्ने चिनिया“ क्रान्तिको लाइन मान्ने सन्दर्भमा नेकपा (माले) र नेकपा (चौम) मा समानता थियो ।
मोहनविक्रम सिंहले पुष्पलाललाई ‘गद्दार’ भन्ने बिल्ला भिराउ“दै सानो पुस्तिका नै तयार गर्नुभएको थियो । उता झापाली लाइनअनुसार पुष्पलाल संशोधनवादी तथा काङ्ग्रेसको पुच्छर थिए । शब्दमा यताउति भए पनि नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनका संस्थापकलाई गाली गर्ने मामिलामा यी दुई समूह प्रतिस्पर्धा नै गर्थे ।
भाकपा (माक्र्सवादी)ले भोग्नुपरेको वैचारिक आरोपको नियति र कमरेड पुष्पलालको समूहले भोग्नुपरेको विपत्ति उस्तैउस्तै देखिन्छन् । सन् १९६४ मा भाकपा (माक्र्सवादी) गठन हु“दा उसलाई दक्षिणपन्थी धारले चीनपन्थी र उग्रवामपन्थी भन्ने आरोप लगाएको थियो भने तीन वर्षपछि सन् १९६७ मा गठन भएको चारु मजुमदारको भारतीय कोकेले दक्षिणपन्थी तथा संशोधनवादी भन्ने बिल्ला भिराएको थियो । यसरी एकै समयमा र उही राजनीतिक लाइन लिएको अवस्थामा उही कम्युनिस्ट पार्टीलाई एकथरीले उग्रवामपन्थी देख्ने र अर्कोले संशोधनवादी तथा गद्दारसम्म भन्ने खालका बिदु्रप अभ्यासहरू देखिन्छन् । नेकपा (पुष्पलाल समूह) लाई माझी समूह तथा पछि बनेका मानन्धर र बर्मा समूहहरूले चीनपन्थी, उग्रवामपन्थी भन्ने र झापाली समूहले संशोधनवादी तथा तत्कालीन मोहनविक्रम नेतृत्वको चौथो महाधिवेशन समूहले गद्दार पुष्पलाल शीर्षकमा पुस्तक नै लेखेर वितरण गर्ने कुरा स“गस“गै देखिन्छन् ।
नेकपा (चौम) सुरुमा ०४० मा निर्मल लामा र मोहनविक्रम सिंहका बीचमा नेकपा (चौम) र नेकपा (मशाल) भनेर विभाजन भयो । अनि त्यसको दुई वर्षपछि ०४२ सालमा मोहनविक्रम सिंह र मोहन वैद्यका बीचमा पनि विभाजन भयो । मोहन वैद्यले नेकपा लेखेर मोटो ‘श’ भएको मशाल शब्दलाई कोष्ठभित्र राखेर आफ्नो क्रान्तिकारिता सिद्ध गर्न खोज्नुभयो भने आफ्नो ज्यानजस्तै पातलो ‘स’ भएको नेकपा (मसाल) राखेर मोहनविक्रम सिंहले आफ्नो समूहलाई अगाडि बढाउनुभयो ।
वि.सं. ०४७ सालमा नेकपा
(एकता केन्द्र)का नाममा फेरि सङ्गठित भएर नेकपा (माओवादी)का नाममा ०५२ साल फागुन १ गतेबाट जनयुद्धको नाम दिएर सुरु गरिएको हिंसात्मक आन्दोलनले एक दशक पार गरिसकेपछि भने मोहनविक्रम सिंहबाहेकको चौथो महाधिवेशनको धारले फेरि एकपटक आफूलाई देशको सबैभन्दा ठूलो कम्युनिस्ट पार्टी बनाउन सफल भयो । ०४८ सालसम्म आइपुग्दा टुक्राटुक्रा भएको नेकपा
(चौथो महाधिवेशन)को धार कसरी ०६४ सालको संविधानसभाको पहिलो निर्वाचनमा देशकै ठूलो पार्टी बन्न सफल भयो भन्ने कुरा कम्युनिस्ट आन्दोलनका विद्यार्थीहरूका लागि धेरै गहिरो प्रश्न हो ।
नेकपा(माले) भने २०३५ सालमा गठन भएपछि धेरैभन्दा धेरै सानाठूला समूहहरूलाई समेट्दै अगाडि बढ्न सफल भयो । २०४७ साल पुस २२ गते कमरेड मदनकुमार भण्डारीले नेतृत्व गर्नुभएको नेकपा (माले) र कमरेड मनमोहन अधिकारीले नेतृत्व गर्नुभएको नेकपा (माक्र्सवादी)का बीचमा एकीकरण सम्पन्न भएपछि यो नै देशको प्रमुख कम्युनिस्ट पार्टी बन्न सफल भयो । महाकाली नदीको पानी बा“डफा“टका विषयमा भारतस“ग गरिएको सन्धिका बारेमा पार्टीभित्र उत्पन्न विवादको सही निकास हुन नसकेर २०५४ सालमा विभाजित हुनुअघिसम्म भने झापा आन्दोलनबाट सुरु भएको पुनर्गठनको अभियानले निरन्तर गति लिइरहेकै थियो ।
नेकपा (एमाले)का सबैजसो कार्यकर्ताहरूले ज्यादै पछुतो मान्दै भन्छन््– ‘०५४ सालमा नेकपा (एमाले) विभाजित नभइदिएको भए दुईवटा परिणाम निस्कन्थे ः एक, नेकपा (एमाले)को विजय यात्रा झन् उचाइमा पुग्ने थियो, ०५६ सालको निर्वाचनमा पार्टीले स्पष्ट बहुमत ल्याउ“थ्यो । दुई, नेकपा (एमाले) विभाजित नभएको भए नेकपा (माओवादी) त्यति छिटो मौलाउने थिएन ।’ यी त इतिहासमा समाप्त भएका सम्भावनाहरू हुन् । इतिहासमै समाप्त भएका सम्भावनाहरूबारे बहस गरेर परिणाम निकाल्ने स्तरको योग्यता हामीले देखाएका छैनौं । कमरेड वामदेव गौतमको नेतृत्वमा नेकपा (माले) त बन्यो, पछि ०५८ सालमा पुनः एकीकरण गर्दासम्म उहा“लाई धेरैले छोडेर नेकपा (माओवादी)मा गइसकेका थिए, ती फेरि त्यही मात्राका साथ नेकपा
(एमाले)मा फर्केका छैनन् ।
साङ्गठनिक क्षमता र परिचालनका हिसाबले नेकपा (माले) र माक्र्सवादी धारले ०३५ सालपछि ०५४ सालसम्म कहिल्यै पछाडि फर्केर हेर्नुपरेन । यो अवधिका प्रत्येक वर्ष निरन्तर विस्तार र एकीकरणका वर्षहरू रहे ।
नेकपा (एमाले)ले ०५४ अघिसम्मको गौरव र साङ्गठनिक क्षमता पुनः प्राप्त गर्न धेरैधेरै मेहनत गर्नुपर्नेछ । यही“निर सम्झनुपर्ने कुरा छ, त्यतिखेरसम्म आइपुग्दा नेकपा (एमाले)का केही काम–कुरामा भने धमिराहरूको प्रवेश सुरु भएको थियो । अग्राखजस्तै बलियो बनिसकेको नेकपा (एमाले)मा कहा“, कुन अङ्गबाट छि¥यो धमिरो ? यसको विश्लेषण तलका अनुच्छेदमा गरिनेछ । त्यसअघि वामपन्थी उग्रवादबाट रूपान्तरणको क्रमका बारेमा सानो चर्चा गर्नु सान्दर्भिक हुनेछ ।
४. उग्रवामपन्थबाट तत्कालीन नेकपा (माले)को बहिर्गमन र सन्तुलित क्रान्तिकारी पार्टी निर्माणको सिलसिला
संसारकै कम्युनिस्ट पार्टीहरूमध्ये नेकपा (एमाले) नै त्यस्तो फरक खालको पार्टीका रूपमा देखा पर्दछ, जसले अत्यन्त छोटो समयमा आफूलाई कुशलतापूर्वक तथा ज्यादै कम क्षतिमा वामपन्थी उग्रवादका सबैखालका विचार र कार्यशैलीबाट पृथक् राख्न सफल भयो । धेरै क्षति सहेर मात्र सच्चिने कम्युनिस्ट पार्टीका थुप्रै उदाहरण छन् । हाम्रै देशको अहिलेको एनेकपा (माओवादी)ले पनि आफूलाई उग्रवामपन्थी धरापबाट मुक्त गर्दै लगेको छ, तर धेरै क्षति बेहोरेपछि मात्र †
नेकपा (माले)का समकालिन संसारका अन्य उग्रवामपन्थी पार्टीहरू धेरैजसो समाप्त नै भएका छन् । खासगरी सन् १९६० को दशकयता हतियार उठाउनेहरू त सर्वनाश नै भएका छन् । उदाहरणका लागि म्यानमार, फिलिपिन्स, मलेसिया, पेरु, थाइल्यान्ड, इन्डोनेसिया इत्यादि देशका एक समय हतियारको बलमा सत्ताको नजिकै पुगेका भनिएका पार्टीहरूको वर्तमान हविगतलाई हेरे हुन्छ । धेरै पार्टी उग्रवामपन्थी गल्तीलाई सच्याउनै नपाई समाप्त भएका छन् ।
हालको नेकपा (एमाले) कसरी बन्यो ? यसका नीतिहरू कसरी बने ? कसरी यो पार्टी देशको एक नम्बरको पार्टीसमेत बन्न पुग्यो भन्ने लेखाजोखा गर्नका लागि बु“दागत विवरण यहा“ प्रस्तुत गरिएको छ ः
४.१. नेकपा (माले) ः वर्ग शत्रु खत्तमदेखि पञ्चायती चुनावको उपयोगसम्म
जनवर्गीय सङ्गठनहरूले पार्टी काममा अलमल सिर्जना गर्दछन् । यसैले जनसङ्गठन होइन, गुप्त पार्टी कमिटीहरू मात्रै बनाउनुपर्दछ भन्ने चारु मजुमदारको लाइनलाई पछ्याएको नेपाली कोकेले नेकपा (माले) बनाउ“दासम्ममा त्यसलाई आंशिक रूपमा छोडिसकेको थियो । ०३४ साल साउनमा तत्कालीन कोके र मुक्तिमोर्चाबीच एकीकरण गर्दाका बखत धनुषामा भएको वार्तामा दुईवटा महŒवपूर्ण सहमति भएको बताइन्छ । त्यस वार्तामा कोकेको तर्फबाट सीपी मैनाली र प्रदीप नेपाल छलफलमा तथा मुक्तिमोर्चाको तर्फबाट मोदनाथ प्रश्रित, जीवराज आश्रित र मदनकुमार भण्डारी रहनुभएको थियो । त्यस अभियानका अर्का महŒवपूर्ण नेता वामदेव गौतम गिरप्mतार भई जेलमा रहेको हु“दा वार्तामा सहभागी हुन सक्नुभएन । ती सहमति थिए–(१) वर्गशत्रू खत्तम गर्ने व्यक्ति हत्याको लाइन छोड्ने र परिस्थितिअनुसार सशस्त्र सङ्घर्ष र संयुक्त आम जनसङ्घर्ष दुवै सञ्चालन गर्ने र (२) जनसङ्गठनहरूलाई व्यवस्थित ढङ्गले अगाडि बढाउने ।ज्ञट
नेकपा (माले)को गठन गर्दाको बखतसम्ममा यस धारको अव्यवहारिक उग्रतामा कमी आइसकेको थियो । कोके कालको सुरुमा जनसङ्गठन चाहिन्न भन्ने समूह सबैभन्दा पहिले अनेरास्ववियुमा आफ्नो पकड बनाउनेतिर लाग्यो । अनेरास्ववियु (पा“चौं) नेकपा (माले)का कार्यकर्ता उत्पादन गर्ने र पार्टी निर्णयहरूलाई सार्वजनिक रूपमा सम्भवसीमासम्म लागू गर्ने सबैभन्दा बलियो र भरपर्दो खम्बाका रूपमा विकसित भयो । त्यसपछि अन्य जनसङ्गठनहरू पनि निर्माण हु“दै गए । विभिन्न समूहहरूस“ग एकीकरण गर्दै जाने सिलसिलमा जनसङ्गठनको नेतृत्व पनि गाभि“दै जान थाल्यो । यति हु“दाहु“दै पनि नेकपा (माले) गठन भएको दुई वर्षसम्म वैचारिक उग्रता र तद्जन्य गतिविधि छिटपुट रूपमा जारी नै थिए । नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनका संस्थापक पुष्पलाललाई संशोधनवादी, दक्षिणपन्थी, काङ्ग्रेसको पुच्छरजस्ता आरोप लगाएर अपमान गर्ने सिलसिला भने जारी नै थियो ।
वि.सं. २०३७ सालको मंसिर महिनामा १५ दिनसम्म चलेको मकवानपुरको बैठकबाट निकालिएका निष्कर्षहरू नेकपा (माले)को जीवनमा धेरै महŒवपूर्ण प्रमाणित भएका छन् । यसै बैठकले कमरेड पुष्पलाललाई संस्थापक नेताका रूपमा पुनः सम्मानित गर्ने निर्णय ग¥यो । यसैगरी, विगत झापा र कोकेकालको व्यक्तिहत्याको राजनीतिक लाइन गलत थियो भन्ने निष्कर्ष पनि यसै बैठकले निकाल्यो । जनसङ्गठनहरू निर्माण गर्ने, खुला प्रकृतिका सङ्घर्षहरूलाई सकेसम्म उपयोग गर्ने, चिनिया“ सांस्कृतिक क्रान्ति गलत थियो भनेर मूल्याङ्कन गर्नेजस्ता महŒवपूर्ण निर्णयहरू यसै बैठकबाट भएका छन् । यसै बैठकबाट नेकपा (माले)को धार र मोहनविक्रमले नेतृत्व गरेको तत्कालीन नेकपा (चौम) र त्यसबाट विभाजित भई बनेका विभिन्न धारहरूको बीचमा नेपाली क्रान्तिको बाटोका सम्बन्धमा, चिनिया“ सांस्कृतिक क्रान्ति र पुष्पलालको मूल्याङ्कनबारे विषयहरूमा वैचारिक रूपमा स्पष्ट भिन्नताहरू छुट्टिन थाले । नेकपा (माले)ले सशस्त्र सङ्घर्षको लाइनलाई परित्याग गरिहालेको थिएन तर त्यसलाई नेपाली क्रान्तिको एक मात्र बाटो होइन भन्ने निष्कर्षमा पुगिसकेको थियो ।
