यसरी सुरु गरियो झापा सङ्घर्ष
राधाकृष्ण मैनाली
२०२८ साल वैशाख पहिलो साता
तराई भूमि झापामा गर्मी बढ्दो थियो । त्यही गर्मीको उकुसमुकुसभित्र मसहित थुप्रै सहकर्मीहरू क्रान्तिको दावानल कसरी भर्भराउ“दो बनाउने भन्ने चिन्ता र छटपटीमा थियौं । छटपटाहटकै बीचमा म र मदन खपाङ्गीले ‘चुपचाप बसेर हुन्न, सामन्तहरूको ज्यादतीविरुद्ध किसान आन्दोलन उठाउनुपर्छ । नया“ बाटोमा जाऔं’ भन्ने सल्लाह ग¥यौं । हामीले विद्रोहको योजनाबारे सल्लाह गरिरह“दा वीरेन राजवंशी पनि स“गै थिए । मदनको तुलनामा वीरेन युवा भएकाले हाम्रा कुराबाट उनी बढी उत्साहित भए । उनले छिट्टै नया“ योजना ल्याउन आग्रह गरे । वीरेनको उत्सुकता बुझेपछि मदनलाई मैले भने– ‘त्यसो भए चुनि“दा साथीहरूको एउटा सानो बैठक बोलाउनोस् । त्यहा“ हामी पनि आउछौं ।’ मदन तुरुन्तै राजी भए । मिति तय गरियो ।
वैशाख ८ गते
सा“झ मोहनचन्द्र अधिकारी, रामनाथ दाहाल र म दुवागढीस्थित मेरो घरबाट ज्यामिरगढीको वीरेनको घरमा गयौं । उनको घर राजवंशी गाउ“को बीचमा थियो । त्यही गाउ“मा वीरेनले विश्वास गरेका विसुलाल राजवंशीको झुप्रो घर रहेछ । खरले छाएको र बा“सका बेरालाई माटो छ्यापेर लिपिएको उक्त घरमा १० जनाको बैठक बस्यो । बैठकमा मदन भने सहभागी हुन सकेनन् । वीरेनसहित हामी चारजना राजनीतिक रूपमा सचेत अगुवा र ६ जना स्थानीय युवाहरू थियौं । उनीहरू लडाकू विचार र भावले परिपक्व देखिन्थे । एक÷दुई महिनाअघिदेखि वीरेनले उनीहरूमा राजनीतिक सचेतना भरिरहेका थिए । हामीस“ग शोषणप्रतिको आक्रोश र व्यथा थियो । तर, कसरी अगाडि जाने भन्ने प्रस्ट बाटो दिमागमा बनिसकेको थिएन । हाम्रो लक्ष्य नौलो जनवादी क्रान्ति सम्पन्न गर्ने थियो । नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनमा सशस्त्र सङ्घर्षलाई झापाबाट सुरु गरेर कसरी देशव्यापी बनाउने ? स्थानीय जमिनदारहरूको ज्यादतीविरुद्ध मोही÷ किसानहरूको पक्षमा कसरी आन्दोलन संगठित गर्ने ? रातभर छलफल ग¥यौं । बिहानीपख निष्कर्षमा पुगियो, सशस्त्र सङ्घर्षबाहेक अर्को विकल्प छैन ।
तत्काल सङ्घर्ष उठाउने । तर, कसरी ? हामीस“ग कुनै योजना र अनुभव थिएन । हामीले सुन्दैबुझ्दै आएअनुसारका गोरिल्ला स्क्वायड निर्माण गर्ने र त्यसमार्फत सशस्त्र गतिविधि अर्थात् गैरकानुनी बाटो अख्तियार गर्ने निर्णय गरियो । यो निर्णयस“गै वैशाख ९ गते बिहान झिसमिसेमै वीरेन राजवंशीको राजनीतिक अगुवाइ र खोका राजवंशीको सैनिक नेतृत्वमा विसु राजवंशी, राजन राजवंशीलगायतको सात सदस्यीय झापा सङ्घर्षको पहिलो ‘गोरिल्ला स्क्वायड’ गठन भयो । त्यसका लागि वैशाख ९ गतेको बिहान नै किन छानिएको थियो भने त्यो दिन २२ अप्रिल अर्थात् लेनिन जयन्ती थियो ।
हामीले त्यस स्क्वायडलाई सशस्त्र सङ्घर्ष गर्ने जनवादी अधिकार दिने निर्णय ग¥यौं । स्क्वायडको कार्य क्षेत्र पनि तय गरियो । ‘वान एरिया वान युनिट, वान स्क्वायड, वान एक्सन’ को कार्यशैली अपनाइयो । त्यस स्क्वायडले तोकिएको क्षेत्रभित्र एउटा समयमा एउटा मात्र एक्सन (काम) गर्ने र निर्धारित क्षेत्र बाहिर गएर केही पनि गर्न नपाउने नियम बनाइयो । ज्यामिरगढीमा पहिलो स्क्वायड बनाएपछि एक महिनाभित्र शनिश्चरेको सालबाडीमा शिव सिवाकोटी, शनिश्चरे हात्तीकिलामा मानकुमार तामाङ (भर्खरै पार्टीमा पुनः सामेल), बुधबारेको होक्सेमा रामप्रसाद प्रधान (सहिद), धाइजनमा छबिल राजवंशी (केन्द्रीय कारागारमा निधन) को नेतृत्वमा स्क्वायडहरू विस्तार गरिए । यस्ता स्क्वायडहरू जलथल, चारपाने, चकचकी, राजगढमा पनि गठन भए । स्क्वायड बनाउनुपहिले एक–एकजना लडाकु किसानलाई सशस्त्र सङ्घर्षप्रति हृदयभित्रदेखि सहमत गराउने नीति बन्यो । वर्गशत्रुविरुद्ध लड्न, मर्न जाइलाग्न मानसिक तथा शारीरिक रूपले प्रतिबद्ध भइसकेपछि मात्र कसैलाई समूहमा सामेल गरेर स्क्वायड घोषणा गरिन्थ्यो ।
वीरेनको नेतृत्वमा स्क्वायड बनाएको २३औं दिन जेठ २ गते झापा विद्रोहको पहिलो धावा ज्यामिरगढीका कर्णबहादुर गौतमविरुद्ध बोलियो । हामीले झापा सङ्घर्षको पहिलो एक्सनका लागि ज्यामिरगढीलाई नै छनोट गर्नुको पनि कारण थियो । ज्यामिरगढी ००७ साल आसापासदेखि नै कम्युनिस्टहरूको प्रभाव र पकड क्षेत्र थियो । त्यहा“ कम्युनिस्टप्रति सहानुभूति नराख्ने वा समर्थन नगरेको व्यक्तिले प्रधानपञ्चसमेत जित्न सक्दैन थिए । यसैको फाइदा उठाएर हामीले ज्यामिरगढीका गौतमलाई आक्रमणको पहिलो निसाना बनाएका थियौं । कारबाही गरिने ‘वर्गशत्रु’ को छनोट स्क्वायडले नै गरेको थियो । छनोट गरिने आधार थियो, किसानहरूलाई एकदमै थिचोमिचो गर्ने जमिनदारमाथि निसाना सा“ध्ने, जसले गर्दा किसानहरूले राहत महसुस र हाम्रो कामको समर्थन एकसाथ गरून् । तर, स्क्वायडको पहिलो निसानामा परेका गौतम आफैं भने जमिनदार थिएनन् । उनी किसानलाई सक्दो शोषण–दोहन गरेर जमिनदारलाई बुझाउने र जमिन्दारका नजरमा आफू प्यारो बन्ने जमिनदारी कामदका कारोबारी थिए ।
सुरुमा स्क्वायडले कसलाई, किन र कहिले कारबाही गर्दै छ भन्ने जानकारी माथिल्लो कमिटीमा कार्यरत हामीलाई पनि दिने गरिएको थिएन । स्क्वायड आफैंले वर्गशत्रुको निसाना छानेर आक्रमण गर्ने क्रममा कमजोरीहरू देखा पर्न थाले । किसानहरूमा आन्दोलनको अनुभवको अभाव र पेटी बुर्जुवा चिन्तनको प्रचुरता रहेकाले आत्मनिर्णयको अधिकारले वर्ग सङ्घर्षलाई फाइदा गरेन । त्यसपछि हामीले माथिल्लो कमिटीबाट अनुमति लिएर मात्रै कारबाही गर्ने नीति बनायौं र सोही निर्देशन जारी भयो ।
ज्यामिरगढीको गौतमपछि झापा विद्रोहमा स्क्वायडले दोस्रो एक्सन ०२९ साल वैशाखमा शनिश्चरे बुटाबारीका बुटन चौधरीविरुद्ध ग¥यो । तेस्रो ०२९ साल असारमा गरामुनिका विष्णुप्रसाद विमली र ईश्वरीप्रसाद चुडालविरुद्ध भयो । चौथो एक्सन पनि ०२९ साल कात्तिकमा गरामुनिकै उद्रकान्त राजवंशीलाई गरियो । पा“चौं ०२९ साल पुस १० गते शनिश्चरेका धर्मप्रसाद ढकाल र उनका छोरा ज्ञानी ढकालमाथि भयो । छैटौं ०३० साल कात्तिक ४ गते दुवागढीका ज्ञानबहादुर बस्नेत र सातौं एक्सन बुधबारेका भक्तबहादुर कोइरालाविरुद्ध गरियो । यी एक्सनमध्ये कोइरालालाई भने भौतिक सफाया गरिएन । एक्सनमा जाने गुरिल्लाहरूलाई हामीले जमिनदारहरूको घरबाट सिन्को पनि नल्याउनु भन्ने निर्देशन दिएका थियौं । यो नियम सबैले मानें । स्क्वायड सात जनाको मात्र बनाइए पनि कारबाहीमा जाने बेला बीचमा स्थानीय किसानहरूसमेत थपिएर सङ्ख्या कही“ थोरै त कही“ धेरै हुन्थ्यो । शनिश्चरेका ढकाललाई एक्सन गर्न ३०÷३५ जना गएका थिए । अन्यन्त्रका एक्सनमा चाहि“ त्यो सङ्ख्या सानो थियो ।
उद्रकान्त राजवंशीको घरमा एक्सन गर्दा सबैभन्दा धेरै रुपैया“ भेटिएको थियो । फिल्ड कमान्डरको भनाइमा राजवंशीस“ग त्यस समयमा नै दुई लाखभन्दा बढी रुपैया“ थियो । राजवंशीपछि धर्मप्रसाद ढकालकोमा धेरै रकम पाइएको थियो । रुपैया“को बिटा फुकाएर ओछयानदेखि आ“गनसम्म छरियो । तर, कसैले पनि एक रुपैया“ ल्याएनन् । बन्दुक भने कही“को छोडिएन । प्रायः सबैकोमा कही“ भरुवा, कही“ टुवल्बोर, कही“ चरा मार्ने नै किन नहोस्, बन्दुक रहेछन् । ती सबै नियन्त्रणमा लिइयो । चरा मार्ने बन्दुकचाहि“ पछि फालिदिनुप¥यो । ०२८ जेठदेखि ०३० साल कात्तिकसम्म चलेको झापा विद्रोहमा सातजना सामन्त जमिनदारमाथि एक्सन भयो भने तत्कालीन शासकले हाम्रा ११ जना योद्धाहरूको हत्या ग¥यो ।
हामीले सङ्गठनको पकड धेरै बलियो बनाएर, पहिले नै हतियार जम्मा पारेर, सैन्य तालिम लिएर वा दिएर झापा विद्रोह सुरु गरेका होइनौं । आक्रमणअघि स्क्वायडलाई कही“कतै पनि सैन्य तालिम दिइएको थिएन । विद्रोह सुरु गर्दा हाम्रो सांगठनिक आधार त्यति बलियो पनि थिएन । १ सय ५० को हाराहारीमा संगठित युवाहरू थियौं । रात–बिहान सघाउने किसानहरूसहित कार्यकर्ताहरूको सङ्ख्या तीन सयभन्दा बढी थिएन । नेतृत्वको हिसाबले पनि आन्दोलनको राप र अनुभवले खारिएर परिपक्व थिएनौं । सैद्धान्तिक रूपमा माक्र्सवादका धेरै ठेलीहरू पिएका पनि थिएनौं । सङ्घर्ष सुरु गर्नुअघि हामीले क्रान्तिकारी कार्यक्रमको कुनै लिखित दस्तावेजसमेत तयार पारेका थिएनौं ।
झापा विद्रोह सुरु हुनुअघि नै मलाई मनमोहन अधिकारी नेतृत्वको तत्कालीन ‘पूर्व कोसी प्रान्तीय कमिटी’ अन्तर्गत झापा जिल्ला कमिटी सदस्यको जिम्मेवारी दिइएको थियो । आफ्नो कार्यक्षेत्रमा मैले युवाहरूलाई समेट्न ‘कम्युनिस्ट युथ लिग’को निर्माण सुरु गरेको थिए“ । लिगमा आबद्ध युवाहरूले कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई गाउ“गाउ“का किसानहरूमाझ फैलाएर सङ्घर्षको आधार तयार पार्ने काम गरे । त्यसबेला झापाको शनिश्चरे, सुरुङ्गा, दुवागढी, बुधबारे, धुलाबारी, ज्यामिरगढी, भद्रपुर, चन्द्रगढी, हर्दीबारीलगायत ३५ स्थानमा युथ लिगका कमिटी बनाइएको थियो । जिल्लामा युथ लिग कमिटी व्यापक हुन थालेपछि किसानहरूस“गको सम्पर्क झा“गियो । त्यसबेला हाम्रो सम्पर्कमा आएका धेरैजसो किसानहरू जमिनदारका मोही थिए । जमिनदारहरूले किसानलाई दुःख दिन्थे । चित्त नबुझे खेती लगाउने मौसममा समेत जमिनदारले मोहीलाई कमाइ लगाउनबाट निस्कासन गर्थे । हामी मोहीलाई निकालिएका स्थानहरूमा गएर किसानहरूको पक्षमा रोपाइ“ गर्न मद्दत गर्दथ्यौं । ६०÷७० जना युवा, किसान भेला हुन्थ्यौं र हतारहतार रोपाइ“ गरेर हि“ड्थ्यौं ।
बाली भिœयाउने बेलामा पनि यही शैली अपनाउ“थ्यौं । युवा, किसान जम्मा भएर झ्यामझुम धान काट्थ्यौं । किसानको आ“गनमा धानका बिटा थुपारिदियो, हि“ड्यो । यसो गर्दा कतिपय ठाउ“मा जमिनदारस“ग लट्ठी लिएर खेदाखेद हुन्थ्यो । हाम्रो अभियानलाई जमिनदारले मात्र प्रतिरोध गर्न नसकेपछि उनीहरूले प्रहरीलाई बोलाउन थाले । वारदात भएको स्थानमा प्रहरीले गा“उभरिका किसानलाई दुःख दिन्थ्यो । यसक्रममा प्रहरीले जिल्लाका झन्डै डेढ सयजति किसानलाई मुद्दा लगाएर थुन्यो । किसानहरूलाई कम्तिमा १५÷२० दिन थुनिन्थ्यो । हामी उनीहरूलाई अदालतबाट धरौटीमा उकासेर ल्याउथ्यौं । त्यसका लागि पैसा खोज्नुपर्दथ्यो । बाहिर आइसकेपछि पनि किसानहरूले अड्डामा तारिख धाइराख्नुपर्दथ्यो । यस अभियानले हामीलाई यस्तो धर्मसङ्कट पारिदियो कि मोहियानी हक सुरक्षाको आन्दोलन चलाउने कि नचलाउने ? आन्दोलन चलाउ“दा जमिनदारबाट खेत खोसिएर आन्दोलनकारीहरूबाट रोपाइ“ गरिएका किसानहरू त खुसी हुन्थे । दुइ÷चारजना पीडित किसानको रोपाइ“ पनि हुन्थ्यो । तर, गाउ“का निर्दोष किसान अनाहकमा थुनामा पर्न थाले । निर्दोष मानिससमेत मुद्दामा बा“धिएपछि निकै तनाव हुन थाल्यो । कानुनी लडाइ“को यस्तो झमेलाले आन्दोलन नै सङ्कटमा पर्न थाल्यो ।
त्यसबेला भारतमा पनि जमिनदारी प्रथा विरोधी आन्दोलन चर्किरहेको थियो । त्यता के हु“दै छ भनी हाम्रो ध्यानाकर्षण भयो । भारतीय आन्दोलनमा जमिनदार सफाया अभियान सुरु भएको रहेछ । हामीलाई त्यस आन्दोलनले पनि प्रभाव पा¥यो । जमिनदारलाई नै सफाया गरिदिएपछि कसले मुद्दा लगाउने ? हामीमा सजिलो विद्रोही चिन्तन विकास हुन थालेपछि पूर्व कोसी प्रान्तीय कमिटीका नेताहरू मनमोहन–भरतमोहन अधिकारीलगायतलाई सशस्त्र युद्धमा जान्छौं भनेर प्रस्ताव राख्यौं । उनीहरू त्यसो गर्न हुन्न भन्दै आत्तिएर हामीलाई सम्झाउनतिर लागे । सशस्त्र आन्दोलन सुरु गरे प्रतिक्रियावादीहरूले क्रान्तिकारी आन्दोलनकारीको हत्या गर्ने, चर्को दमन गर्ने भएकाले त्यो बाटो नलाग्न सुझाए । तर पनि म, रामनाथ दाहाल, नेत्र घिमिरेलगायत युवाहरू किसानहरूका पक्षमा उनीहरूलाई सहयोग गर्न, सहानुभूति दिन र आन्दोलनको राजनीतिक नेतृत्व गर्न वल्लो गाउ“ पल्लो गाउ“ गरिरहन्थ्यौं । त्यसबेला सीपी मैनाली (मेरै माइला भाइ) चाहि“ मेची कलेज भद्रपुरमा विद्यार्थी फा“टमा सक्रिय थिए । घैलाडुवा माध्यमिक विद्यालयमा अध्ययनरत केपी ओली त्यही“ सक्रिय थिए । उनीहरू यस्ता मुठभेडमा एकदुईपटक बाहेक हि“डेनन् । मलगायत युवाहरूले किसानको पक्षमा रोपाइ“ गरिदिने र बाली भिœयाउने अभियान ०२७ सालतिर धेरै चलायौं । यही भ्रूण विकसित भएर झापा विद्रोह बन्न पुग्यो ।