तत्कालीन नेकपा (चौम) र त्यसपछि बनेका विभिन्न समूहहरू र पछि पुनः एकीकृत भई बनेका नेकपा (माओवादी)हरूले धेरै पछिसम्म सशस्त्र सङ्घर्षलाई नेपाली क्रान्तिको एक मात्र बाटोका रूपमा बुझे र व्यवहारमा प्रयोग पनि गरे । नेकपा (माओवादी)ले आफ्नो हिंसात्मक आन्दोनको अन्तिम चरणमा आएर ०६३ सालमा पुष्पलाललाई भिराएको ‘गद्दार’को बिल्ला झिक्यो । निर्मल लामाले आफ्नो मृत्युभन्दा केही समयपहिले काठमाडौंको राष्ट्रिय सभागृहमा भएको पुष्पलालको १३औं स्मृति दिवसमा सार्वजनिक रूपमै गहिरो आत्मालोचना गरे । मोहनविक्रम समूहले भने धेरैपछि पुष्पलालको बारेमा मूल्याङ्कन गर्दै ‘पुष्पलालमा कतिपय कमजोरी भए पनि गद्दार नै भनिहाल्न उपयुक्त नहुने’ निष्कर्ष निकाल्यो र पहिले गद्दार पुष्पलाल शीर्षक दिएर लेखिएको पुस्तकको नाम परिवर्तन गर्दै क्रान्ति वा भ्रान्ति भनेर पुनः प्रकाशित भयो ।ज्ञठ
नेकपा (माले)को धारमा ०४२ सालसम्ममा आइपुग्दा वैचारिक विषयमा युगान्तकारी परिवर्तन भयो भन्न सकिन्छ । ०४२ सालमा मकवानपुरमै यस पार्टीको अर्को लामो बैठक बस्यो र यसले तीनवटा महŒवपूर्ण निर्णयहरू ग¥यो– (१) पार्टीको मार्गदर्शक सिद्धान्तबाट माओ विचारधार शब्द हटाउने । यसै बैठकले स्पष्टरूपमा चिनिया“ सांस्कृतिक क्रान्तिलाई पूर्ण रूपमा गलत र उग्रवामपन्थी विचारले ग्रस्त भनेर आलोचना ग¥यो । (२) यसै बैठकबाट तत्कालीन सोभियत सङ्घ र पूर्वी युरोपका देशहरूलाई आधारभूत रूपमा समाजवादी रहेको निष्कर्ष निकालियो । (३) यसै बैठकले पञ्चायती चुनावलाई उपयोग गर्ने र जनपक्षीय उम्मेदवार उठाएर पञ्चायती व्यवस्थाको भण्डाफोर गर्दै त्यसलाई भित्रैबाट कमजोर गर्ने नीति पारित ग¥यो ।
वि.सं. ०४३ सालको पञ्चायती चुनावमा उठेका जनपक्षीय उमेदवारहरूमध्ये द्रोणाचार्य क्षत्री, सोमनाथ अधिकारी प्यासी, नोबल केमी राई, जागृतप्रसाद भेटवाल, रूपचन्द्र विष्ट एवम् पद्मरत्न तुलाधरहरूले राष्ट्रिय पञ्चायतमा बहुदलको पक्षमा आवाज उठाए । जसले हारे, उनीहरूलाई स्थानीय जनताले आफ्नो राष्ट्रिय स्तरको खुला नेताका रूपमा बुझे । भूमिगत नेता जनतालाई समस्या परेको ऐनमौकामा भेटिन सक्ने सम्भावना थिएन, तर ती जनपक्षीयहरू जनताको सुखदुःखमा साथ दिने गरी भेटिने भए । यसैगरी, पञ्चायतको स्थानीय निकाय अर्थात् तत्कालीन नगर र गाउ“ पञ्चायतका विभिन्न पदमा चुनाव जित्नेहरूले स्थानीय जनताका प्रशासनिक झमेला वा ज्यादतीमा साथ दिन थाले । उनीहरूले स्थानीय स्तरमा बहुदलीय व्यवस्था स्थापनाको लागि वातावरण बनाउन थाले । स्थानीय स्तरमा चुनाव हार्नेहरू पनि जनताका स्थानीय स्तरका नेताको रूपमा विकसित हुन थाले ।
पञ्चायती चुनावमा भाग लिएकाहरूमध्ये अधिकांशले आफूलाई उठाउने भूमिगत पार्टी र जनताप्रतिको आस्थामा कुनै कमी आउन दिएनन् । उनीहरूलाई तत्कालीन प्रशासनले पनि भूमिगत पार्टीका खुला नेताका रूपमा बुझेको थियो । उनीहरूलाई पञ्चायती प्रशासनले एकातिर आ“खाको तारो बनाएको थियो र बेलाबेलामा पक्राउ गरेर दुःख पनि दिन्थ्यो भने अर्कोतिर विस्तारै उनीहरूप्रति एक प्रकारको अदब वा सम्मान पनि गर्न थालेको थियो ।
जनपक्षीय उम्मेदवार बनेका अत्यन्त थोरै मानिसहरू मात्रै विवादित भए । यस कुराले तत्कालिन नेकपा (माले)को प्रशिक्षण वा स्कुलिङ को राम्रो स्तरलाई प्रमाणित गर्दछ । पञ्चायती निर्वाचनको उपयोग गर्ने नीतिले तत्कालीन नेकपा (माले)को सङ्गठन विस्तारमा अत्यधिक ठूलो मद्दत गरेको देखिन्छ ।
४.२. खुला मोर्चाको निर्माण ः प्रजातान्त्रिक राष्ट्रिय एकता मञ्च
खुला क्षेत्रको कामलाई व्यवस्थित गर्न प्रजातान्त्रिक राष्ट्रिय एकता मञ्चको गठन गरियो । यसले तत्कालीन परिवेशमा सम्भव सीमासम्म वा गर्न सकिने सीमासम्म खुला गतिविधिमार्फत पञ्चायत विरोधी राजनीतिक सङ्घर्ष अगाडि बढाउन थाल्यो । ०४२ सालमा ठूलो सङ्ख्यामा भारतको आसाम र मेघालयबाट नेपालीहरू लखेटिएका थिए । पुस्तौंदेखि त्यहा“ बसोबास गरिरहेका र भारतलाई नै आफ्नो देश ठानिरहेका नेपालीहरू लाखौंको सङ्ख्यामा लखेटिएका थिए । उनीहरूलाई भारतका अन्य ठाउ“मा बस्न दिइएन र षड्यन्त्रमूलक ढङ्गले भारतीय प्रहरी लगाएर झापाको का“कडभिट्टाको बाटो नेपालभित्र हुलिएको थियो । त्यसबारे पञ्चायती सरकार एक शब्द पनि बोलिरहेको थिएन । त्यस विषयलाई लिएर यही प्ररामञ्चको नेतृत्वमा देशव्यापी आन्दोलन भयो । मेची, काठमाडौं र लुम्बिनी अञ्चलमा विशाल प्रदर्शनहरू भए । देशभरी सयौंले गिरप्mतारी दिए । झापाको प्रदर्शनमा युवा लक्ष्मी पाण्डे प्रहरीको गोलीबाट मारिए । यस आन्दोलनको माध्यमबाट नेकपा (माले)लाई सहरिया क्षेत्रमा काम विस्तार गर्न धेरै मद्दत पुग्यो ।
४.३. नेकपा (माले)को चौथो महाधिवेशन
वि.सं. ०४६ सालसम्म आइपुग्दा नेकपा (माले) देशव्यापी सङ्गठनसहितको सुदृढ पार्टी बनिसकेको थियो । सन्तुलित सर्वहारा शैली र परिपक्व विचार निर्माणको प्रक्रियाबाट पार्टी खारि“दै थियो । ०४६ सालको भदौमा यसको चौथो राष्ट्रिय महाधिवेशन आयोजना भयो । यो महाधिवेशन दुईवटा कारणले युगान्तकारी महŒवको रहन गएको छ ः (१) यस महाधिवेशनले एकदलीय जनवादको ठाउ“मा बहुदलीय प्रतिस्पर्धासहितको व्यवस्था निर्माण गरेर अगाडि बढ्नु उपयुक्त हुने निष्कर्ष निकाल्यो । यसरी यसै महाधिवेशनमा पछि नेकपा (एमाले)को पा“चौं महाधिवेशनले अङ्गीकार गरेको जनताको बहुदलीय जनवादको बिजारोपण भएको थियो । (२) यस महाधिवेशनले नेपाली काङ्ग्रेसस“ग मिलेर पञ्चायती व्यवस्थाविरुद्ध संयुक्त सङ्घर्ष गर्ने नीति पारित ग¥यो ।
५. नेकपा (एमाले)को निर्माण र जनताको बहुदलीय जनवाद
वि.सं. ०४७ साल पुस २२ गते तत्कालीन नेकपा (माले) र नेकपा (माक्र्सवादी)को बीचमा एकीकरण सम्पन्न भयो । एकीकरणको दस्तावेजमा पार्टीको नाम राखियो– नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (एकीकृत माक्र्सवादी र लेनिनवादी) । हाम्रो बीचमा गुटगत सङ्कीर्णता कस्तो थियो भन्ने कुरा सुरुमा राखिएको यस नामले बताउ“छ । एकीकृत माक्र्सवादी–लेनिनवादी को बीचको धर्कोको ठाउ“मा ‘र’ राख्नुपर्ने स्तरको भाषिक दृष्टिले पनि अनुपयुक्त हुने मनोरोग हु“दाहु“दै पनि दुईवटा प्रभावशाली कम्युनिस्ट पार्टीको बीचमा एकीकरण सम्पन्न हुनु नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोनमा कोसेढुङ्गा प्रमाणित भयो । पछि तलका कमिटीहरूले नै बीचको ‘र’ लेख्न छाडिदिए ।
यसै समयमा नेपाल मजदुर किसान पार्टी र नेकपा (तुलसीलाल अमात्य समूह)स“ग पनि एकीकरण गर्ने गरी वार्ता भएको थियो । अन्तिम समयमा उहा“हरूले अति सामान्य कारण देखाएर एकीकरण घोषणा गर्ने भेलामा उपस्थित हुनुभएन ।
वि.सं. ०४९ सालमा नेकपा (एमाले)को पा“चौं महाधिवेशन सम्पन्न भयो । विचार निर्माणका हिसाबले यो महाधिवेशनको महŒवबारे यति धेरै चर्चा भएको छ कि यहा“ थप केही लेखिराख्नु आवश्यक देखिन्न । चुनावको माध्यमबाट वर्ग सङ्घर्ष र राजनीतिक सङ्घर्ष सञ्चालन तथा केन्द्रीय सत्तामा समेत हस्तक्षेप गर्दैै कम्युनिस्ट आन्दोलन अगाडि बढाउने नीति यसको सारमा रहेको छ ।
जबजको प्रयोगले पार्टीलाई नेपाली राजनीतिको केन्द्र भागमा पु¥याएको छ । एक समयमा डेथ वारेन्ट भएका नेताहरू पालैपालो प्रधानमन्त्री, मन्त्री र सांसद भएका छन् । नेपाली समाजमा नेकपा (एमाले) स्थापित नाम भएको छ । यसले अनेक हन्डर–ठक्कर पार गर्दै यहा“सम्म आइपुगेको छ ।
६. मदन भण्डारी र जीवराज आश्रितको हत्या
कमरेड मदनकुमार भण्डारीको नेतृत्वमा नेकपा (एमाले) चौतर्फी रूपमा विकसित हु“दै थियो । कमरेड मदनकुमार भण्डारीको प्रतिष्ठा र प्रभाव पनि त्यतिकै विस्तारित हु“दै थियो । उहा“मा विचारमा दृढता र व्यवहारमा शालीनताको गजबको मिश्रण थियो । एक–दुईवटा उदाहरण नै उहा“को शालीनताको परिचयका लागि पर्याप्त हुनेछन्, ०४८ सालको संसदीय निर्वाचनपछि नेकपा (एमाले) प्रमुख प्रतिपक्ष भएको थियो । चुनाव अगाडिसम्म ‘खै कहा“ छ प्रतिपक्ष, मैले त प्रतिपक्ष नै देखेको छैन’ भनेर ठाउ“ठाउ“मा गणेशमान सिंहले भाषण गरेका थिए । ‘माले, मशाले र मण्डले एउटै हुन्’ भनेर गिरिजा कोइरालाले भाषण गरेका थिए । यसैगरी, काङ्ग्रेसभित्रका शालीन भनेर चिनिने कृष्णप्रसाद भट्टराईले पनि अन्तिम चुनावी सभामा ‘मैले अन्तरिम सरकारमा राखेर कम्युनिस्टहरूलाई सुधार्ने प्रयास गरें, तर उनीहरू सुध्रिएनन् । गधा धोएर गाई नहुने रहेछ ?’ भनेर बोलेका थिए । तर, मदन भण्डारी त्यस्तो तिक्त भाव राख्ने पार्टीका तत्कालीन सभापति कृष्णप्रसाद भट्टराईलाई चुनाव जिताएर संसद्मा पु¥याउनैपर्दछ भन्नेमा अन्तिम समयसम्म लाग्नुभएको थियो ।