०००
हामीले झापामा विद्रोहको तयारी गर्दा पूर्र्व कोसी प्रान्तीय कमिटीमा मनमोहन अधिकारी वरिष्ठ नेता थिए भने उनका भाइ भरतमोहन अधिकारी पार्टी सचिवालयका सचिव । धरानका रामप्रसाद पोखरेल, जनार्दन आचार्य, धनकुटाका मोहन पोखरेल, भोजपुरका मेघराज आचार्य, तेह्रथुमका मित्रलाल सुवेदी, झापाका गोपालकृष्ण प्रसाईं, मदन खपाङ्गी, मोरङका कमल कोइराला, मोहनचन्द्र अधिकारी र महेशप्रसाद उपाध्याय गरी १२ सदस्यीय प्रान्तीय कमिटी थियो । झापा जिल्ला कमिटी सदस्य मात्र भए पनि मलाई प्रान्तीय कमिटीको बैठकमा तीनपटक पर्यवेक्षक सदस्यका हैसियतमा सहभागी गराइएको थियो । जिल्ला कमिटीका अन्य सदस्यहरू त्यति धेरै सक्रिय नभएकाले होला, मलाई मात्रै प्रान्तीय कमिटीको बैठकमा सहभागी गराइयो । त्यसबेला भरतमोहन अधिकारी र कमल कोइरालाको जोडी एकदमै मिलेको थियो । नया“ प्रस्ताव ल्याउनु वा निर्णय गर्नुप¥यो भने उनीहरू आ“खाको इसारालै नै समर्थन वा विरोध गर्दथे । पछि एकताका मेरो र केपी ओलीको जोडी पनि उनीहरूको जस्तै जम्यो । समयक्रममा दुवै जोडीको मित्रतामा तुषारापात भयो । मित्रतामा स्खलन हुनुको कारण आफू मात्र माथि पुग्ने रवैया थियो । होडबाजीमा जसले उछिन्यो, उसले अर्कोलाई पाहा पछारेझैं पछा¥यो । मित्रता, विगत र सद्भाव कुरीकुरी गर्दै लाजलाग्दो बन्न पुग्यो ।
हामीले विद्रोह थाल्नै लाग्दा पूर्व कोसी प्रान्तीय कमिटी मातहतको झापा जिल्ला कमिटी नौ सदस्यीय थियो । गोपालकृष्ण इन्चार्ज र मदन खपाङ्गी सचिव थिए । सदस्यहरूमा द्रोणाचार्य क्षेत्री, म, केरकेरु राजवंशी, बलबहादुर थापा, तिलविक्रम ढकाल, टीकाप्रसाद सापकोटा र भ्रमणसिंह राजवंशी थियौं । त्यसबेला जिल्ला कमिटीका इन्चार्ज गोपालकृष्ण र उनको गाउ“का किसानहरूबीचको सम्बन्ध तितो बन्दै गइरहेको थियो । गोपालकृष्ण झापाका कम्युनिस्ट नेताहरूमध्ये धनीमानीमा गनिन्थे । २५÷२६ बिघा जमिन थियो, उनको । ०१७ सालमा पञ्चायती व्यवस्था सुरु भएपछि शासकको गिरफ्तारीबाट बच्न गोपालकृष्ण भारत निर्वासित भए । त्यहीबेला पञ्चायती सरकारले उनको जग्गाजमिन जफत गरेर स्थानीय किसानलाई ठेक्कामा कमाउन दियो । त्यसबेलाको चल्तीमा गोपालकृष्णको धाइजनको दुई बाली लाग्ने जमिन प्रतिबिघा २० मन ठेक्कामा लाग्दथ्यो । तर, सरकारले उनको त्यो जमिनको चार मन धान मात्र राज्यलाई बुझाएर बा“की आफैंले पाउने गरी किसानहरूलाई कमाउन दिएको थियो । गोपालकृष्ण बा“की जमिनको प्रतिबिघा १६ मन धान मलाई बुझाऊ भनेर किसानहरूलाई दबाब दिन्थे । किसानहरू, हामीले सरकारबाट ठेक्का लिएको हो, तिमीलाई केही पनि दि“दैनौं भन्न थाले । यही विषयमा मोही र गोपालकृष्णबीच द्वन्द्व चर्कंदै गयो । उनले पार्टी काममा सक्रिय हुनुभन्दा विवादास्पद पारिवारिक काममा बढी समय बिताउन थाले । यो प्रकरण छानबिन गर्न प्रान्तीय कमिटीले झापामा एउटा कमिसन पठायो ।
कमिसनले उनको बाह्य सम्बन्ध, खासगरी किसानहरूस“ग राजनीतिक सम्बन्ध बिग्रिएको रिपोर्ट दियो । त्यसपछि गोपालकृष्णलाई पार्टीले आचरण सुधार्न भन्दै अनिश्चित समयका लागि निलम्बन ग¥यो । यही समयको सेरोफेरोमा मोहनचन्द्र अधिकारीलाई प्रान्तीय कमिटीमा कुन जिम्मेवारी दिने भन्ने समस्या रहेछ । गोपालकृष्णले नै मोहनचन्द्रलाई मेचीमा लैजाने प्रस्ताव गरेका रहेछन् । त्यसपछि मोहनचन्द्र मेची अञ्चल सहइन्चार्ज बने । गोपालकृष्णकै प्रस्तावमा मेचीको सहइन्चार्ज बनेका मोहनचन्द्रसमेत उनको किसानविरोधी गतिविधिविरुद्ध हामीस“गै मिल्न पुगे । जुनबेला मेरो अगुवाइमा झापामा कार्यरत हामी मनमोहन अधिकारी नेतृत्वको समूहस“ग राजनीतिक रूपमा असहमत ह“ुदै थियौं । ठीक त्यही समयमा भारतमा नक्सलवाडी आन्दोलन चर्किरहेको थियो । मनमोहनहरूलाई कतै यिनीहरू पनि त्यो आन्दोलनबाट प्रेरित भएर त्यतै लाग्ने हुन कि भन्ने चिन्ता थियो । नभन्दै हामी क्रमशः नक्सलवाडी आन्दोलनबाटै उत्साहित एवम् प्रभावित हु“दै पूर्र्व कोसी प्रान्तीय कमिटीको दक्षिणपन्थी रुझानबाट विकर्षित ह“ुदै अगाडि बढ्यौं ।
प्रान्तीय कमिटीमा रहेकाहरूमा जनार्दन, कमल, रामप्रसाद निकै सक्रिय थिए त्यसबेला । तीमध्ये जर्नादनलाई धरानका सडकमा निस्किएपछि उनका सर्मथक, विद्यार्थीहरूले वरिपरीबाट घेरेर बजार घुमाउ“थे । त्यसबेला आचार्य सबैस“ग मीठो बोल्दथे भने उनको दिमाग पनि तेजिलो मानिन्थ्यो । स्थानीय कमिटीमा रहेका मध्ये ताप्लेजुङ जिल्ला कमिटीका सचिव नन्दकुमार प्रसाईं पनि सक्रिय र क्षमतावान् मानिन्थे । नन्दकुमार र मेरो घनिष्ठ राजनीतिक सम्बन्धचाहि“ त्रिपुरेश्वरको केन्द्रीय कारागारमा जेलबसाइको क्रममा भएको हो । एकपटक नन्दकुमारले मलाई जेलमा सुनाएका थिए– ‘आरकेजी मलाई १४ अञ्चलमा एकएक घण्टा मात्रै भाषण गर्न दिने हो भने सबै अञ्चल कब्जा गरिदिन्छु †’ हुन पनि उनको भाषण शैली बेजोड थियो त्यसबेला । भाषण गर्दा यस्तो चित्रण गर्थे कि आ“गनमै जुनतारा झारिदिन्छु झैं मान्छेलाई विश्वस्त बनाएर लोभ्याइदिन सक्थे । तर पनि उनलाई प्रान्तीय कमिटीमा ल्याएका थिएनन् । पछि बुझ्दा पत्ता लाग्यो, त्यसबेला प्रान्तीय नेताहरूले उनलाई अतिरञ्जनाकारका रूपमा मूल्यांकन गरेका रहेछन् ।
त्यसबेला कम्युनिस्ट पार्टीमा आबद्ध नेताहरू प्रायः देशबाहिरका कुरा मात्र गर्थे । डा. रायमाझी समूहमा आबद्धहरू रुसी कम्युनिस्ट पार्टीका गतिविधि र प्रशंसाका कुरा धेरै गर्थे भने मनमोहन नेतृत्वका कम्युनिस्टहरू भारतको प्रसंग बढी निकाल्थे । मनमोहन पक्षधरहरू भारतीय नेताहरू जीएस डा“गे, रणद्विवे, नम्बुदरीपादहरूको चर्चा गरेर बैठकभरि रङ भर्थे । देशभित्रका कुराचाहि“ खासै गर्दैनथे । स्थानीय स्तरसम्म सङ्गठन विस्तार गर्न झापामा सक्रिय रूपले लागेपछि मलाई उनीहरूले सिकाउने गरेका थिए– ‘सङ्गठन धेरै फैलायो भने पार्टी लाइनभन्दा बाहिर जान्छ । गोप्यता खुल्छ । सबैले कम्युनिस्ट भनेर चिन्छन् । प्रशासनले पक्राउ गर्छ । त्यसैले खासखास मान्छेलाई मात्र समेटेर चुस्त सङ्गठन बनाउनुपर्छ । ठूलो सङ्गठन बनाउ“दा कार्यकर्ताले विद्रोह गर्न सक्छन् । त्यसबेला हामी आफैं सङ्कटमा जाकिन सक्छौं ।’ उनीहरूका कुराले मलाई चाहि“ सङ्गठन निर्माण गर्नै डराउने नेताहरूको पार्टीले कहिले देशव्यापी रूप लेला र विजेता बन्ला भन्ने लाग्दथ्यो । उनीहरू अझ थप्थे– ‘गाउ“ जा“दा एकदम होसियार हुनुपर्छ । भारतीय र अमेरिकी गुप्तचरहरू तथा पञ्चायतका एजेन्टहरू पार्टीभित्र घुस्न सक्छन् ।’ उनीहरूको यस्तो कुरा सुनेपछि मलाई मनमोहन नेतृत्वको समूहमा पुराना र निस्क्रिय नेता÷कार्यकर्ता मात्र रहेछन् भन्ने लाग्यो । यिनीहरूले नया“ निर्णय र नया“ सङ्घर्ष केही गर्न सक्दैनन् भन्ने अनुभूति हुन थाल्यो ।
झापाका किसान अन्यत्रका भन्दा सचेत थिए । त्यसो हुनुमा त्यहा“ ००७ सालदेखि नै कम्युनिस्ट सङ्गठनमार्फत चेतनाको विस्तार प्रमुख कारण थियो । ०२१ सालको भूमिसुधार ऐनमार्फत राजाले दिएको मोहियानी हक अन्यत्रको तुलनामा झापामा धेरै हदसम्म लागू भएको थियो । ००७ सालदेखि नै ज्यामिरगढी, दुवागढी, धाइजन, धुलाबारी, शनिश्चरे, गरामुनी, हल्दीबारी, घेराबारीजस्ता राजवंशी आवादका क्षेत्र कम्युनिस्ट पार्टीका आधारभूमि थिए । त्यही आधारभूमिमा टेकेर हामीले झापा विद्रोह उठाएका थियौं । हामीले पूर्व कोसी प्रान्तीय कमिटीबाट विद्रोह गर्नु केही महिनाअघि २०२७ साल माघमा पूर्वकोसी प्रान्तीय कमिटीका सदस्यलाई भारतमा सशस्त्र विद्रोह गरिरहेको भाकपा (माले) का नेता कानु सन्यालले भेटघाट÷छलफल गर्न बोलाए । भाकपालाई बाहिर नक्सलवाडी भनेर चिनिन्थ्यो । कानुस“ग मदन खपाङ्गीको व्यक्तिगत सम्बन्ध असाध्यै सुमधुर थियो । मदनकै पहलमा कानु सन्यालले पूर्व कोसी प्रान्तीय कमिटीका सदस्यस“ग छलफल गर्न बोलाएका थिए ।
सन्याललाई भेट्न भरतमोहन अधिकारी, रामप्रसाद खनाल, जनार्दन आचार्य, गोपालकृष्ण प्रसाईं र मोहन पोखरेल गए । उनीहरूलाई अर्धभूमिगत भारतीय नेताहरूले सम्पर्क बिन्दु पश्चिम बंगालको सिलगुढीमा दिएका थिए । सिलगुडीबाट नेपाली नेताहरूलाई सम्पर्क सूत्रले नक्सलवाडी नजिकको गाउ“मा कमरेड कदम मल्लिकको घरमा पु¥याएछन् । वार्तामा कमरेड चारु मजुम्दार नै आउने कुरा थियो । तर, रेलको समय नमिलेर उनी आउन सकेनछन् । कानु सन्याल, जङ्गल सन्थाल र कदम मल्लिक उताबाट वार्तामा सरिक भएछन् । कानु र जङ्गलले नेपाली भाषामै राम्रोे कुरा गरे भनेर वार्तामा सहभागी जनार्दन आचार्यले फर्किएपछि बताएका थिए । नेपाली टोली सीपीआई
(एमएल) का नेताहरूस“ग किसान बस्तीमा दुई रात छलफल गरेर फर्कियो ।
फर्किएपछि भरतमोहनले ‘कानुहरू आतंकवादी रहेछन् । उग्रवादीस“ग लागियो भने खतरा हुन्छ । पञ्चायती शासनले खत्तम पार्छ’ भन्ने निष्कर्ष सुनाए । बुझ्न ग्राहो भएन, उनीहरू प्रभावित भएर होइन, डराएर फर्किए । उता नक्सलवाडीहरू पनि नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनको यो नेतृत्व काम लाग्दैन भन्ने निष्कर्षमा पुगेछन् । भारतमै सुधारवादी, संशोधनवादी भनिएको ज्योति वसु नेतृत्वको कम्युनिस्टभन्दा पनि नेपाली नेताहरू काम नलाग्ने रहेछन् भन्ने नक्सलवाडीहरूको मूल्यांकन बनेछ । उनीहरूले हाम्रा नेताहरूलाई क्रान्तिकारी चिन्तनहीन ठहर गरेको मदन खपाङ्गीले हामी युवाहरूलाई सुनाए । त्यसपछि हाम्रो दिमागमा मनमोहनकै विचारमा लागिरहने वा अगाडि बढ्ने भन्ने खुल्दुली तीब्र बन्यो । भरतमोहनहरू सीपीआई (एमएल) का नेतालाई भेट्न जानुअघि ज्यामिरगढीमा बसेको झापा जिल्ला कमिटीको बैठकबाट हामीले गैरकानुनी आन्दोलन उठाउने निर्णय गरिसकेका थियौं । त्यसैले, भरतमोहनहरूको निष्कर्षले हामीलाई विद्रोहतिर सजिलै हुत्यायो । धेरै दिन अन्योलमा बस्नुपरेन । संयोग, जिल्ला कमिटीको त्यस बैठकमा हाम्रो लाइनस“ग असहमत गोपालकृष्ण भने उपस्थित थिएनन् ।
०००
२०३० साल साउन १८ गते राति
म, नरेश खरेल, नारद वाग्ले र दिलबहादुर खड्का झापाको धुलाबारी÷लालपानीबाट दुवागढी बरालगाउ“ हु“दै गरामुनी खालबाडीस्थित नरेश खरेलका दाइ नीलप्रसादकोमा सेल्टर लिन पुगेका थियौं । रात छिप्पिसकेको थियो । त्यही“ सहिद नेत्र घिमिरेकी धर्मपत्नी जीवन घिमिरेस“ग नेत्रको सहादत (सुखानी काण्ड) पछि पहिलोपटक भेट भयो । स्वास्थ्य खराब भएपछि झापा–इलामको का“ठमा कार्यक्षेत्र भएकी सीता खड्कालाई पनि त्यही“ ल्याइएको रहेछ । बिरामी भएको सुनेपछि हामी सीतालाई भेट्न गयौं । सीताले आफूलाई घरमा आमास“ग भेट गराइदिन आग्रह गरिन् । हामीले मानेनौं । उनलाई निकै सम्झायौं । तर, आफ्नो अड्डी त्यागिनन् । त्यसपछि १९ गते राति हामी पा“चै जना सीताको घर नडियावाडी गयौं । लगातार दर्के झरी परिरहेको थियो । गरामुनी बजारबाट पश्चिम–दक्षिणमा पर्दथ्यो, सीताको घर । पैनी, बिग्रिएका कलबर्ट र भत्किन लागेका काठे पुलहरू तरेर पुग्नुपर्दथ्यो त्यहा“ । रोपाइ“का लागि जोतेका खेतहरू जलाम्मे थिए । मध्यरातमा निस्पट्ट अ“ध्यारोले केही देखिन्नथ्यो । बिग्रिएको काठे कल्बर्टमा नरेश गल्र्याम्म लडे । कल्बर्टमुनि डोलिएको पानीले उनलाई झन्डै बगायो । म र सीता दुईजनाले तानेर बालबाल बचाइयो । नरेश ख“जा भएपछि बिस्तारै खेतको आलीआली हि“ड्दै थियौं । सर्पले टोक्यो भन्दै दिलबहादुर खुट्टा समाएर अर्कोतिर चिच्याए । मध्यराति उनी चिच्याएको स्वरले हल्लाखल्ला भयो । सीताको घर पुग्नसाथै खुर्सानी चटाएर सर्पले टोकेको हो वा होइन परीक्षण गरियो । होइन रहेछ । उनको खुट्टामा सनपाटको छेस्काले घोचेको रहेछ ।
थाकेर लखतरान हामी बिहान ८ बजेसम्म सुत्यौं । खाना खाएपछि पनि पुनः मस्तले आराम ग¥यौं । त्यसबेलासम्म बेलुकीको ४ बजिसकेको थियो । सीताकी सानी बहिनी चिच्याएको सुनें– ‘पुलिस आयो, पुलिस आयो †’ छाती ढुकढुक गर्न थाल्यो । ‘को हो हेर्नोस् त,’ मैले नारद वाग्लेजीलाई हत्तपत्त बाहिर पठाए“ । त्यतिबेलासम्म प्रहरी ढोकामा आइपुगिसकेको रहेछ । हामीस“ग हतियार थिएन । प्रहरी दलबलसहित थियो । प्रहरी आरके, सीपी, हर्क कता बसेका छन् भन्दै बन्दुक सोझ्याउदै सामुन्ने आइपुगिसकेको रहेछ । झापाकै पश्चिम क्षेत्रबाट आएर हामी बसेभन्दा एक सय मिटर दूरीको अर्को घरमा हर्क खड्का, लीला कट्टेल र चन्द्र डा“गीले पनि सेल्टर लिएका रहेछन् । दुई समूहको संयोगले मात्र त्यहा“ जम्काभेट हुने सम्भावना बनेको थियो ।