निर्वाचनपछि संसदीय दलको नेताको चयन हुनुपर्ने थियो । मदन भण्डारीलाई नै संसदीय दलको नेता बन्न उक्साउनेहरू पार्टी भित्र र बाहिर सक्रिय थिए, तर कमरेड मदन भणडारीले त्यो कुरा मान्नुभएन । उहा“ आफैंले प्रस्ताव राखेर कमरेड मनमोहन अधिकारीलाई संसदीय दलको नेताका रूपमा अगाडि बढाउनुभयो ।
वि.सं. ०५० साल जेठ ३ गते उहा“को योजनाबद्ध रूपमा हत्या गरियो । उहा“को हत्या नभएको भए पार्टीको वैचारिक, साङ्गठनिक र राजनीतिक उचाइ अवश्य पनि झन् धेरै माथि उठ्ने थियो ।
७. नेकपा (एमाले)को नौमहिने सरकार ः समाजवाद निर्माणको नेपाली बाटोको अभ्यास
वि.सं. २०५१ सालमा सम्पन्न मध्यावधि निर्वाचनमा नेकपा (एमाले) देशको सबैभन्दा ठूलो दलका रूपमा उदायो । राष्ट्रिय–अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा ख्यातिप्राप्त व्यक्तित्व र पाका नेता कमरेड मनमोहन अधिकारीको नेतृत्वमा बनेको सरकारले विकास निर्माणमा जनसहभागिता जुटाउने, तल्लो तहसम्म आर्थिक अधिकार र स्रोतलाई बा“डफा“ड गर्ने र विकास–निर्माणका क्रममा देखिएको क्षेत्रीय असन्तुलनलाई हटाउने विषयमा महŒवपूर्ण प्रभाव छोडेको छ । नेपालमा समाजवाद निर्माणको तरिका के हुन सक्ला भन्ने प्रश्नको जवाफ नेकपा (एमाले)को नौमहिने सरकारले दिएको छ । नेपाली अर्थतन्त्रमा सामाजिक सुरक्षासम्बन्धी अवधारणालाई कार्यरूपमै प्रयोग गरेर देखाउने काम पनि नेकपा (एमाले)को नौमहिने सरकारका पालामा सुरु गरिएको हो, वृद्धभत्ता, विधवा भत्ता र असहायभत्तामार्फत् ।
तत्कालीन समयमा नेकपा (एमाले)को सरकारले अगाडि सारेको नीति तथा कार्यक्रम र बजेटको चर्को आलोचक रहेको नेपाली काङ्ग्रेसका त्यसपछि बनेका सरकारहरूले पनि तिनलाई निरन्तरता दिन बाध्य भए । त्यति मात्रै होइन, २०६५ सालमा बनेको एनेकपा (माओवादी)को सरकारले पनि एमालेको नौमहिने सरकारले ल्याएको भन्दा कुनै नया“ कार्यक्रम ल्याउन सकेन । यसैबाट नेकपा (एमाले)को नौमहिने सरकारले चालेका कदमहरूको महŒव स्पष्ट हुन्छ ।
८. नेकपा (एमाले)को नवौं राष्ट्रिय महाधिवेशन ः विचार निर्माणको अर्को खुड्किलो
नेपालका कम्युनिस्ट पार्टीहरूले नेपाली समाजको चरित्रबारे दशकौंदेखि एउटै रटिरटाउ वाक्यांश लेख्दै आएका थिए– नेपाली समाजको चरित्र अर्धसामन्ती, अर्धऔपनिवेशिक छ । झन्डै पौने शताब्दी बितिसक्दा पनि समाजको चरित्र आधारभूत रूपमा उही कसरी हुन सक्छ भन्ने विषयमा कहिल्यै गम्भीर छलफल भएको थिएन । यस पट्यारलाग्दो वैचारिक जडतालाई नेकपा (एमाले)को नवौं राष्ट्रिय महाधिवेशनले तोडेको छ । ‘नेपाली समाज पु“जीवादी समाजमा रूपान्तरण भइसकेको छ तथा नेपालको गणतान्त्रिक क्रान्ति नै यहा“को सन्दर्भमा सम्पन्न नया“ जनवादी वा नया“ पु“जीवादी क्रान्ति हो । यो नै जनताको बहुदलीय जनवादले परिकल्पना गरेको नेपालको पु“जीवादी जनवादी क्रान्ति हो । अब नेपालमा अर्को पु“जीवादी जनवादी क्रान्ति हु“दैन’ भन्ने निष्कर्ष निकालेर यस महाधिवेशनले नेपाली समाजको चरित्र निरूपणका मामिलामा देखिएको अति लामो जडतालाई तोडेको छ ।
९. झापा विद्रोहदेखि सिंहदरबारसम्मको
यात्रा ः के पाइयो, के गुमाइयो ?
झापा विद्रोहदेखि यहा“सम्म आइपुग्दा उपलब्धिहरूका चाङ चुलिएका छन् । चुनावको माध्यमबाट कम्युनिस्ट पार्टीलाई पनि सत्ताको केन्द्र भागका पु¥याउन सकिन्छ र जनताको हितमा बढीभन्दा बढी राहत र सुधारका कामहरू गर्दै आर्थिक–राजनीतिक–सांस्कृतिक परिवर्तन अर्थात् समग्र सामाजिक रूपान्तरणको काम गर्न सकिन्छ भन्ने कुरा व्यवहारमै देखाउने मौका मिलेको छ ।
नेकपा (एमाले)को नीतिलाई ‘घोर दक्षिणपन्थी, संशोधनवादी’ भनेर आरोप लगाउ“दै हिंसात्मक सङ्घर्षमा होमिएको नेकपा (माओवादी) (हालको एनेकपा माओवादी) एमालेकै नीतिलाई पछ्याउ“दै ठीक त्यही बाटो र कार्यनीतिमा आइपुगेको छ । यसलाई पनि नेकपा (एमाले)का नीति र व्यवहारको विजय नै मान्नु पर्दछ ।
देशमा गणतन्त्र स्थापना भएको छ । जुन क्रान्ति सम्पन्न गर्न भनेर ००६ सालमा कम्युनिस्ट पार्टी गठन भएको थियो, त्यो गणतान्त्रिक क्रान्ति सम्पन्न भएको छ । पार्टीको राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय छवि धेरै माथि उठेको छ । निश्चय नै यी कुराहरू महान उपलब्धि नै हुन् । यी उपलब्धिको चाङभित्र गैरकम्युनिस्ट आचरण र कार्यशैली पनि विकास भएका छन् । तिनलाई देखेर पनि नदेखेजस्तो गर्नुभन्दा राम्ररी केलाएर पहिचान गर्नु र हटाउनु उपयुक्त हुनेछ ।
९.१. कार्यशैली र जीवनशैलीमा क्षयीकरण
झापा विद्रोहदेखि ०४६ सालअगाडिसम्म कार्यशैली हेरेरै ‘को कम्युनिस्ट हो र को गैरकम्युनिस्ट हो’ भनी सजिलै छुट्याउन सकिन्थ्यो । पञ्चायतकालमा गुप्तचरहरूलाई कम्युनिस्ट चिन्ने सूत्र यसरी सिकाइन्थ्यो रे– ‘जो विनम्र भएर बोल्छ, जो सादा पहिरनमा छ, जसले महिला र वृद्धवृद्धाहरूको इज्जत गर्छ, जसले खाली समयमा गफ गरेर बिताउ“दैन, बरु केही न केही पढिरहन्छ, जसले गाउ“ठाउ“मा भएका अन्याय–अत्याचारको विरोध गर्छ, जसले गाउ“का किसानहरूलाई केही न केही नया“ कुरा सिकाइरहन्छ, ऊ पक्का पनि कम्युनिस्ट हो भनेर बुझ्नू †’
यसैगरी, अनेरास्ववियु अर्थात् अखिलको विद्यार्थी कसरी चिन्ने भनेर पञ्चायती गुप्तचरहरूलाई यसरी सिकाइन्थ्यो रे– ‘जो कक्षाकोठामा सबैभन्दा बढी अनुशासित भएर बस्छ, जो पढाइमा तीक्ष्ण छ, जसले परीक्षाहरूमा राम्रो अङ्क ल्याउ“छ, जसले गुरुहरूको सम्मान गर्छ, जसको पहिरन अत्यन्त सादा छ, ऊ अखिले हो भनेर बुझ्नू’ †’
झापाकाल र त्यसपछि कार्यशैलीमा उग्रस्तरमा सादापन थियो । कतिपय सन्दर्भमा त्यो अव्यवहारिक पनि थियो होला तर त्यस कार्यशैलीमा एउटा प्रतिबद्धता थियो– कमभन्दा कम साधन–स्रोतबाट काम चलाऊ, फजुल खर्च गर्दै नगर ।
वि.सं. ०३५ सालको कुरा हो– अहिलेको पार्टीको माथिल्लो तहमै रहेका एकजना नेता र अन्य नेताहरू, जो त्यतिखेर जिल्लास्तरका कार्यकर्ता थिए, रूपन्देहीको बुटवलबाट बलियो आश्रयस्थल रहेको सीतापुर भाटा भन्ने ठाउ“मा जा“दै थिए । साथमा भर्खर बनेको नेकपा
(माले)का केन्द्रीय इन्चार्ज थिए । बाटोमा पर्ने तिनाउ नदीको किनारमा चितामा कसैको लास जल्दै थियो र छेवैमा ठूलै आकारको सिरक फालिएको थियो । सीतापुर सेल्टरमा बेलाबेलामा धेरै नेताहरूको जमघट हुन्थ्यो र कपडाको कमी हुने गथ्र्यो । केन्द्रीय इन्चार्जले आदेश दिए– ‘कमरेड यो सिरक उठाउनुस् । हेर्नुस त यति राम्रो छ । लगेर एकपटक फिनेल पानीले सफा गरे त भैहाल्छ । सेल्टरलाई राम्रो कोसेली हुनेछ ।’ त्यतिखेरका स्थानीय कार्यकर्ताले खुरुक्क आदेशको पालना गरे । त्यो सिरक पछिसम्म धेरै केन्द्रीय नेताहरूले प्रयोग गरे । त्यतिखेर क्रान्तिका महानायक र प्राधिकारका रूपमा चित्रित गर्ने गरिएका सीपी मैनालीले पनि त्यो सिरक धेरै पटक ओढेर न्यानो रात बिताएका थिए ।
सादापनको नाममा कतिपय अपाच्य कार्यशैलीहरू पनि थिए तर थियो गज्जबको सादापनप्रतिको प्रतिबद्धता । (मलाई यो घटना सुनाउने नेताले अप्ठ्यारो मान्नु होला भनेर नाम उल्लेख गरिन“) । अहिले सबैभन्दा बढी हामीले यही कुरा गुमाएका छौं भन्ने लाग्छ ।
के अहिले कसैले ‘सबैभन्दा बढी अङ्क ल्याएर परीक्षा उत्तीर्ण गर्ने विद्यार्थी पक्कै पनि अखिल नै हुनुपर्दछ’ भन्ने स्थिति छ त ?
के अहिले कसैले ‘सबैभन्दा सादा जीवनशैली भएको मानिस कम्युनिस्टबाहेक अरू हुनै सक्दैन’ भन्नसक्ने अवस्था छ त ? ‘मौका’ नपाउने नेता–कार्यकर्ताहरूको हकमा यो कुरा लागू होला, अरूको हकमा त खै कुन्नि ? तर के हाम्रो आम चरित्र यस्तो छ त ?
९.२. सामूहिकताको ह्रास र भावनात्मक निकटताको समाप्ती अर्को ठूलो दुःखान्त
विगतमा हरेक निर्णय सामूहिक छलफलबाट लिइन्थे । बैठकहरू कहिलेकाही“ पट्यारलाग्दो गरी लामा हुन्थे । सारै साना र नचाहिने विषयमा पनि घण्टौं बहस हुन्थे । ती त्यतिखेरका कमजोर पक्ष थिए, तर जे निर्णय लिइन्थ्यो– त्यो सामूहिकतामा आधारित हुन्थ्यो । एक कमरेड अर्को कमरेडस“ग भावनात्मक रूपले जोडिएको हुन्थ्यो, सुखदुःखमा साथी भनेकै कमरेड हुन्थ्यो । तर, अहिले स्थिति त्यस्तो छैन । अहिले त गुटका कुरा छन् र गुटभित्र पनि हार्दिकता र भावनात्मक एकताको अभाव देखिन्छ ।
बोल्ने, लेख्ने, सभा–सम्मेलन गर्ने, राजनीतिक पार्टी खोल्न र मन लागेको पार्टीमा लाग्न वा मन नपरेको पार्टी छोड्न सकिने, निर्वाचनमा मत हाल्न र सरकार बनाउन सक्ने अधिकारका कुराहरू पुरानो लोकतन्त्र (पु“जीवादी लोकतन्त्र)ले दिएकै थियो । यी अधिकारहरू आर्थिक अधिकारको अभावमा अपूरा थिए । त्यसैले नया“ लोकतन्त्र, नया“ जनवाद, जनतामा आधारित बहुदल अर्थात् बहुदलीय जनवाद हु“दै समाजवादी लोकतन्त्र चाहिएको हो । यसको आधार वा जगमा रहेको छ– बढीभन्दा बढी छलफल र विमर्शपछि निर्णय लिने पद्धति । यही कुरा नै समाप्त भयो भने कसरी हाम्रो समाजवादी लोकतन्त्रतिरको यात्रा अगाडि बढ्ला ?