प्रहरी आएको जानकारी सबैभन्दा पहिले अर्कै सेल्टरमा रहेका चन्द्र डा“गीले पाएकाले घेरा तोड्न खोजेछन् । त्यही क्रममा बा“सझ्याङमा लुकेका प्रहरीले उनलाई गोली हानेछन् । झापा विद्रोह जिन्दावाद † भन्दै चन्द्रले त्यही सहादत प्राप्त गरे । हामीलाई गिरफ्तार गरिरहेका बेला मैले फायरिङको आवाज सुनेको थिए“ । त्यही फायरिङबाट चन्द्रको हत्या भएछ । वल्लो घरबाट म, नरेश, नारद, सीता र दिलबहादुर पक्राउ प¥यौं भने पल्लो घरबाट हर्क र लीला । हामीलाई पक्रन प्रहरी टोलीको कमान्ड गर्दै एसपी पदमबहादुर मानन्धर आफैं ढोकामा आइपुगेका रहेछन् ।
तराई भूमि झापामा गर्मी बढ्दो थियो । त्यही गर्मीको उकुसमुकुसभित्र मसहित थुप्रै सहकर्मीहरू क्रान्तिको दावानल कसरी भर्भराउ“दो बनाउने भन्ने चिन्ता र छटपटीमा थियौं । छटपटाहटकै बीचमा म र मदन खपाङ्गीले ‘चुपचाप बसेर हुन्न, सामन्तहरूको ज्यादतीविरुद्ध किसान आन्दोलन उठाउनुपर्छ । नया“ बाटोमा जाऔं’ भन्ने सल्लाह ग¥यौं । हामीले विद्रोहको योजनाबारे सल्लाह गरिरह“दा वीरेन राजवंशी पनि स“गै थिए । मदनको तुलनामा वीरेन युवा भएकाले हाम्रा कुराबाट उनी बढी उत्साहित भए । उनले छिट्टै नया“ योजना ल्याउन आग्रह गरे । वीरेनको उत्सुकता बुझेपछि मदनलाई मैले भने– ‘त्यसो भए चुनि“दा साथीहरूको एउटा सानो बैठक बोलाउनोस् । त्यहा“ हामी पनि आउछौं ।’ मदन तुरुन्तै राजी भए । मिति तय गरियो ।
वैशाख ८ गते
सा“झ मोहनचन्द्र अधिकारी, रामनाथ दाहाल र म दुवागढीस्थित मेरो घरबाट ज्यामिरगढीको वीरेनको घरमा गयौं । उनको घर राजवंशी गाउ“को बीचमा थियो । त्यही गाउ“मा वीरेनले विश्वास गरेका विसुलाल राजवंशीको झुप्रो घर रहेछ । खरले छाएको र बा“सका बेरालाई माटो छ्यापेर लिपिएको उक्त घरमा १० जनाको बैठक बस्यो । बैठकमा मदन भने सहभागी हुन सकेनन् । वीरेनसहित हामी चारजना राजनीतिक रूपमा सचेत अगुवा र ६ जना स्थानीय युवाहरू थियौं । उनीहरू लडाकू विचार र भावले परिपक्व देखिन्थे । एक÷दुई महिनाअघिदेखि वीरेनले उनीहरूमा राजनीतिक सचेतना भरिरहेका थिए । हामीस“ग शोषणप्रतिको आक्रोश र व्यथा थियो । तर, कसरी अगाडि जाने भन्ने प्रस्ट बाटो दिमागमा बनिसकेको थिएन । हाम्रो लक्ष्य नौलो जनवादी क्रान्ति सम्पन्न गर्ने थियो । नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनमा सशस्त्र सङ्घर्षलाई झापाबाट सुरु गरेर कसरी देशव्यापी बनाउने ? स्थानीय जमिनदारहरूको ज्यादतीविरुद्ध मोही÷ किसानहरूको पक्षमा कसरी आन्दोलन संगठित गर्ने ? रातभर छलफल ग¥यौं । बिहानीपख निष्कर्षमा पुगियो, सशस्त्र सङ्घर्षबाहेक अर्को विकल्प छैन ।
तत्काल सङ्घर्ष उठाउने । तर, कसरी ? हामीस“ग कुनै योजना र अनुभव थिएन । हामीले सुन्दैबुझ्दै आएअनुसारका गोरिल्ला स्क्वायड निर्माण गर्ने र त्यसमार्फत सशस्त्र गतिविधि अर्थात् गैरकानुनी बाटो अख्तियार गर्ने निर्णय गरियो । यो निर्णयस“गै वैशाख ९ गते बिहान झिसमिसेमै वीरेन राजवंशीको राजनीतिक अगुवाइ र खोका राजवंशीको सैनिक नेतृत्वमा विसु राजवंशी, राजन राजवंशीलगायतको सात सदस्यीय झापा सङ्घर्षको पहिलो ‘गोरिल्ला स्क्वायड’ गठन भयो । त्यसका लागि वैशाख ९ गतेको बिहान नै किन छानिएको थियो भने त्यो दिन २२ अप्रिल अर्थात् लेनिन जयन्ती थियो ।
हामीले त्यस स्क्वायडलाई सशस्त्र सङ्घर्ष गर्ने जनवादी अधिकार दिने निर्णय ग¥यौं । स्क्वायडको कार्य क्षेत्र पनि तय गरियो । ‘वान एरिया वान युनिट, वान स्क्वायड, वान एक्सन’ को कार्यशैली अपनाइयो । त्यस स्क्वायडले तोकिएको क्षेत्रभित्र एउटा समयमा एउटा मात्र एक्सन (काम) गर्ने र निर्धारित क्षेत्र बाहिर गएर केही पनि गर्न नपाउने नियम बनाइयो । ज्यामिरगढीमा पहिलो स्क्वायड बनाएपछि एक महिनाभित्र शनिश्चरेको सालबाडीमा शिव सिवाकोटी, शनिश्चरे हात्तीकिलामा मानकुमार तामाङ (भर्खरै पार्टीमा पुनः सामेल), बुधबारेको होक्सेमा रामप्रसाद प्रधान (सहिद), धाइजनमा छबिल राजवंशी (केन्द्रीय कारागारमा निधन) को नेतृत्वमा स्क्वायडहरू विस्तार गरिए । यस्ता स्क्वायडहरू जलथल, चारपाने, चकचकी, राजगढमा पनि गठन भए । स्क्वायड बनाउनुपहिले एक–एकजना लडाकु किसानलाई सशस्त्र सङ्घर्षप्रति हृदयभित्रदेखि सहमत गराउने नीति बन्यो । वर्गशत्रुविरुद्ध लड्न, मर्न जाइलाग्न मानसिक तथा शारीरिक रूपले प्रतिबद्ध भइसकेपछि मात्र कसैलाई समूहमा सामेल गरेर स्क्वायड घोषणा गरिन्थ्यो ।
वीरेनको नेतृत्वमा स्क्वायड बनाएको २३औं दिन जेठ २ गते झापा विद्रोहको पहिलो धावा ज्यामिरगढीका कर्णबहादुर गौतमविरुद्ध बोलियो । हामीले झापा सङ्घर्षको पहिलो एक्सनका लागि ज्यामिरगढीलाई नै छनोट गर्नुको पनि कारण थियो । ज्यामिरगढी ००७ साल आसापासदेखि नै कम्युनिस्टहरूको प्रभाव र पकड क्षेत्र थियो । त्यहा“ कम्युनिस्टप्रति सहानुभूति नराख्ने वा समर्थन नगरेको व्यक्तिले प्रधानपञ्चसमेत जित्न सक्दैन थिए । यसैको फाइदा उठाएर हामीले ज्यामिरगढीका गौतमलाई आक्रमणको पहिलो निसाना बनाएका थियौं । कारबाही गरिने ‘वर्गशत्रु’ को छनोट स्क्वायडले नै गरेको थियो । छनोट गरिने आधार थियो, किसानहरूलाई एकदमै थिचोमिचो गर्ने जमिनदारमाथि निसाना सा“ध्ने, जसले गर्दा किसानहरूले राहत महसुस र हाम्रो कामको समर्थन एकसाथ गरून् । तर, स्क्वायडको पहिलो निसानामा परेका गौतम आफैं भने जमिनदार थिएनन् । उनी किसानलाई सक्दो शोषण–दोहन गरेर जमिनदारलाई बुझाउने र जमिन्दारका नजरमा आफू प्यारो बन्ने जमिनदारी कामदका कारोबारी थिए ।
सुरुमा स्क्वायडले कसलाई, किन र कहिले कारबाही गर्दै छ भन्ने जानकारी माथिल्लो कमिटीमा कार्यरत हामीलाई पनि दिने गरिएको थिएन । स्क्वायड आफैंले वर्गशत्रुको निसाना छानेर आक्रमण गर्ने क्रममा कमजोरीहरू देखा पर्न थाले । किसानहरूमा आन्दोलनको अनुभवको अभाव र पेटी बुर्जुवा चिन्तनको प्रचुरता रहेकाले आत्मनिर्णयको अधिकारले वर्ग सङ्घर्षलाई फाइदा गरेन । त्यसपछि हामीले माथिल्लो कमिटीबाट अनुमति लिएर मात्रै कारबाही गर्ने नीति बनायौं र सोही निर्देशन जारी भयो ।
ज्यामिरगढीको गौतमपछि झापा विद्रोहमा स्क्वायडले दोस्रो एक्सन ०२९ साल वैशाखमा शनिश्चरे बुटाबारीका बुटन चौधरीविरुद्ध ग¥यो । तेस्रो ०२९ साल असारमा गरामुनिका विष्णुप्रसाद विमली र ईश्वरीप्रसाद चुडालविरुद्ध भयो । चौथो एक्सन पनि ०२९ साल कात्तिकमा गरामुनिकै उद्रकान्त राजवंशीलाई गरियो । पा“चौं ०२९ साल पुस १० गते शनिश्चरेका धर्मप्रसाद ढकाल र उनका छोरा ज्ञानी ढकालमाथि भयो । छैटौं ०३० साल कात्तिक ४ गते दुवागढीका ज्ञानबहादुर बस्नेत र सातौं एक्सन बुधबारेका भक्तबहादुर कोइरालाविरुद्ध गरियो । यी एक्सनमध्ये कोइरालालाई भने भौतिक सफाया गरिएन । एक्सनमा जाने गुरिल्लाहरूलाई हामीले जमिनदारहरूको घरबाट सिन्को पनि नल्याउनु भन्ने निर्देशन दिएका थियौं । यो नियम सबैले मानें । स्क्वायड सात जनाको मात्र बनाइए पनि कारबाहीमा जाने बेला बीचमा स्थानीय किसानहरूसमेत थपिएर सङ्ख्या कही“ थोरै त कही“ धेरै हुन्थ्यो । शनिश्चरेका ढकाललाई एक्सन गर्न ३०÷३५ जना गएका थिए । अन्यन्त्रका एक्सनमा चाहि“ त्यो सङ्ख्या सानो थियो ।
उद्रकान्त राजवंशीको घरमा एक्सन गर्दा सबैभन्दा धेरै रुपैया“ भेटिएको थियो । फिल्ड कमान्डरको भनाइमा राजवंशीस“ग त्यस समयमा नै दुई लाखभन्दा बढी रुपैया“ थियो । राजवंशीपछि धर्मप्रसाद ढकालकोमा धेरै रकम पाइएको थियो । रुपैया“को बिटा फुकाएर ओछयानदेखि आ“गनसम्म छरियो । तर, कसैले पनि एक रुपैया“ ल्याएनन् । बन्दुक भने कही“को छोडिएन । प्रायः सबैकोमा कही“ भरुवा, कही“ टुवल्बोर, कही“ चरा मार्ने नै किन नहोस्, बन्दुक रहेछन् । ती सबै नियन्त्रणमा लिइयो । चरा मार्ने बन्दुकचाहि“ पछि फालिदिनुप¥यो । ०२८ जेठदेखि ०३० साल कात्तिकसम्म चलेको झापा विद्रोहमा सातजना सामन्त जमिनदारमाथि एक्सन भयो भने तत्कालीन शासकले हाम्रा ११ जना योद्धाहरूको हत्या ग¥यो ।
हामीले सङ्गठनको पकड धेरै बलियो बनाएर, पहिले नै हतियार जम्मा पारेर, सैन्य तालिम लिएर वा दिएर झापा विद्रोह सुरु गरेका होइनौं । आक्रमणअघि स्क्वायडलाई कही“कतै पनि सैन्य तालिम दिइएको थिएन । विद्रोह सुरु गर्दा हाम्रो सांगठनिक आधार त्यति बलियो पनि थिएन । १ सय ५० को हाराहारीमा संगठित युवाहरू थियौं । रात–बिहान सघाउने किसानहरूसहित कार्यकर्ताहरूको सङ्ख्या तीन सयभन्दा बढी थिएन । नेतृत्वको हिसाबले पनि आन्दोलनको राप र अनुभवले खारिएर परिपक्व थिएनौं । सैद्धान्तिक रूपमा माक्र्सवादका धेरै ठेलीहरू पिएका पनि थिएनौं । सङ्घर्ष सुरु गर्नुअघि हामीले क्रान्तिकारी कार्यक्रमको कुनै लिखित दस्तावेजसमेत तयार पारेका थिएनौं ।
झापा विद्रोह सुरु हुनुअघि नै मलाई मनमोहन अधिकारी नेतृत्वको तत्कालीन ‘पूर्व कोसी प्रान्तीय कमिटी’ अन्तर्गत झापा जिल्ला कमिटी सदस्यको जिम्मेवारी दिइएको थियो । आफ्नो कार्यक्षेत्रमा मैले युवाहरूलाई समेट्न ‘कम्युनिस्ट युथ लिग’को निर्माण सुरु गरेको थिए“ । लिगमा आबद्ध युवाहरूले कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई गाउ“गाउ“का किसानहरूमाझ फैलाएर सङ्घर्षको आधार तयार पार्ने काम गरे । त्यसबेला झापाको शनिश्चरे, सुरुङ्गा, दुवागढी, बुधबारे, धुलाबारी, ज्यामिरगढी, भद्रपुर, चन्द्रगढी, हर्दीबारीलगायत ३५ स्थानमा युथ लिगका कमिटी बनाइएको थियो । जिल्लामा युथ लिग कमिटी व्यापक हुन थालेपछि किसानहरूस“गको सम्पर्क झा“गियो । त्यसबेला हाम्रो सम्पर्कमा आएका धेरैजसो किसानहरू जमिनदारका मोही थिए । जमिनदारहरूले किसानलाई दुःख दिन्थे । चित्त नबुझे खेती लगाउने मौसममा समेत जमिनदारले मोहीलाई कमाइ लगाउनबाट निस्कासन गर्थे । हामी मोहीलाई निकालिएका स्थानहरूमा गएर किसानहरूको पक्षमा रोपाइ“ गर्न मद्दत गर्दथ्यौं । ६०÷७० जना युवा, किसान भेला हुन्थ्यौं र हतारहतार रोपाइ“ गरेर हि“ड्थ्यौं ।
बाली भिœयाउने बेलामा पनि यही शैली अपनाउ“थ्यौं । युवा, किसान जम्मा भएर झ्यामझुम धान काट्थ्यौं । किसानको आ“गनमा धानका बिटा थुपारिदियो, हि“ड्यो । यसो गर्दा कतिपय ठाउ“मा जमिनदारस“ग लट्ठी लिएर खेदाखेद हुन्थ्यो । हाम्रो अभियानलाई जमिनदारले मात्र प्रतिरोध गर्न नसकेपछि उनीहरूले प्रहरीलाई बोलाउन थाले । वारदात भएको स्थानमा प्रहरीले गा“उभरिका किसानलाई दुःख दिन्थ्यो । यसक्रममा प्रहरीले जिल्लाका झन्डै डेढ सयजति किसानलाई मुद्दा लगाएर थुन्यो । किसानहरूलाई कम्तिमा १५÷२० दिन थुनिन्थ्यो । हामी उनीहरूलाई अदालतबाट धरौटीमा उकासेर ल्याउथ्यौं । त्यसका लागि पैसा खोज्नुपर्दथ्यो । बाहिर आइसकेपछि पनि किसानहरूले अड्डामा तारिख धाइराख्नुपर्दथ्यो । यस अभियानले हामीलाई यस्तो धर्मसङ्कट पारिदियो कि मोहियानी हक सुरक्षाको आन्दोलन चलाउने कि नचलाउने ? आन्दोलन चलाउ“दा जमिनदारबाट खेत खोसिएर आन्दोलनकारीहरूबाट रोपाइ“ गरिएका किसानहरू त खुसी हुन्थे । दुइ÷चारजना पीडित किसानको रोपाइ“ पनि हुन्थ्यो । तर, गाउ“का निर्दोष किसान अनाहकमा थुनामा पर्न थाले । निर्दोष मानिससमेत मुद्दामा बा“धिएपछि निकै तनाव हुन थाल्यो । कानुनी लडाइ“को यस्तो झमेलाले आन्दोलन नै सङ्कटमा पर्न थाल्यो ।