९.३. विधि–पद्धतिप्रति नजरअन्दाज
अव्यवस्थाका विरुद्ध व्यवस्था सिर्जना गर्नका लागि कम्युनिस्ट आन्दोलनको उदय भएको हो । काम गर्नेहरूले खान नपाउने र काम नगर्नेहरूले मोजमस्ती गर्ने कुरा नै सबैभन्दा बढी अव्यवस्था हो । सामूहिक उत्पादन भइसकेपछि वितरण पनि सामूहिक हुनुपर्दछ । पु“जीवादले उत्पादनलाई सामूहिक बनायो, तर वितरणको प्रणाली निजी रह्यो । गाउ“ले आधारभूत खाद्य र औद्योगिक कच्चा पदार्थ उत्पादन गर्दछ, तर सुविधाजति सहरमा केन्द्रित गरिन्छ । महिला समाजका आधा हिस्सा हुन्छन्, तर उनीहरू अपहेलित गरिएका छन् । यस्तै अव्यवस्थाले अनेकन् अव्यवस्था सिर्जना गर्दछन् । यिनै कुरा हटाउनका लागि समाजवाद चाहिएको हो । यसो हो भने समाजवाद ल्याउने पार्टी हरेक कुरामा विधिसम्मत चल्नुपर्दछ । कुनै कुरा किन भयो, कुन विधिबाट गरियो, गर्नु केकति कारणले जायज थियो भन्ने स्पष्ट जवाफ हरेक निर्णयमा बोल्नुपर्दछ ।
हरेक कुरा विधिसम्मत भयो भने कसैको पनि चित्त दुख्दैन र गुटबन्दी पनि समाप्त भएर जान्छ । ०३७ सालतिरको कुरा हो– नेकपा
(माले)का एकजना केन्द्रीय नेतालाई कुनै विषयमा कारबाही भएको रहेछ । त्यो थाहा पाएर तत्कालीन नेकपा (मशाल)का नेताहरू सहानुभूति दिन र आफ्नो पार्टीमा तान्नका लागि उहा“लाई भेट्न पुगेछन् । उहा“ले जवाफ दिनुभएछ– ‘मैले गल्ती गरेकै कारणले मलाई पार्टीले कारबाही गरेको हो । यस विषयमा तपाईंहरूले चिन्ता नलिनुभए हुन्छ ।’ यस घटनालाई अहिले धेरै सम्झनुपर्ने भएको छ ।
अहिले हामी पार्टीको सदस्यता वितरणको विषयमा समेत झगडा र बलमिच्याइ“ गर्ने तहमा आइसकेका छौं । वर्षौंदेखि देशको राजधानीका कमिटीहरू सदस्यता वितरणको विवादमा अल्झिएका छन् । हामी गुटबन्दीमा यतिसारो जकडिइसकेका छौं कि गल्ती गर्नेलाई दण्डित गर्नै नसक्ने अवस्थामा पुगेका छौं । यो सङ्गठनात्मक क्षेत्रमा देखा परेको उग्र दक्षिणपन्थ हो ।
योग्यता अनुसारको काम, कामअनुसारको दाम हुने व्यवस्था स्थापना गर्न हि“डेको पार्टीले बनाउने सांसद र मन्त्रीहरूको कुनै योग्यता हुनुपर्छ कि पर्दैन ? हामी यस कुराको पनि प्रष्ट जवाफ दिन नसक्ने अवस्थामा पुगिसकेका छौं ।
१०. निष्कर्ष ः झापा विद्रोहदेखि अहिलेसम्मको नेकपा (एमाले)को यात्रा हेर्दा उपलब्धिहरूका सानदार पक्षहरू छन् । धेरै देशका कम्युनिस्ट पार्टीहरू हाम्रो प्रगति देखेर लोभिन्छन् । यसैगरी, यसबीचमा हामीले ज्यादै धेरै गैरकम्युनिस्ट आचरण र व्यवहारका कसिङ्गरहरू जम्मा गरेका छौं । उपलब्धिहरूलाई जोगाउ“दै अगाडि बढ्नु र जम्मा भएका फोहोर–कसिङ्गरहरू निर्ममतापूर्वक बढार्नु नै बुद्धिमानी हुनेछ । कमजोरीलाई ढाकछोप गर्ने पार्टी कहिल्यै उ“भो लागेको छैन, कमजोरीलाई सहजतापूर्वक स्वीकारेर हि“ड्ने पार्टी कहिल्यै पछाडि परेको छैन । सहिदहरूले सोचेकोजस्तै गरी समाज र क्रान्ति अगाडि नबढ्न सक्छ, हि“ड्ने बाटाहरू मोडदार र घुमाउरा हुन सक्छन्, हुन्छन् नै । मूल कुरा हो, क्रान्तिको प्रक्रिया र श्रमजीवी वर्गप्रतिको प्रतिबद्धता । प्रतिबद्धताले सोहीअनुसारको कार्यशैली र कार्यपद्धति खोज्छ । श्रमजीवी वर्गप्रतिको प्रतिबद्धता बिर्सिएन भने सहिदहरूको रगत खेर जानेछैन ।
- जीवचन्द्र कोइराला (संपा.), बीपीवाद , (काठमाडौं ः जीवचन्द्र कोइराला, २०५२), पृ.१५
- उही,
- ब्ला.इ.लेनिन, वामपन्थी उग्रवाद ः एक बाल रोग, (मस्को ः प्रोग्रेस ः सन् १९८२)
- गाओ वेनक्वियान, श्जयग भ्लबिष्स् त्जभ ीबकत एभचाभअत च्भखयगितष्यलबचथ, (अङ्ग्रेजी) (न्युयोर्क ः न्युयोर्क पब्लिक अफेयर्स ः २००८) पृ.२७
- टाङ टी सउ, त्जभ ऋगतिगचब िच्भखयगितष्यल बलम एयकत ःबय च्भायचmक स् ब् ज्ष्कतयचष्अब िएभचकउभअतष्खभ, (अङ्ग्रेजी), (सिकागो ः युनिभर्सिटी अफ सिकागो प्रेस, १९८६), पृ. १५ ।
- माओ त्से तुङ, म्ष्चभअतष्खभक च्भनबचमष्लन तजभ ऋगतिगचब िच्भखयगितष्यल ज्ञढटट( टढ, (अङ्ग्रेजी), (पेकिङ ः रेडगार्ड पब्लिकेसन, १९६९) पृ. ४, ७, १४ र १६ ।
- माओ त्से तुङ, ‘द्ययmदबचम तजच द्ययगचनभयगक ज्भबमत्रगबचतभच’ (अङ्ग्रेजी), पेकिङ रिभ्यु, अंक ३३, सन् १९६७) ।
- लियोनिद ब्रेजनेभ, ‘ीभततभच तय तजभ क्भखभलतज ऋयलनचभकक या तजभ ऋयmmगलष्कत एबचतथ या क्ष्लमष्ब, ’ कलेक्टेड वक्र्स अफ लियोदिन बे्रजनेभ, (मस्को ः प्रोग्रेस पब्लिसर्स, १९८०), पृ. २२ ।
- क्उचष्लन त्जगलमभच दचभबपक यखभच क्ष्लमष्ब’ पेकिङ रिभ्यु, १४ जुलाई, १९६७ ।
- हिस्ट्री अफ नक्सलिज्म’, (अङ्ग्रेजी), ज्ष्लमगकतबल त्ष्mभक। द्दण्ण्ठ(ण्ज्ञ(ण्घ
- विवेक देव रोय, ‘द लास्ट अफ थ्री’, द इन्डियन एक्सप्रेस, २५ मार्च २०१० ।
- दिपायन बोस, ‘नक्सलबाडी और उत्तरवर्ती चार दशक ः एक सिंहावलोकन’ (हिन्दी), दिशा सन्धान , त्रैमासिक पत्रिका, अक्टुबर–दिसम्बर २०१५ ।
- ऋजबचग ःबशगmमबच, ूूष्नदत ब्नबष्लकत तजभ ऋयलअचभतभ ःबलषभकतबतष्यलक या च्भखष्कष्यलष्कmू, ीष्दभच बत ष्यल, ख्य।ि द्द, ल्य। ज्ञ, ९ल्यखझदभच, ज्ञढटढ०स ूक्जबय थ्यलन(जगलनक ज्बष् िच्बष्कष्लन च्भखयगितष्यल या तजभ क्ष्लमष्बल एभबकबलतकू, ीष्दभचबतष्यल। ख्य।ि घ, ज्य। ज्ञ, ९ल्यखझदभच, ज्ञढटढ०स क्ष्लमष्बल ऋयmmगलष्कत। ख्य।ि द्द, ल्यक। ज्ञ बलम द्द ९ःबचअज ( व्गलभ, ज्ञढटढ०, उ । द्दद्द।
- सरोज दत्तका त्यस खालका लेखहरू त्यसबेलाका अधिकांश कार्यकर्ताहरूले पढेका छन्, यस पंक्तिकारले पनि पढेको हो । अहिले उल्लेख गर्नका लागि स्रोत फेला पार्न सकिएन ।
- अन्तर जोन सामञ्जस्य समिति, ‘नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीको तमाम पार्टी सदस्यहरूलाई अपिल’, दस्तावेज सङ्ग्रह, भाग–१, (काठमाडौं ः पुष्पलाल स्मृति प्रतिष्ठान, ०७०), पृ.१६६ ।
- मोदनाथ प्रश्रित र वामदेव गौतमस“ग ०७२ साल फागुन २१ गते गरिएको कुराकानीमा आधारित ।
- हेर्नुस्– मोहनवक्रिम सिंह, क्रान्ति या भ्रान्ति,
(गोरखपुर ः जनसाहित्य प्रकाशन, ०५२) ।
झापा सङ्घर्षमा संलग्न भएका सबैप्रति म लालसलाम गर्छु‘
– मोहनचन्द्र अधिकारी
झापा आन्दोलनका चर्चित ‘नेल्सन मन्डेला’
० झापा विद्रोहको सानो झिल्काले ४४ वर्षपछि आज देशमा जुन प्रभाव दिएको छ, त्यसलाई कसरी मूल्याङ्कन गर्नुभएको छ ?
– कम्युनिस्टहरू तितरबितर भएको बेलामा सामन्ती निरङ्कुशताको अन्त्यका निम्ति झापामा किसान विद्रोहका रूपमा झापा विद्रोह भएको हो । यो पूर्व कोसी प्रान्तीय कमिटीस“ग विद्रोह गरिकन गरिएको विद्रोह थियो । यो विद्रोहले को–अर्डिनेसन केन्द्र, नेकपा (माले) हु“दै नेकपा (एमाले) भएर एकीकृत कम्युनिस्ट आन्दोलन अगाडि बढिरहेको छ । यो विकासकै क्रममा छ । अहिले त पार्टी अध्यक्ष केपी शर्मा ओलीको नेतृत्वमा मन्त्रिमण्डल कार्यरत छ । उहा“ नै प्रधानमन्त्री हुनुहुन्छ । यसरी यसको विकास नै भएको छ ।
० त्यही आन्दोलनको धार झापादेखि सिंहदरबारसम्म आइपुगेको छ । त्यतिबेला यो परिकल्पना गर्नुभएको थियो ?
– योभन्दा सशक्त परिकल्पनालाई लिएर झापा विद्रोह गरिएको थियो । खालि प्रधानमन्त्री वा मन्त्री बन्ने भन्ने थिएन । हामी त नौलो जनवादी क्रान्ति गर्र्र्र्र्ने नै भनेर हि“डेका हौं । मैले २०१९ सालमा पार्टीको तेस्रो महाधिवेशनमा नौलो जनवादी क्रान्तिको प्रस्ताव राखेको थिए“ । त्यतिबेला पारित गर्न सकिएन । त्यतिबेला तुलसीलालजीको विचार पारित भयो, राष्ट्रिय प्रजातन्त्रको कार्यक्रम । सुप्रिम एन्ड सोभरन पार्लियामेन्टचाहि“ अहिले भएको छ । नौलो जनवादका कतिपय कुराहरू अहिले अब हामीले लागू गर्न सक्ने स्थिति छ । अहिले वामपन्थीहरूको एकताको सरकार बनाएको हुनाले र नेपाली कांग्रेस पनि समाजवादमुखी भएको हुनाले हामीले यहा“ आमूल परिवर्तन गर्ने आ“ट ग¥यौं भन्ने हुनसक्ने स्थिति छ । समाजवादतर्फ लम्किनका निम्ति अग्रगमनतर्फ गति लिनुप¥यो । आर्थिक आधार नभई समाजवाद बन्दैन र टिक्दैन । त्यसका निम्ति हामीले सशक्त आर्थिक कार्यक्रम पेस गरेर संसद्बाट त्यसलाई अनुमोदित गर्दै कति वर्षमा समाजवाद बनाउन सक्छौं ? त्यति वर्षमा आर्थिक उन्नतिको आधार दिनेसम्मका उपलब्धिलाई संस्थागत त गर्नुप¥यो नि † अब यसो गर्नुपर्छ भन्ने मलाई लाग्छ ।
० तपाईंहरूले राजतन्त्र फाल्ने र आमूल परिवर्तन गर्ने भन्नुभएको थियो । सङ्घीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र नेपालको संविधान जारी भयो । यसले त्यतातिर जाने आधार सजिलो बनाएको हो ?
– हामी माक्र्सवाद, लेनिनवाद, माओ विचारधाराअन्तर्गतको नौलो जनवादी क्रान्ति मानेर हि“डेका साथीहरूले झापा विद्रोह गरेको हो । त्यस विद्रोहलाई ‘टाउको कटुवा’ पनि भने । त्यो कुरा भन्नेहरू अहिले पा“चपटक मन्त्री भइसके । उहा“हरू स्थायी कमिटीमा पनि बस्नुभयो । परिवर्तनको हिसाबले हेर्दाखेरि शान्तिपूर्ण तरिकाले जाने कुरामा हामीले के देख्यौं भन्दा झापाको सङ्घर्ष सुरु नगर्दासम्म पार्टी पनि विभिन्न तप्का र इलाकामा गुट–उपगुटमा बा“डिएको थियो । हामीले आफ्नो जिल्ला कमिटी बनाएर क्रान्ति गर्ने भन्ने उद्घोष गरिएको हो । त्यो एउटा फिलिङ्गोले विकराल रूप लियो । अहिले एमाले पार्टी बनाएको छ । अब एमालेको नेतृत्वमा बनेको सरकारले गर्न सक्ने कुराहरू गर्दै गए हुन्थ्यो । त्यतिबेला राजतन्त्र नढालेसम्म हामी मुक्ति यात्रामा विजयी भयौं भन्न सक्दैनथ्यौं । तर, अहिले आएर शन्तिपूर्ण तरिकाले नै परिर्वतन भएको छ । त्यतिबेला हामीले सशस्त्र क्रान्ति ग¥यौं । पछि नेपाली कांग्रेससित सहकार्य गर्दै अगाडि बढ्दा राजतन्त्र ढालेर गणतन्त्र आएको छ । यसलाई जनगणतन्त्रमा परिणत गर्नुपर्ने हो । त्यसका निम्ति आर्थिक समुन्नति, सामाजिक एकता र राष्ट्रियताको जगेर्ना नभई समाजवाद निर्माण हु“दैन ।
० झापा आन्दोलनमा तपाईंस“गस“गै लाग्नुभएका नेता केपी ओली प्रधानमन्त्री हुनुहुन्छ, सीपी मैनाली उपप्रधानमन्त्री हुनुहुन्छ । उहा“हरूको सरकारले खासगरी राष्ट्रियता र परिवर्तनलाई संस्थागत गर्ने सन्दर्भमा कस्तो काम गरिरहेको छ ?
– केपी ओलीजीस“ग त म पार्टीमै छु । सीपीस“ग अहिले मेरो पार्टीगत सम्बन्ध छैन । उहा“ एउटा माले पार्टी खोलेर बस्नुभएको छ । उहा“ उपप्रधानमन्त्रीका साथै महिला तथा बालबालिका मन्त्री पनि हुनुहन्छ । खास कुरा केपी ओलीजीले ल्याउनुपर्ने परिवर्तन हो । उहा“हरू झापा कालमा हामी स“गस“गै हुनुहुन्थ्यो । हामी पक्राउ परेपछि सीपी नेता नै हुनुभयो । खासगरी चारु मजुमदारको लाइन नै नेपालमा स्थापित गर्नुपर्छ भन्नेमा सीपी मैनालीजीहरू हुनुहुन्थ्यो । हामीचाहि“ त्यसका विरोधी हौं । यहा“ माओत्से तुङ विचारधाराको नेतृत्वमा नौलो जनवादी क्रान्ति गर्नुपर्छ भन्ने हाम्रो मान्यता हो । हामीले चारु मजुमदारलाई अथोरिटी मानेका होइनौं । तर, सीपीहरूले मान्नुभएको हो ।
प्रधानमन्त्री मन्त्रिमण्डलको निर्णायक नेतृत्व हो । झापा आन्दोलनबाटै आउनुभएका केपी ओलीजी अहिलेसम्म राष्ट्रियताको सवालमा भन्नुपर्दा भारतले नाकाबन्दी गरेर हामीलाई गलाउने जुन इच्छा गरेको थियो, त्यसको सामना गर्दै यतिबेला केपी ओलीजीले अडान लिनुभएको म ठान्दछु । उहा“ले भारतसित कुरा गर्दाखेरि ४०÷५० मिनेट दुईजनाको मात्रै कुरा भयो । त्यसमा के–कस्तो भयो भन्ने कुरा अखबारमा आएको छैन । त्यो नआउन्जेल हामीलाई पार्टीले ज्येष्ठ नागरिक बनाएको स्थिति हुनालेकेही भन्न गाह्रो छ । हामीले भेटेर सोध्न सकिन्न“ । अहिले हामीले पत्रिका हेरेर थाहा पाउने होे ।
नेपालको राष्ट्रियता भनेको विशाल दुई छिमेकी देश चीन र भारतको बीचमा रहेको यो धर्ती हो । मचाहि“ खालि रोड बनाई पर्मिट लिएर मात्रै नेपालको उन्नति हु“दैन भन्ठान्छु । ०४६ साल पछाडिका सरकारहरूले समाजवादी मुलुकहरूले दिएका कलकारखानाहरू व्यक्तिहरूलाई बेचेर जुन खालको स्थिति ल्याए, फलतः हामी कहिल्यै पनि भारतबाट उम्किनै नसक्ने स्थिति बनाए र त्यसरी आर्थिक विकास गर्न चाहे पहिलेका सकारहरूले † त्यसको विपरीत गएर अब हामीले भारत र चीनजस्ता ठूला राष्ट्रहरूको बीचमा हामी टिक्नुपरेको छ, हाम्रो राष्ट्र टिक्नुपरेको छ । हामी समृद्ध हुनुपरेको छ, र देशलाई समाजवादमा पु¥याउ“दै साम्यवाद प्राप्त गर्नुपरेको छ ।
० यसका निम्ति केपी ओली नेतृत्वको सरकारले काम गरोस् भन्नुहुन्छ ?
– हो । यसका निम्ति नै केपी ओलीको सरकारले काम गरोस् भन्ने म हृदयदेखि नै कामना गर्छु । किनभने, उहा“ झापा सङ्घर्ष नगरेको साथी त होइन । झापाको विद्रोहमा सरिक भएको मान्छे हो । त्यो उहा“ले सम्झिनु र बुझ्नुपर्ने कुरा हो । यहा“ भनेर मात्रै केही हुने होइन । म त न पार्टीमा न सरकारमा नै कतै छु † म त साधारण नेपाली नागरिक मात्रै हो । मलाईचाहि“ के लाग्छ भने विश्वमा जतिसुकै संशोधनवाद हावी भए पनि समाजवाद आउ“छ आउ“छ । साम्यवाद अउ“छ आउ“छ । मानव समाज भनेको साम्यवादमा पुग्छ पुग्छ । यो ठोकुवा गर्न सकिने कुरा हो । अहिले देखिएका बर्नस्न्टिनको लाइनअन्तर्गतका यी परिदृश्यहरूचाहि“ केही दिनका भूलभुलैया मात्र हुन् ।
० झापा आन्दोलनका आफ्ना सहयोद्धाहरूलाई कसरी सम्झनुहुन्छ ?
– सुखानीमा सहिद भएका मानिसहरू
(कमरेडहरू) प्रति यो सरकारले ४४ वर्ष पछाडि आएर भए पनि सम्झना राख्यो र उहा“हरूलाई सहिद घोषणा ग¥यो । त्यतिबेलै जेलमा यातना सहेर कतिपय साथीहरू जस्तो कि छविल राजवंशी एउटा उदाहरण हुनहुन्छ । उहा“लाई पनि सहिद घोषणा गर्नुपर्छ भन्ने मलाई लाग्छ । रामप्रसाद प्रधानलाई पनि सहिद घोषणा गर्नैपर्ने हो । उहा“का बारेमा सानो दुर्गा अधिकारीजीलाई सोध्दा जानकारी लिन सकिनेछ । अरू छुट सबै दिवंगत योद्धाहरूलाई सहिद घोषणा गर्नुपर्छ ।
० झापा आन्दोलनले यति ठूलो उपलब्धि ल्यायो । त्यसमा लड्नेहरूले यथोचित सम्मान पाएको अनुभूति भएको छैन ?
– खासमा सम्मान भनेको समयसमयमा फेरिने कुरा हो । यो कुरा मलाई नसोधेको भए बेस हुन्थ्यो । के दिनुभएको छ उहा“हरूले ? प्रश्न यो हो । डिगेन राजवंशीले डेढ वर्ष अघि पार्टी कार्यालयमा आत्मदाह गरेर सहादत प्राप्त गर्नुभयो । उहा“कै छोरा पनि पछि मर्नुभयो । सानो दुर्गा र ठूलो दुर्गाको हालत त्यस्तै छ । दुई तीन दिनअघि फागुन २१ को सम्झनामा अरू कमरेडहरूको पनि फोटो राखेर पत्रिकाले बेहाल अवस्था निकालेको थियो । त्यही झापा आन्दोलनका एकजना साथी प्रधानमन्त्री हुनुहुन्छ । अरूलाई भने हातमुख जोड्नै समस्या छ । यो हेर्ने त नेतृत्वले हो नि † केपी ओलीजी झापाको पनि नेता हुनुहुन्थ्यो, अहिले पार्टीको पनि नेता हुनुहुन्छ र सिङ्गै मुलुकको नेता हुनुहुन्छ । म त्यहा“ सङ्घर्षमा सरिक भएका मान्छेहरू र जीवन कुर्बानी गरेका मान्छेहरूप्रति नतमस्तक भएर लालसलाम गर्छु । उहा“हरूले देखाएको बाटोमा हामी चल्न सकेका छैनौं । तर, अरू साथीहरूका बारेमा पनि अब केपी ओलीजीले सोच्नुपर्छ भन्ने
मलाई लाग्छ ।
० यो बीचमा भेटेर कुनै सल्लाह दिनुभएको छ ?
– एक वर्षअघि सुखानीको स्मृति कार्यक्रमका सिलसिलामा भेट भएको थियो । परिचय दिएकोजस्तो गरी म मोहनचन्द्र अधिकारी भनियो । केपी ओलीजी मुसुक्क हा“स्नुभयो, अनि हि“डियो । पछि रामनाथ दाहाल मेमोरियल कलेजको वार्षिकोत्सवमा मलाई पनि निम्ता गरिएको थियो । त्यहीबेलामा मैले केपीजीलाई भनेको थिए“, साथीहरूलाई सहिद घोषणा गर्न । उहा“ले २१ फागुनका बेला म घोषणा गर्छु भन्नुभएको थियो । त्यो त गर्नुभयो । तैपनि, कतिपय साथीहरू छुट्नुभयो । तिनीहरूलाई पनि खोजबिन गरी सहिद घोषणा गर्नुपर्छ । सबैलाई समेटेर सर्वस्वीकार्य रूपमा सहिद घोषणा गर्नुप¥यो । राणाकालमा सहिद भएका चारजना थिए । त्यस्तै हो नि सहिद भनेको † सहिद यसको र उसको भन्ने हु“दैन । जसले आफ्नो राष्ट्र र जनताको समुन्नतिका खातिर जीवन कुर्बानी ग¥यो, त्योभन्दा बढी व्यक्तिगत तहमा के गर्न सकिन्छ ? त्यो नै निर्विवाद रूपमा सहिद हो ।
० पहिले झापा आन्दोलनका बेला तपाई ३५ वर्षको भर्भराउ“दो युवा हुनुहुन्थ्यो । ४४ वर्षपछि अहिले ७९ वर्षमा चल्दै हुनुहुन्छ । एकबेला खासगरी ०४६ सालअगाडि यहा“लाई ‘नेल्सन मन्डेला’का रूपमा सिंगो देशले सम्मान गरेको थियो । अहिले तपाईंको दिनचर्या कसरी बितेको छ ?