त्यसबेला भारतमा पनि जमिनदारी प्रथा विरोधी आन्दोलन चर्किरहेको थियो । त्यता के हु“दै छ भनी हाम्रो ध्यानाकर्षण भयो । भारतीय आन्दोलनमा जमिनदार सफाया अभियान सुरु भएको रहेछ । हामीलाई त्यस आन्दोलनले पनि प्रभाव पा¥यो । जमिनदारलाई नै सफाया गरिदिएपछि कसले मुद्दा लगाउने ? हामीमा सजिलो विद्रोही चिन्तन विकास हुन थालेपछि पूर्व कोसी प्रान्तीय कमिटीका नेताहरू मनमोहन–भरतमोहन अधिकारीलगायतलाई सशस्त्र युद्धमा जान्छौं भनेर प्रस्ताव राख्यौं । उनीहरू त्यसो गर्न हुन्न भन्दै आत्तिएर हामीलाई सम्झाउनतिर लागे । सशस्त्र आन्दोलन सुरु गरे प्रतिक्रियावादीहरूले क्रान्तिकारी आन्दोलनकारीको हत्या गर्ने, चर्को दमन गर्ने भएकाले त्यो बाटो नलाग्न सुझाए । तर पनि म, रामनाथ दाहाल, नेत्र घिमिरेलगायत युवाहरू किसानहरूका पक्षमा उनीहरूलाई सहयोग गर्न, सहानुभूति दिन र आन्दोलनको राजनीतिक नेतृत्व गर्न वल्लो गाउ“ पल्लो गाउ“ गरिरहन्थ्यौं । त्यसबेला सीपी मैनाली (मेरै माइला भाइ) चाहि“ मेची कलेज भद्रपुरमा विद्यार्थी फा“टमा सक्रिय थिए । घैलाडुवा माध्यमिक विद्यालयमा अध्ययनरत केपी ओली त्यही“ सक्रिय थिए । उनीहरू यस्ता मुठभेडमा एकदुईपटक बाहेक हि“डेनन् । मलगायत युवाहरूले किसानको पक्षमा रोपाइ“ गरिदिने र बाली भिœयाउने अभियान ०२७ सालतिर धेरै चलायौं । यही भ्रूण विकसित भएर झापा विद्रोह बन्न पुग्यो ।
०००
हामीले झापामा विद्रोहको तयारी गर्दा पूर्र्व कोसी प्रान्तीय कमिटीमा मनमोहन अधिकारी वरिष्ठ नेता थिए भने उनका भाइ भरतमोहन अधिकारी पार्टी सचिवालयका सचिव । धरानका रामप्रसाद पोखरेल, जनार्दन आचार्य, धनकुटाका मोहन पोखरेल, भोजपुरका मेघराज आचार्य, तेह्रथुमका मित्रलाल सुवेदी, झापाका गोपालकृष्ण प्रसाईं, मदन खपाङ्गी, मोरङका कमल कोइराला, मोहनचन्द्र अधिकारी र महेशप्रसाद उपाध्याय गरी १२ सदस्यीय प्रान्तीय कमिटी थियो । झापा जिल्ला कमिटी सदस्य मात्र भए पनि मलाई प्रान्तीय कमिटीको बैठकमा तीनपटक पर्यवेक्षक सदस्यका हैसियतमा सहभागी गराइएको थियो । जिल्ला कमिटीका अन्य सदस्यहरू त्यति धेरै सक्रिय नभएकाले होला, मलाई मात्रै प्रान्तीय कमिटीको बैठकमा सहभागी गराइयो । त्यसबेला भरतमोहन अधिकारी र कमल कोइरालाको जोडी एकदमै मिलेको थियो । नया“ प्रस्ताव ल्याउनु वा निर्णय गर्नुप¥यो भने उनीहरू आ“खाको इसारालै नै समर्थन वा विरोध गर्दथे । पछि एकताका मेरो र केपी ओलीको जोडी पनि उनीहरूको जस्तै जम्यो । समयक्रममा दुवै जोडीको मित्रतामा तुषारापात भयो । मित्रतामा स्खलन हुनुको कारण आफू मात्र माथि पुग्ने रवैया थियो । होडबाजीमा जसले उछिन्यो, उसले अर्कोलाई पाहा पछारेझैं पछा¥यो । मित्रता, विगत र सद्भाव कुरीकुरी गर्दै लाजलाग्दो बन्न पुग्यो ।
हामीले विद्रोह थाल्नै लाग्दा पूर्व कोसी प्रान्तीय कमिटी मातहतको झापा जिल्ला कमिटी नौ सदस्यीय थियो । गोपालकृष्ण इन्चार्ज र मदन खपाङ्गी सचिव थिए । सदस्यहरूमा द्रोणाचार्य क्षेत्री, म, केरकेरु राजवंशी, बलबहादुर थापा, तिलविक्रम ढकाल, टीकाप्रसाद सापकोटा र भ्रमणसिंह राजवंशी थियौं । त्यसबेला जिल्ला कमिटीका इन्चार्ज गोपालकृष्ण र उनको गाउ“का किसानहरूबीचको सम्बन्ध तितो बन्दै गइरहेको थियो । गोपालकृष्ण झापाका कम्युनिस्ट नेताहरूमध्ये धनीमानीमा गनिन्थे । २५÷२६ बिघा जमिन थियो, उनको । ०१७ सालमा पञ्चायती व्यवस्था सुरु भएपछि शासकको गिरफ्तारीबाट बच्न गोपालकृष्ण भारत निर्वासित भए । त्यहीबेला पञ्चायती सरकारले उनको जग्गाजमिन जफत गरेर स्थानीय किसानलाई ठेक्कामा कमाउन दियो । त्यसबेलाको चल्तीमा गोपालकृष्णको धाइजनको दुई बाली लाग्ने जमिन प्रतिबिघा २० मन ठेक्कामा लाग्दथ्यो । तर, सरकारले उनको त्यो जमिनको चार मन धान मात्र राज्यलाई बुझाएर बा“की आफैंले पाउने गरी किसानहरूलाई कमाउन दिएको थियो । गोपालकृष्ण बा“की जमिनको प्रतिबिघा १६ मन धान मलाई बुझाऊ भनेर किसानहरूलाई दबाब दिन्थे । किसानहरू, हामीले सरकारबाट ठेक्का लिएको हो, तिमीलाई केही पनि दि“दैनौं भन्न थाले । यही विषयमा मोही र गोपालकृष्णबीच द्वन्द्व चर्कंदै गयो । उनले पार्टी काममा सक्रिय हुनुभन्दा विवादास्पद पारिवारिक काममा बढी समय बिताउन थाले । यो प्रकरण छानबिन गर्न प्रान्तीय कमिटीले झापामा एउटा कमिसन पठायो ।
कमिसनले उनको बाह्य सम्बन्ध, खासगरी किसानहरूस“ग राजनीतिक सम्बन्ध बिग्रिएको रिपोर्ट दियो । त्यसपछि गोपालकृष्णलाई पार्टीले आचरण सुधार्न भन्दै अनिश्चित समयका लागि निलम्बन ग¥यो । यही समयको सेरोफेरोमा मोहनचन्द्र अधिकारीलाई प्रान्तीय कमिटीमा कुन जिम्मेवारी दिने भन्ने समस्या रहेछ । गोपालकृष्णले नै मोहनचन्द्रलाई मेचीमा लैजाने प्रस्ताव गरेका रहेछन् । त्यसपछि मोहनचन्द्र मेची अञ्चल सहइन्चार्ज बने । गोपालकृष्णकै प्रस्तावमा मेचीको सहइन्चार्ज बनेका मोहनचन्द्रसमेत उनको किसानविरोधी गतिविधिविरुद्ध हामीस“गै मिल्न पुगे । जुनबेला मेरो अगुवाइमा झापामा कार्यरत हामी मनमोहन अधिकारी नेतृत्वको समूहस“ग राजनीतिक रूपमा असहमत ह“ुदै थियौं । ठीक त्यही समयमा भारतमा नक्सलवाडी आन्दोलन चर्किरहेको थियो । मनमोहनहरूलाई कतै यिनीहरू पनि त्यो आन्दोलनबाट प्रेरित भएर त्यतै लाग्ने हुन कि भन्ने चिन्ता थियो । नभन्दै हामी क्रमशः नक्सलवाडी आन्दोलनबाटै उत्साहित एवम् प्रभावित हु“दै पूर्र्व कोसी प्रान्तीय कमिटीको दक्षिणपन्थी रुझानबाट विकर्षित ह“ुदै अगाडि बढ्यौं ।
प्रान्तीय कमिटीमा रहेकाहरूमा जनार्दन, कमल, रामप्रसाद निकै सक्रिय थिए त्यसबेला । तीमध्ये जर्नादनलाई धरानका सडकमा निस्किएपछि उनका सर्मथक, विद्यार्थीहरूले वरिपरीबाट घेरेर बजार घुमाउ“थे । त्यसबेला आचार्य सबैस“ग मीठो बोल्दथे भने उनको दिमाग पनि तेजिलो मानिन्थ्यो । स्थानीय कमिटीमा रहेका मध्ये ताप्लेजुङ जिल्ला कमिटीका सचिव नन्दकुमार प्रसाईं पनि सक्रिय र क्षमतावान् मानिन्थे । नन्दकुमार र मेरो घनिष्ठ राजनीतिक सम्बन्धचाहि“ त्रिपुरेश्वरको केन्द्रीय कारागारमा जेलबसाइको क्रममा भएको हो । एकपटक नन्दकुमारले मलाई जेलमा सुनाएका थिए– ‘आरकेजी मलाई १४ अञ्चलमा एकएक घण्टा मात्रै भाषण गर्न दिने हो भने सबै अञ्चल कब्जा गरिदिन्छु †’ हुन पनि उनको भाषण शैली बेजोड थियो त्यसबेला । भाषण गर्दा यस्तो चित्रण गर्थे कि आ“गनमै जुनतारा झारिदिन्छु झैं मान्छेलाई विश्वस्त बनाएर लोभ्याइदिन सक्थे । तर पनि उनलाई प्रान्तीय कमिटीमा ल्याएका थिएनन् । पछि बुझ्दा पत्ता लाग्यो, त्यसबेला प्रान्तीय नेताहरूले उनलाई अतिरञ्जनाकारका रूपमा मूल्यांकन गरेका रहेछन् ।