– ‘नेल्सन मन्डेला’ भनेर त भन्नुभयो । तर, उहा“ले साउथ अफ्रिकामा पाएकोजस्तो सम्मानका लागि त मैले केही गर्न सकेको होइन । मलाई सम्मान गरियोस् भन्ने होइन । तर, ६० वर्षकै उमेरमा मे नौलो जनवादका निम्ति एमालेको स्थायी कमिटी छाडेको मान्छे हु“ । उहा“हरूभन्दा केही नजान्ने भएर मैले छाडेको त होइन । नौलो जनवादका निम्ति छाडेको हु“ । उहा“हरूले त्यही कुरालाई सकारात्मक रूपमा लिनुभएन । मलाई केन्द्रीय कमिटीमा कसरी नआउने बनाउन सकिन्छ भनेर लाग्नुभयो । म विगत २० वर्षदेखि केन्द्रीय कमिटीमा छैन । कहिले सल्लाहकार दिनुभयो र मभन्दा जुनियर साथीको अध्यक्षतामा बस्नुप¥यो । त्यसमा मलाई दुःखचाहि“ लागेको छ । तर, मैले अभिव्यक्तचाहि“ गरेको छैन । मलाई पार्टीले चिन्ने कुरा हो । पार्टीले मान्यता जसलाई दियो, त्यसैको नाममा ह्वीपिङ गरेर ताली पिटियो । अनि निर्णय भयो ।
अहिले ग्रुपिज्म केही टुटेकोजस्तो मलाई लागेको छ । त्यो के हो तपाईंहरू नै जान्नुहुन्छ । खास कुरा हामी त नेपालमा कम्युनिस्ट पार्टी पो निर्माण गर्न हि“डेका हौं । गुट बनाएर हि“ड्ने हाम्रो लक्ष्य होइन । हाम्रो लक्ष्य त माक्र्सवाद, लेनिनवाद र मानव मुक्ति हो । पछिका सारा हथकण्डा गर्नुभन्दा अघि नै ०५२ सालमा प्रचण्डजी मलाई भेट्न आउनुभएको थियो । त्यतिबेला मैले भनेको थिए“, यो राजतन्त्रलाई ब्यालेटबाट हटाइनेछ । अहिले ब्यालेटमा तपाईंहरू नौजना हुनुहुन्छ, हामी ६९ को संख्यामा छौं । मिलेर संयुक्त सङ्घर्ष गरौं । उहा“हरू हतियारबन्द आन्दोलन गरेर मुक्ति आन्दोलनमा लाग्ने भन्दै जानुभएको थियो । पछि आएर त उहा“ प्रधानमन्त्री नै हुनुभयो नि † पछि आएर भेट्दा त प्रचण्डले मलाई चिन्दै चिन्नुभएन । प्रधानमन्त्री भइसकेपछि उहा“ले समाजवादका निम्ति के गर्नुभयो ? रिङरोडमा उभिएर जुन आन्दोलन गर्नुभयो, मैले कलङ्कीमा उभिएर सहयोग गरें । तर, के गर्नुभयो ? हिजो स“गस“गै बसेर काम गर्ने साथीलाई स“गै नहु“दा जे पनि बाबुरामलाई गद्दार भन्ने छुट उहा“लाई छैन । कम्युनिस्ट आन्दोलनमा जसलाई जे मन लाग्यो, जे पनि भन्ने छुट छैन । हाम्रो देशमा मात्रै यस्तो भएको हो ।
० झापा आन्दोलनका क्रममा अलिक उग्रवामपन्थी गल्तीहरू भए भनिन्छ ? त्यसको समीक्षाले अलिकति त्यो बताउ“छ, होइन र ?
– यो उग्रवामपन्थी र दक्षिणपन्थी भन्ने कुरामा मेरो आफ्नै भनाइ छ । उग्रवामपन्थ केलाई भन्ने ? अहिलेको परिवेशमा शान्तिपूर्ण तरिकाले जानुपर्छ भन्ने साथीहरूले जित्नुभएको छ । यो कुन परिवेश हो ? त्यही झापाले जन्माएको परिवेश होइन ? झापामा त्यतिबेला हतियार उठ्यो, जतिबेला पञ्चायतको विरोधमा बोल्नेबित्तिकै गोली हानिन्थ्यो । शाह राजाका वंशजहरूले हाम्रा साथीहरूलाई घेरा हाल्दै मार्दै गरेका थिए । जेल चलान गर्ने निहु“मा हाम्रा साथीहरू मारिए । त्यस्तो स्थितिमा पनि हतियार नचलाउने झापाको स्थितिमा (नेपाली काङ्ग्रेसले पनि गुरिल्ला फाइट भनेर गाउ“ले जनतालाई तर्साउ“थ्यो, दुःख दिएकै थियो, काङ्ग्रेस गइसकेपछि प्रहरी आएर दुःखकष्ट दिने र जनतामाथि गोली बर्साउने काम हुन्थ्यो) हामीले सशस्त्र विद्रोह गर्नुबाहेक अरू कुनै विकल्प थिएन ।
० कतिपय गल्ती त भए नि ?
– एक्सनलाई रिपिटेसन गर्ने जुन काम भयो, त्यो गल्ती भयोे । मैले फस्ट एक्सनको जिम्मेवारी लिएको छु । सबै हाम्रा एक्सन हुन् भनेर हामीले भनेका छौं । जिम्मेवार त हुनुप¥यो । तर, खास कुरा के हो भने हरेक एक्सनपछि जनलहर आउ“छ भन्ने जुन तर्कना थियो, चारु मजुमदारका पक्षधर कमरेडहरूको, त्यस्तो लहर आएन । त्यसकारण, उपचारका क्रममा आउ“दा मैले नारायण ओलीको घरमा मनमोहन अधिकारी, शम्भुराम श्रेष्ठ, निर्मल लामा र मोहनविक्रम सिंहस“ग यस विषयमा कुरा गरेको थिए“ । मैले मोहनविक्रम कामरेडलाई सबै स्थिति बताएकै हो । उहा“लाई तपाईं सिनियर लिडर भएको नाताले हि“ड्नुस्, केही गल्तीहरू हाम्रा भएका छन्, सच्याउने काम गर्छौं भनेको थिए“ । तर कोही पनि नगएपछि म आफैं आफ्नो कार्यक्षेत्र झापा पुगेर भनें– ‘अब उपरान्त एक्सन नगर्ने र सर्वहारा वर्गलार्ई मुख्य शक्तिका रूपमा लिएर पार्टीभित्र सङ्गठित गर्ने ।’ उग्रवादभन्दा त्यतिबेला बढी विद्यार्थीहरूलाई लिइयो । भर्खर कलेजबाट आएको विद्यार्थी छ । ऊ हामीभन्दा डेढ हात माथि नउफ्री त भएन नि † चारु मजुमदारकी जय भनेर सीपी हामीस“ग उफ्रिएकै यही कारणले हो । हामीले त्यतिबेला एउटा एक्सन ग¥यौं, त्यो ठूलो कुरा होइन । त्यो त गर्नुपथ्र्यो पथ्र्यो, तर एक्सनमा जा“दा रिट्रिट गर्न पनि सकिन्थ्यो नि †
० त्यसक्रममा सातजनाको ज्यान गयो, ती सबै एक्सनमा पार्टीकै निर्णय कार्यान्वयन भएको हो ?
– मैले भन्दाखेरि पार्टीगत निर्णय कार्यान्वयन त होइन । केही चारु मजुमदारलाई नै यहा“को ‘अथोरिटी’ मान्ने साथीहरूले ती एक्सनको नेतृत्व गर्नुभयो । जस्तो विमली र बुटन काण्डमा त्यस्तो भएको होइन । उनीहरूले हिजोको रिस फेरेका हुन् । बुटन चौधरीलाई त मैले झापामा भूमिगत बस्दाखेरि भनिदिएको थिए“– ‘तपार्इं हाम्रोमा पनि आउने, काङ्ग्रेसकोमा पनि जाने, आफैं पञ्च हुनुहुन्छ, यसरी सबैतिर देखिने नगर्नुस्, एकातिर लाग्नुस् । नत्रभने, तपार्इंलाई कारबाही हुन्छ ।’ सीआईडीगिरी गर्ने मान्छेलाई कारबाही गर्नु त एकदम जायज कुरा थियो ।
० त्यसमा कुनै गल्ती भयो भन्ने पश्चात्ताप छैन ?
– एक्सनप्रियता देखाएकोमा पछि आएर म आत्मालोचित छु । एक्सन नगरी व्यवस्था जान्छ वा जा“दैन भन्ने पहिले थाहा भएन । त्यसकारण एक्सन भएको हो । गौतममाथि फस्ट एक्सन गर्दा त्यतिबेला हाम्रो पोलिटिकल कमान्डर र एक्सन कमान्डरलाई सोधेरै गरेका थियौं । कमान्डर गएरै मान्छे चिनाएर कारबाही भएको हो । त्यसैलाई आजकल आएर मोहनचन्द्रजीले कतिपय कुरामा आफू अलिक उग्र हु“दा गर्नुभयो भन्ने कुरा आएको छ । हिजो चारु मजुमदारको जय भन्नेहरूले मलाई किन दोष लगाउनु ?
० झापा आन्दोलन सफल भयो कि असफल भयो ?
झापा विद्रोह असफल भएको होइन । झापा विद्रोहले जेजति गर्न सक्ने थियो, त्यो ग¥यो । अहिले आएर झापा विद्रोहको रनवेमा चल्ने काम भएको छैन । जेजति गर्न सक्थ्यो, त्यसले सङ्गठन विस्तार गरेकै हो, पार्टी सुदृढ गरेकै हो र हतियारबन्द आन्दोलन चलाएकै हो । हामीले काङ्ग्रेसको हतियार पनि लिएर हि“ड्न सक्थ्यौं, तर त्यसो गरेनौं । हतियार त हामीले जनताबाटै उठाउनु थियो । मैले ०३२ सालमै भनेको थिए“, बीपी कोइरालालाई । जेलमा भेट्न जाने बेलामा माथवरसिंह बस्नेतले केही खबर तपाईंहरूको छ कि भन्दा मैले भनेको थिए“– ‘तपार्इंहरूको हतियार राखेको ठाउ“ राजनीतिक रूपमा हाम्रो कब्जामा छ । त्यसकारण तपाईंहरू शान्तिपूर्ण तरिकाले आउनोस् । बीपीले ०३८ सालमा आएर मलाई सोध्नुभयो– तिमी कसरी सोच्दै छौ त नेपालको राजनीतिका बारेमा ? मैैले सिनो–अमेरिका र इन्डो–सोभियत ध्रु्रवबाट सोच्दा म नेपाल देख्दिन“ । त्यतिबेला भारतमा इन्दिरा गान्धीको सरकार थियो ।
अहिले साथीहरूले शान्तिपूर्ण तरिकाले नै विकास गर्न सकिन्छ भन्नुभएको छ । मैले त २० वर्ष भयो पार्टी छाडेको छैन, तर जिम्मेवारी पनि केही छैन । पार्टीस“ग त्यति धेरै सम्पर्क पनि छैन । पार्टीले बोलाएको बेला जाने गरेको छुु । अहिले ज्येष्ठ कम्युनिस्ट भइयो । मेरा काका भरतमोहनजी सल्लाहकारै हुनुहुन्छ । उहा“ मभन्दा तीन वर्षले जेठो मान्छे † तर, म नौलो जनवादीे मान्छे परें, बहुदलीय जनवादमा त मेरो केही काम छैन । त्यसकारण, मचाहि“ बुढो कम्युनिस्ट भए“ ।
खास कुरा गर्ने हो भने झापा विद्रोहले हारेको होइन । झापा विद्रोहले जति हदसम्म सुसङ्गठित कम्युनिस्ट पार्टी निर्माण ग¥यो, सुसङ्गठित सेना बनायो, सुसङ्गठित राजनीति दियो, नौलो जनवादी क्रान्तिका लागि । त्यसमा आधारित बन्दै हामी यहा“सम्म आएका हौं । अहिले विश्वमै बहुदलीय जनवादको बोलवाला छ । रुस ढल्यो, युरोपियन मुलुकका कम्युनिस्ट देशहरू ढले, एउटा उत्तर कोरिया बा“की छ र आफ्नो अस्तित्वका निम्ति लडिरहेको छ । हामीले शान्तिपूर्ण तरिकाले केही गर्न सकेनौं भने कतिले बलिदान दिनुपर्छ ? अहिलेको संविधान बन्नुभन्दा पहिले हतियारबन्दकै स्थिति थियो । माओवादीहरू त लठैतको अवस्थामा मात्रै बसेका थिए । जतिबेला मैले हतियार उठाउनुहुन्न भनें, प्रचण्डजीले हतियार उठाउनुभयो । जतिबेला हतियार उठाउनुपर्ने जरुरी थियो, त्यतिबेला उठाउनुभएन । चाहिएको बेला उठाउन नसक्ने सेना र हतियारको के अर्थ ?
० अर्थात् झापा आन्दोलनले हारेको छैन... ?
– हो । झापा आन्दोलनले हारेको छैन । यो निरन्तर अघि बढिरहेकै छ ।
सूर्य थापा
झापा आन्दोलनका चर्चित ‘नेल्सन मन्डेला’
० झापा विद्रोहको सानो झिल्काले ४४ वर्षपछि आज देशमा जुन प्रभाव दिएको छ, त्यसलाई कसरी मूल्याङ्कन गर्नुभएको छ ?
– कम्युनिस्टहरू तितरबितर भएको बेलामा सामन्ती निरङ्कुशताको अन्त्यका निम्ति झापामा किसान विद्रोहका रूपमा झापा विद्रोह भएको हो । यो पूर्व कोसी प्रान्तीय कमिटीस“ग विद्रोह गरिकन गरिएको विद्रोह थियो । यो विद्रोहले को–अर्डिनेसन केन्द्र, नेकपा (माले) हु“दै नेकपा (एमाले) भएर एकीकृत कम्युनिस्ट आन्दोलन अगाडि बढिरहेको छ । यो विकासकै क्रममा छ । अहिले त पार्टी अध्यक्ष केपी शर्मा ओलीको नेतृत्वमा मन्त्रिमण्डल कार्यरत छ । उहा“ नै प्रधानमन्त्री हुनुहुन्छ । यसरी यसको विकास नै भएको छ ।
० त्यही आन्दोलनको धार झापादेखि सिंहदरबारसम्म आइपुगेको छ । त्यतिबेला यो परिकल्पना गर्नुभएको थियो ?
– योभन्दा सशक्त परिकल्पनालाई लिएर झापा विद्रोह गरिएको थियो । खालि प्रधानमन्त्री वा मन्त्री बन्ने भन्ने थिएन । हामी त नौलो जनवादी क्रान्ति गर्र्र्र्र्ने नै भनेर हि“डेका हौं । मैले २०१९ सालमा पार्टीको तेस्रो महाधिवेशनमा नौलो जनवादी क्रान्तिको प्रस्ताव राखेको थिए“ । त्यतिबेला पारित गर्न सकिएन । त्यतिबेला तुलसीलालजीको विचार पारित भयो, राष्ट्रिय प्रजातन्त्रको कार्यक्रम । सुप्रिम एन्ड सोभरन पार्लियामेन्टचाहि“ अहिले भएको छ । नौलो जनवादका कतिपय कुराहरू अहिले अब हामीले लागू गर्न सक्ने स्थिति छ । अहिले वामपन्थीहरूको एकताको सरकार बनाएको हुनाले र नेपाली कांग्रेस पनि समाजवादमुखी भएको हुनाले हामीले यहा“ आमूल परिवर्तन गर्ने आ“ट ग¥यौं भन्ने हुनसक्ने स्थिति छ । समाजवादतर्फ लम्किनका निम्ति अग्रगमनतर्फ गति लिनुप¥यो । आर्थिक आधार नभई समाजवाद बन्दैन र टिक्दैन । त्यसका निम्ति हामीले सशक्त आर्थिक कार्यक्रम पेस गरेर संसद्बाट त्यसलाई अनुमोदित गर्दै कति वर्षमा समाजवाद बनाउन सक्छौं ? त्यति वर्षमा आर्थिक उन्नतिको आधार दिनेसम्मका उपलब्धिलाई संस्थागत त गर्नुप¥यो नि † अब यसो गर्नुपर्छ भन्ने मलाई लाग्छ ।
० तपाईंहरूले राजतन्त्र फाल्ने र आमूल परिवर्तन गर्ने भन्नुभएको थियो । सङ्घीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र नेपालको संविधान जारी भयो । यसले त्यतातिर जाने आधार सजिलो बनाएको हो ?
– हामी माक्र्सवाद, लेनिनवाद, माओ विचारधाराअन्तर्गतको नौलो जनवादी क्रान्ति मानेर हि“डेका साथीहरूले झापा विद्रोह गरेको हो । त्यस विद्रोहलाई ‘टाउको कटुवा’ पनि भने । त्यो कुरा भन्नेहरू अहिले पा“चपटक मन्त्री भइसके । उहा“हरू स्थायी कमिटीमा पनि बस्नुभयो । परिवर्तनको हिसाबले हेर्दाखेरि शान्तिपूर्ण तरिकाले जाने कुरामा हामीले के देख्यौं भन्दा झापाको सङ्घर्ष सुरु नगर्दासम्म पार्टी पनि विभिन्न तप्का र इलाकामा गुट–उपगुटमा बा“डिएको थियो । हामीले आफ्नो जिल्ला कमिटी बनाएर क्रान्ति गर्ने भन्ने उद्घोष गरिएको हो । त्यो एउटा फिलिङ्गोले विकराल रूप लियो । अहिले एमाले पार्टी बनाएको छ । अब एमालेको नेतृत्वमा बनेको सरकारले गर्न सक्ने कुराहरू गर्दै गए हुन्थ्यो । त्यतिबेला राजतन्त्र नढालेसम्म हामी मुक्ति यात्रामा विजयी भयौं भन्न सक्दैनथ्यौं । तर, अहिले आएर शन्तिपूर्ण तरिकाले नै परिर्वतन भएको छ । त्यतिबेला हामीले सशस्त्र क्रान्ति ग¥यौं । पछि नेपाली कांग्रेससित सहकार्य गर्दै अगाडि बढ्दा राजतन्त्र ढालेर गणतन्त्र आएको छ । यसलाई जनगणतन्त्रमा परिणत गर्नुपर्ने हो । त्यसका निम्ति आर्थिक समुन्नति, सामाजिक एकता र राष्ट्रियताको जगेर्ना नभई समाजवाद निर्माण हु“दैन ।
० झापा आन्दोलनमा तपाईंस“गस“गै लाग्नुभएका नेता केपी ओली प्रधानमन्त्री हुनुहुन्छ, सीपी मैनाली उपप्रधानमन्त्री हुनुहुन्छ । उहा“हरूको सरकारले खासगरी राष्ट्रियता र परिवर्तनलाई संस्थागत गर्ने सन्दर्भमा कस्तो काम गरिरहेको छ ?
– केपी ओलीजीस“ग त म पार्टीमै छु । सीपीस“ग अहिले मेरो पार्टीगत सम्बन्ध छैन । उहा“ एउटा माले पार्टी खोलेर बस्नुभएको छ । उहा“ उपप्रधानमन्त्रीका साथै महिला तथा बालबालिका मन्त्री पनि हुनुहन्छ । खास कुरा केपी ओलीजीले ल्याउनुपर्ने परिवर्तन हो । उहा“हरू झापा कालमा हामी स“गस“गै हुनुहुन्थ्यो । हामी पक्राउ परेपछि सीपी नेता नै हुनुभयो । खासगरी चारु मजुमदारको लाइन नै नेपालमा स्थापित गर्नुपर्छ भन्नेमा सीपी मैनालीजीहरू हुनुहुन्थ्यो । हामीचाहि“ त्यसका विरोधी हौं । यहा“ माओत्से तुङ विचारधाराको नेतृत्वमा नौलो जनवादी क्रान्ति गर्नुपर्छ भन्ने हाम्रो मान्यता हो । हामीले चारु मजुमदारलाई अथोरिटी मानेका होइनौं । तर, सीपीहरूले मान्नुभएको हो ।
प्रधानमन्त्री मन्त्रिमण्डलको निर्णायक नेतृत्व हो । झापा आन्दोलनबाटै आउनुभएका केपी ओलीजी अहिलेसम्म राष्ट्रियताको सवालमा भन्नुपर्दा भारतले नाकाबन्दी गरेर हामीलाई गलाउने जुन इच्छा गरेको थियो, त्यसको सामना गर्दै यतिबेला केपी ओलीजीले अडान लिनुभएको म ठान्दछु । उहा“ले भारतसित कुरा गर्दाखेरि ४०÷५० मिनेट दुईजनाको मात्रै कुरा भयो । त्यसमा के–कस्तो भयो भन्ने कुरा अखबारमा आएको छैन । त्यो नआउन्जेल हामीलाई पार्टीले ज्येष्ठ नागरिक बनाएको स्थिति हुनालेकेही भन्न गाह्रो छ । हामीले भेटेर सोध्न सकिन्न“ । अहिले हामीले पत्रिका हेरेर थाहा पाउने होे ।
नेपालको राष्ट्रियता भनेको विशाल दुई छिमेकी देश चीन र भारतको बीचमा रहेको यो धर्ती हो । मचाहि“ खालि रोड बनाई पर्मिट लिएर मात्रै नेपालको उन्नति हु“दैन भन्ठान्छु । ०४६ साल पछाडिका सरकारहरूले समाजवादी मुलुकहरूले दिएका कलकारखानाहरू व्यक्तिहरूलाई बेचेर जुन खालको स्थिति ल्याए, फलतः हामी कहिल्यै पनि भारतबाट उम्किनै नसक्ने स्थिति बनाए र त्यसरी आर्थिक विकास गर्न चाहे पहिलेका सकारहरूले † त्यसको विपरीत गएर अब हामीले भारत र चीनजस्ता ठूला राष्ट्रहरूको बीचमा हामी टिक्नुपरेको छ, हाम्रो राष्ट्र टिक्नुपरेको छ । हामी समृद्ध हुनुपरेको छ, र देशलाई समाजवादमा पु¥याउ“दै साम्यवाद प्राप्त गर्नुपरेको छ ।
० यसका निम्ति केपी ओली नेतृत्वको सरकारले काम गरोस् भन्नुहुन्छ ?
– हो । यसका निम्ति नै केपी ओलीको सरकारले काम गरोस् भन्ने म हृदयदेखि नै कामना गर्छु । किनभने, उहा“ झापा सङ्घर्ष नगरेको साथी त होइन । झापाको विद्रोहमा सरिक भएको मान्छे हो । त्यो उहा“ले सम्झिनु र बुझ्नुपर्ने कुरा हो । यहा“ भनेर मात्रै केही हुने होइन । म त न पार्टीमा न सरकारमा नै कतै छु † म त साधारण नेपाली नागरिक मात्रै हो । मलाईचाहि“ के लाग्छ भने विश्वमा जतिसुकै संशोधनवाद हावी भए पनि समाजवाद आउ“छ आउ“छ । साम्यवाद अउ“छ आउ“छ । मानव समाज भनेको साम्यवादमा पुग्छ पुग्छ । यो ठोकुवा गर्न सकिने कुरा हो । अहिले देखिएका बर्नस्न्टिनको लाइनअन्तर्गतका यी परिदृश्यहरूचाहि“ केही दिनका भूलभुलैया मात्र हुन् ।
० झापा आन्दोलनका आफ्ना सहयोद्धाहरूलाई कसरी सम्झनुहुन्छ ?
– सुखानीमा सहिद भएका मानिसहरू
(कमरेडहरू) प्रति यो सरकारले ४४ वर्ष पछाडि आएर भए पनि सम्झना राख्यो र उहा“हरूलाई सहिद घोषणा ग¥यो । त्यतिबेलै जेलमा यातना सहेर कतिपय साथीहरू जस्तो कि छविल राजवंशी एउटा उदाहरण हुनहुन्छ । उहा“लाई पनि सहिद घोषणा गर्नुपर्छ भन्ने मलाई लाग्छ । रामप्रसाद प्रधानलाई पनि सहिद घोषणा गर्नैपर्ने हो । उहा“का बारेमा सानो दुर्गा अधिकारीजीलाई सोध्दा जानकारी लिन सकिनेछ । अरू छुट सबै दिवंगत योद्धाहरूलाई सहिद घोषणा गर्नुपर्छ ।
० झापा आन्दोलनले यति ठूलो उपलब्धि ल्यायो । त्यसमा लड्नेहरूले यथोचित सम्मान पाएको अनुभूति भएको छैन ?
– खासमा सम्मान भनेको समयसमयमा फेरिने कुरा हो । यो कुरा मलाई नसोधेको भए बेस हुन्थ्यो । के दिनुभएको छ उहा“हरूले ? प्रश्न यो हो । डिगेन राजवंशीले डेढ वर्ष अघि पार्टी कार्यालयमा आत्मदाह गरेर सहादत प्राप्त गर्नुभयो । उहा“कै छोरा पनि पछि मर्नुभयो । सानो दुर्गा र ठूलो दुर्गाको हालत त्यस्तै छ । दुई तीन दिनअघि फागुन २१ को सम्झनामा अरू कमरेडहरूको पनि फोटो राखेर पत्रिकाले बेहाल अवस्था निकालेको थियो । त्यही झापा आन्दोलनका एकजना साथी प्रधानमन्त्री हुनुहुन्छ । अरूलाई भने हातमुख जोड्नै समस्या छ । यो हेर्ने त नेतृत्वले हो नि † केपी ओलीजी झापाको पनि नेता हुनुहुन्थ्यो, अहिले पार्टीको पनि नेता हुनुहुन्छ र सिङ्गै मुलुकको नेता हुनुहुन्छ । म त्यहा“ सङ्घर्षमा सरिक भएका मान्छेहरू र जीवन कुर्बानी गरेका मान्छेहरूप्रति नतमस्तक भएर लालसलाम गर्छु । उहा“हरूले देखाएको बाटोमा हामी चल्न सकेका छैनौं । तर, अरू साथीहरूका बारेमा पनि अब केपी ओलीजीले सोच्नुपर्छ भन्ने
मलाई लाग्छ ।
० यो बीचमा भेटेर कुनै सल्लाह दिनुभएको छ ?
– एक वर्षअघि सुखानीको स्मृति कार्यक्रमका सिलसिलामा भेट भएको थियो । परिचय दिएकोजस्तो गरी म मोहनचन्द्र अधिकारी भनियो । केपी ओलीजी मुसुक्क हा“स्नुभयो, अनि हि“डियो । पछि रामनाथ दाहाल मेमोरियल कलेजको वार्षिकोत्सवमा मलाई पनि निम्ता गरिएको थियो । त्यहीबेलामा मैले केपीजीलाई भनेको थिए“, साथीहरूलाई सहिद घोषणा गर्न । उहा“ले २१ फागुनका बेला म घोषणा गर्छु भन्नुभएको थियो । त्यो त गर्नुभयो । तैपनि, कतिपय साथीहरू छुट्नुभयो । तिनीहरूलाई पनि खोजबिन गरी सहिद घोषणा गर्नुपर्छ । सबैलाई समेटेर सर्वस्वीकार्य रूपमा सहिद घोषणा गर्नुप¥यो । राणाकालमा सहिद भएका चारजना थिए । त्यस्तै हो नि सहिद भनेको † सहिद यसको र उसको भन्ने हु“दैन । जसले आफ्नो राष्ट्र र जनताको समुन्नतिका खातिर जीवन कुर्बानी ग¥यो, त्योभन्दा बढी व्यक्तिगत तहमा के गर्न सकिन्छ ? त्यो नै निर्विवाद रूपमा सहिद हो ।
० पहिले झापा आन्दोलनका बेला तपाई ३५ वर्षको भर्भराउ“दो युवा हुनुहुन्थ्यो । ४४ वर्षपछि अहिले ७९ वर्षमा चल्दै हुनुहुन्छ । एकबेला खासगरी ०४६ सालअगाडि यहा“लाई ‘नेल्सन मन्डेला’का रूपमा सिंगो देशले सम्मान गरेको थियो । अहिले तपाईंको दिनचर्या कसरी बितेको छ ?
– ‘नेल्सन मन्डेला’ भनेर त भन्नुभयो । तर, उहा“ले साउथ अफ्रिकामा पाएकोजस्तो सम्मानका लागि त मैले केही गर्न सकेको होइन । मलाई सम्मान गरियोस् भन्ने होइन । तर, ६० वर्षकै उमेरमा मे नौलो जनवादका निम्ति एमालेको स्थायी कमिटी छाडेको मान्छे हु“ । उहा“हरूभन्दा केही नजान्ने भएर मैले छाडेको त होइन । नौलो जनवादका निम्ति छाडेको हु“ । उहा“हरूले त्यही कुरालाई सकारात्मक रूपमा लिनुभएन । मलाई केन्द्रीय कमिटीमा कसरी नआउने बनाउन सकिन्छ भनेर लाग्नुभयो । म विगत २० वर्षदेखि केन्द्रीय कमिटीमा छैन । कहिले सल्लाहकार दिनुभयो र मभन्दा जुनियर साथीको अध्यक्षतामा बस्नुप¥यो । त्यसमा मलाई दुःखचाहि“ लागेको छ । तर, मैले अभिव्यक्तचाहि“ गरेको छैन । मलाई पार्टीले चिन्ने कुरा हो । पार्टीले मान्यता जसलाई दियो, त्यसैको नाममा ह्वीपिङ गरेर ताली पिटियो । अनि निर्णय भयो ।
अहिले ग्रुपिज्म केही टुटेकोजस्तो मलाई लागेको छ । त्यो के हो तपाईंहरू नै जान्नुहुन्छ । खास कुरा हामी त नेपालमा कम्युनिस्ट पार्टी पो निर्माण गर्न हि“डेका हौं । गुट बनाएर हि“ड्ने हाम्रो लक्ष्य होइन । हाम्रो लक्ष्य त माक्र्सवाद, लेनिनवाद र मानव मुक्ति हो । पछिका सारा हथकण्डा गर्नुभन्दा अघि नै ०५२ सालमा प्रचण्डजी मलाई भेट्न आउनुभएको थियो । त्यतिबेला मैले भनेको थिए“, यो राजतन्त्रलाई ब्यालेटबाट हटाइनेछ । अहिले ब्यालेटमा तपाईंहरू नौजना हुनुहुन्छ, हामी ६९ को संख्यामा छौं । मिलेर संयुक्त सङ्घर्ष गरौं । उहा“हरू हतियारबन्द आन्दोलन गरेर मुक्ति आन्दोलनमा लाग्ने भन्दै जानुभएको थियो । पछि आएर त उहा“ प्रधानमन्त्री नै हुनुभयो नि † पछि आएर भेट्दा त प्रचण्डले मलाई चिन्दै चिन्नुभएन । प्रधानमन्त्री भइसकेपछि उहा“ले समाजवादका निम्ति के गर्नुभयो ? रिङरोडमा उभिएर जुन आन्दोलन गर्नुभयो, मैले कलङ्कीमा उभिएर सहयोग गरें । तर, के गर्नुभयो ? हिजो स“गस“गै बसेर काम गर्ने साथीलाई स“गै नहु“दा जे पनि बाबुरामलाई गद्दार भन्ने छुट उहा“लाई छैन । कम्युनिस्ट आन्दोलनमा जसलाई जे मन लाग्यो, जे पनि भन्ने छुट छैन । हाम्रो देशमा मात्रै यस्तो भएको हो ।
० झापा आन्दोलनका क्रममा अलिक उग्रवामपन्थी गल्तीहरू भए भनिन्छ ? त्यसको समीक्षाले अलिकति त्यो बताउ“छ, होइन र ?
– यो उग्रवामपन्थी र दक्षिणपन्थी भन्ने कुरामा मेरो आफ्नै भनाइ छ । उग्रवामपन्थ केलाई भन्ने ? अहिलेको परिवेशमा शान्तिपूर्ण तरिकाले जानुपर्छ भन्ने साथीहरूले जित्नुभएको छ । यो कुन परिवेश हो ? त्यही झापाले जन्माएको परिवेश होइन ? झापामा त्यतिबेला हतियार उठ्यो, जतिबेला पञ्चायतको विरोधमा बोल्नेबित्तिकै गोली हानिन्थ्यो । शाह राजाका वंशजहरूले हाम्रा साथीहरूलाई घेरा हाल्दै मार्दै गरेका थिए । जेल चलान गर्ने निहु“मा हाम्रा साथीहरू मारिए । त्यस्तो स्थितिमा पनि हतियार नचलाउने झापाको स्थितिमा (नेपाली काङ्ग्रेसले पनि गुरिल्ला फाइट भनेर गाउ“ले जनतालाई तर्साउ“थ्यो, दुःख दिएकै थियो, काङ्ग्रेस गइसकेपछि प्रहरी आएर दुःखकष्ट दिने र जनतामाथि गोली बर्साउने काम हुन्थ्यो) हामीले सशस्त्र विद्रोह गर्नुबाहेक अरू कुनै विकल्प थिएन ।
० कतिपय गल्ती त भए नि ?
– एक्सनलाई रिपिटेसन गर्ने जुन काम भयो, त्यो गल्ती भयोे । मैले फस्ट एक्सनको जिम्मेवारी लिएको छु । सबै हाम्रा एक्सन हुन् भनेर हामीले भनेका छौं । जिम्मेवार त हुनुप¥यो । तर, खास कुरा के हो भने हरेक एक्सनपछि जनलहर आउ“छ भन्ने जुन तर्कना थियो, चारु मजुमदारका पक्षधर कमरेडहरूको, त्यस्तो लहर आएन । त्यसकारण, उपचारका क्रममा आउ“दा मैले नारायण ओलीको घरमा मनमोहन अधिकारी, शम्भुराम श्रेष्ठ, निर्मल लामा र मोहनविक्रम सिंहस“ग यस विषयमा कुरा गरेको थिए“ । मैले मोहनविक्रम कामरेडलाई सबै स्थिति बताएकै हो । उहा“लाई तपाईं सिनियर लिडर भएको नाताले हि“ड्नुस्, केही गल्तीहरू हाम्रा भएका छन्, सच्याउने काम गर्छौं भनेको थिए“ । तर कोही पनि नगएपछि म आफैं आफ्नो कार्यक्षेत्र झापा पुगेर भनें– ‘अब उपरान्त एक्सन नगर्ने र सर्वहारा वर्गलार्ई मुख्य शक्तिका रूपमा लिएर पार्टीभित्र सङ्गठित गर्ने ।’ उग्रवादभन्दा त्यतिबेला बढी विद्यार्थीहरूलाई लिइयो । भर्खर कलेजबाट आएको विद्यार्थी छ । ऊ हामीभन्दा डेढ हात माथि नउफ्री त भएन नि † चारु मजुमदारकी जय भनेर सीपी हामीस“ग उफ्रिएकै यही कारणले हो । हामीले त्यतिबेला एउटा एक्सन ग¥यौं, त्यो ठूलो कुरा होइन । त्यो त गर्नुपथ्र्यो पथ्र्यो, तर एक्सनमा जा“दा रिट्रिट गर्न पनि सकिन्थ्यो नि †
० त्यसक्रममा सातजनाको ज्यान गयो, ती सबै एक्सनमा पार्टीकै निर्णय कार्यान्वयन भएको हो ?
– मैले भन्दाखेरि पार्टीगत निर्णय कार्यान्वयन त होइन । केही चारु मजुमदारलाई नै यहा“को ‘अथोरिटी’ मान्ने साथीहरूले ती एक्सनको नेतृत्व गर्नुभयो । जस्तो विमली र बुटन काण्डमा त्यस्तो भएको होइन । उनीहरूले हिजोको रिस फेरेका हुन् । बुटन चौधरीलाई त मैले झापामा भूमिगत बस्दाखेरि भनिदिएको थिए“– ‘तपार्इं हाम्रोमा पनि आउने, काङ्ग्रेसकोमा पनि जाने, आफैं पञ्च हुनुहुन्छ, यसरी सबैतिर देखिने नगर्नुस्, एकातिर लाग्नुस् । नत्रभने, तपार्इंलाई कारबाही हुन्छ ।’ सीआईडीगिरी गर्ने मान्छेलाई कारबाही गर्नु त एकदम जायज कुरा थियो ।
० त्यसमा कुनै गल्ती भयो भन्ने पश्चात्ताप छैन ?
– एक्सनप्रियता देखाएकोमा पछि आएर म आत्मालोचित छु । एक्सन नगरी व्यवस्था जान्छ वा जा“दैन भन्ने पहिले थाहा भएन । त्यसकारण एक्सन भएको हो । गौतममाथि फस्ट एक्सन गर्दा त्यतिबेला हाम्रो पोलिटिकल कमान्डर र एक्सन कमान्डरलाई सोधेरै गरेका थियौं । कमान्डर गएरै मान्छे चिनाएर कारबाही भएको हो । त्यसैलाई आजकल आएर मोहनचन्द्रजीले कतिपय कुरामा आफू अलिक उग्र हु“दा गर्नुभयो भन्ने कुरा आएको छ । हिजो चारु मजुमदारको जय भन्नेहरूले मलाई किन दोष लगाउनु ?
० झापा आन्दोलन सफल भयो कि असफल भयो ?
झापा विद्रोह असफल भएको होइन । झापा विद्रोहले जेजति गर्न सक्ने थियो, त्यो ग¥यो । अहिले आएर झापा विद्रोहको रनवेमा चल्ने काम भएको छैन । जेजति गर्न सक्थ्यो, त्यसले सङ्गठन विस्तार गरेकै हो, पार्टी सुदृढ गरेकै हो र हतियारबन्द आन्दोलन चलाएकै हो । हामीले काङ्ग्रेसको हतियार पनि लिएर हि“ड्न सक्थ्यौं, तर त्यसो गरेनौं । हतियार त हामीले जनताबाटै उठाउनु थियो । मैले ०३२ सालमै भनेको थिए“, बीपी कोइरालालाई । जेलमा भेट्न जाने बेलामा माथवरसिंह बस्नेतले केही खबर तपाईंहरूको छ कि भन्दा मैले भनेको थिए“– ‘तपार्इंहरूको हतियार राखेको ठाउ“ राजनीतिक रूपमा हाम्रो कब्जामा छ । त्यसकारण तपाईंहरू शान्तिपूर्ण तरिकाले आउनोस् । बीपीले ०३८ सालमा आएर मलाई सोध्नुभयो– तिमी कसरी सोच्दै छौ त नेपालको राजनीतिका बारेमा ? मैैले सिनो–अमेरिका र इन्डो–सोभियत ध्रु्रवबाट सोच्दा म नेपाल देख्दिन“ । त्यतिबेला भारतमा इन्दिरा गान्धीको सरकार थियो ।
अहिले साथीहरूले शान्तिपूर्ण तरिकाले नै विकास गर्न सकिन्छ भन्नुभएको छ । मैले त २० वर्ष भयो पार्टी छाडेको छैन, तर जिम्मेवारी पनि केही छैन । पार्टीस“ग त्यति धेरै सम्पर्क पनि छैन । पार्टीले बोलाएको बेला जाने गरेको छुु । अहिले ज्येष्ठ कम्युनिस्ट भइयो । मेरा काका भरतमोहनजी सल्लाहकारै हुनुहुन्छ । उहा“ मभन्दा तीन वर्षले जेठो मान्छे † तर, म नौलो जनवादीे मान्छे परें, बहुदलीय जनवादमा त मेरो केही काम छैन । त्यसकारण, मचाहि“ बुढो कम्युनिस्ट भए“ ।
खास कुरा गर्ने हो भने झापा विद्रोहले हारेको होइन । झापा विद्रोहले जति हदसम्म सुसङ्गठित कम्युनिस्ट पार्टी निर्माण ग¥यो, सुसङ्गठित सेना बनायो, सुसङ्गठित राजनीति दियो, नौलो जनवादी क्रान्तिका लागि । त्यसमा आधारित बन्दै हामी यहा“सम्म आएका हौं । अहिले विश्वमै बहुदलीय जनवादको बोलवाला छ । रुस ढल्यो, युरोपियन मुलुकका कम्युनिस्ट देशहरू ढले, एउटा उत्तर कोरिया बा“की छ र आफ्नो अस्तित्वका निम्ति लडिरहेको छ । हामीले शान्तिपूर्ण तरिकाले केही गर्न सकेनौं भने कतिले बलिदान दिनुपर्छ ? अहिलेको संविधान बन्नुभन्दा पहिले हतियारबन्दकै स्थिति थियो । माओवादीहरू त लठैतको अवस्थामा मात्रै बसेका थिए । जतिबेला मैले हतियार उठाउनुहुन्न भनें, प्रचण्डजीले हतियार उठाउनुभयो । जतिबेला हतियार उठाउनुपर्ने जरुरी थियो, त्यतिबेला उठाउनुभएन । चाहिएको बेला उठाउन नसक्ने सेना र हतियारको के अर्थ ?
० अर्थात् झापा आन्दोलनले हारेको छैन... ?
– हो । झापा आन्दोलनले हारेको छैन । यो निरन्तर अघि बढिरहेकै छ ।
सूर्य थापा
No comments:
Post a Comment