त्यसबेला कम्युनिस्ट पार्टीमा आबद्ध नेताहरू प्रायः देशबाहिरका कुरा मात्र गर्थे । डा. रायमाझी समूहमा आबद्धहरू रुसी कम्युनिस्ट पार्टीका गतिविधि र प्रशंसाका कुरा धेरै गर्थे भने मनमोहन नेतृत्वका कम्युनिस्टहरू भारतको प्रसंग बढी निकाल्थे । मनमोहन पक्षधरहरू भारतीय नेताहरू जीएस डा“गे, रणद्विवे, नम्बुदरीपादहरूको चर्चा गरेर बैठकभरि रङ भर्थे । देशभित्रका कुराचाहि“ खासै गर्दैनथे । स्थानीय स्तरसम्म सङ्गठन विस्तार गर्न झापामा सक्रिय रूपले लागेपछि मलाई उनीहरूले सिकाउने गरेका थिए– ‘सङ्गठन धेरै फैलायो भने पार्टी लाइनभन्दा बाहिर जान्छ । गोप्यता खुल्छ । सबैले कम्युनिस्ट भनेर चिन्छन् । प्रशासनले पक्राउ गर्छ । त्यसैले खासखास मान्छेलाई मात्र समेटेर चुस्त सङ्गठन बनाउनुपर्छ । ठूलो सङ्गठन बनाउ“दा कार्यकर्ताले विद्रोह गर्न सक्छन् । त्यसबेला हामी आफैं सङ्कटमा जाकिन सक्छौं ।’ उनीहरूका कुराले मलाई चाहि“ सङ्गठन निर्माण गर्नै डराउने नेताहरूको पार्टीले कहिले देशव्यापी रूप लेला र विजेता बन्ला भन्ने लाग्दथ्यो । उनीहरू अझ थप्थे– ‘गाउ“ जा“दा एकदम होसियार हुनुपर्छ । भारतीय र अमेरिकी गुप्तचरहरू तथा पञ्चायतका एजेन्टहरू पार्टीभित्र घुस्न सक्छन् ।’ उनीहरूको यस्तो कुरा सुनेपछि मलाई मनमोहन नेतृत्वको समूहमा पुराना र निस्क्रिय नेता÷कार्यकर्ता मात्र रहेछन् भन्ने लाग्यो । यिनीहरूले नया“ निर्णय र नया“ सङ्घर्ष केही गर्न सक्दैनन् भन्ने अनुभूति हुन थाल्यो ।
झापाका किसान अन्यत्रका भन्दा सचेत थिए । त्यसो हुनुमा त्यहा“ ००७ सालदेखि नै कम्युनिस्ट सङ्गठनमार्फत चेतनाको विस्तार प्रमुख कारण थियो । ०२१ सालको भूमिसुधार ऐनमार्फत राजाले दिएको मोहियानी हक अन्यत्रको तुलनामा झापामा धेरै हदसम्म लागू भएको थियो । ००७ सालदेखि नै ज्यामिरगढी, दुवागढी, धाइजन, धुलाबारी, शनिश्चरे, गरामुनी, हल्दीबारी, घेराबारीजस्ता राजवंशी आवादका क्षेत्र कम्युनिस्ट पार्टीका आधारभूमि थिए । त्यही आधारभूमिमा टेकेर हामीले झापा विद्रोह उठाएका थियौं । हामीले पूर्व कोसी प्रान्तीय कमिटीबाट विद्रोह गर्नु केही महिनाअघि २०२७ साल माघमा पूर्वकोसी प्रान्तीय कमिटीका सदस्यलाई भारतमा सशस्त्र विद्रोह गरिरहेको भाकपा (माले) का नेता कानु सन्यालले भेटघाट÷छलफल गर्न बोलाए । भाकपालाई बाहिर नक्सलवाडी भनेर चिनिन्थ्यो । कानुस“ग मदन खपाङ्गीको व्यक्तिगत सम्बन्ध असाध्यै सुमधुर थियो । मदनकै पहलमा कानु सन्यालले पूर्व कोसी प्रान्तीय कमिटीका सदस्यस“ग छलफल गर्न बोलाएका थिए ।
सन्याललाई भेट्न भरतमोहन अधिकारी, रामप्रसाद खनाल, जनार्दन आचार्य, गोपालकृष्ण प्रसाईं र मोहन पोखरेल गए । उनीहरूलाई अर्धभूमिगत भारतीय नेताहरूले सम्पर्क बिन्दु पश्चिम बंगालको सिलगुढीमा दिएका थिए । सिलगुडीबाट नेपाली नेताहरूलाई सम्पर्क सूत्रले नक्सलवाडी नजिकको गाउ“मा कमरेड कदम मल्लिकको घरमा पु¥याएछन् । वार्तामा कमरेड चारु मजुम्दार नै आउने कुरा थियो । तर, रेलको समय नमिलेर उनी आउन सकेनछन् । कानु सन्याल, जङ्गल सन्थाल र कदम मल्लिक उताबाट वार्तामा सरिक भएछन् । कानु र जङ्गलले नेपाली भाषामै राम्रोे कुरा गरे भनेर वार्तामा सहभागी जनार्दन आचार्यले फर्किएपछि बताएका थिए । नेपाली टोली सीपीआई
(एमएल) का नेताहरूस“ग किसान बस्तीमा दुई रात छलफल गरेर फर्कियो ।
फर्किएपछि भरतमोहनले ‘कानुहरू आतंकवादी रहेछन् । उग्रवादीस“ग लागियो भने खतरा हुन्छ । पञ्चायती शासनले खत्तम पार्छ’ भन्ने निष्कर्ष सुनाए । बुझ्न ग्राहो भएन, उनीहरू प्रभावित भएर होइन, डराएर फर्किए । उता नक्सलवाडीहरू पनि नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनको यो नेतृत्व काम लाग्दैन भन्ने निष्कर्षमा पुगेछन् । भारतमै सुधारवादी, संशोधनवादी भनिएको ज्योति वसु नेतृत्वको कम्युनिस्टभन्दा पनि नेपाली नेताहरू काम नलाग्ने रहेछन् भन्ने नक्सलवाडीहरूको मूल्यांकन बनेछ । उनीहरूले हाम्रा नेताहरूलाई क्रान्तिकारी चिन्तनहीन ठहर गरेको मदन खपाङ्गीले हामी युवाहरूलाई सुनाए । त्यसपछि हाम्रो दिमागमा मनमोहनकै विचारमा लागिरहने वा अगाडि बढ्ने भन्ने खुल्दुली तीब्र बन्यो । भरतमोहनहरू सीपीआई (एमएल) का नेतालाई भेट्न जानुअघि ज्यामिरगढीमा बसेको झापा जिल्ला कमिटीको बैठकबाट हामीले गैरकानुनी आन्दोलन उठाउने निर्णय गरिसकेका थियौं । त्यसैले, भरतमोहनहरूको निष्कर्षले हामीलाई विद्रोहतिर सजिलै हुत्यायो । धेरै दिन अन्योलमा बस्नुपरेन । संयोग, जिल्ला कमिटीको त्यस बैठकमा हाम्रो लाइनस“ग असहमत गोपालकृष्ण भने उपस्थित थिएनन् ।
०००
२०३० साल साउन १८ गते राति
म, नरेश खरेल, नारद वाग्ले र दिलबहादुर खड्का झापाको धुलाबारी÷लालपानीबाट दुवागढी बरालगाउ“ हु“दै गरामुनी खालबाडीस्थित नरेश खरेलका दाइ नीलप्रसादकोमा सेल्टर लिन पुगेका थियौं । रात छिप्पिसकेको थियो । त्यही“ सहिद नेत्र घिमिरेकी धर्मपत्नी जीवन घिमिरेस“ग नेत्रको सहादत (सुखानी काण्ड) पछि पहिलोपटक भेट भयो । स्वास्थ्य खराब भएपछि झापा–इलामको का“ठमा कार्यक्षेत्र भएकी सीता खड्कालाई पनि त्यही“ ल्याइएको रहेछ । बिरामी भएको सुनेपछि हामी सीतालाई भेट्न गयौं । सीताले आफूलाई घरमा आमास“ग भेट गराइदिन आग्रह गरिन् । हामीले मानेनौं । उनलाई निकै सम्झायौं । तर, आफ्नो अड्डी त्यागिनन् । त्यसपछि १९ गते राति हामी पा“चै जना सीताको घर नडियावाडी गयौं । लगातार दर्के झरी परिरहेको थियो । गरामुनी बजारबाट पश्चिम–दक्षिणमा पर्दथ्यो, सीताको घर । पैनी, बिग्रिएका कलबर्ट र भत्किन लागेका काठे पुलहरू तरेर पुग्नुपर्दथ्यो त्यहा“ । रोपाइ“का लागि जोतेका खेतहरू जलाम्मे थिए । मध्यरातमा निस्पट्ट अ“ध्यारोले केही देखिन्नथ्यो । बिग्रिएको काठे कल्बर्टमा नरेश गल्र्याम्म लडे । कल्बर्टमुनि डोलिएको पानीले उनलाई झन्डै बगायो । म र सीता दुईजनाले तानेर बालबाल बचाइयो । नरेश ख“जा भएपछि बिस्तारै खेतको आलीआली हि“ड्दै थियौं । सर्पले टोक्यो भन्दै दिलबहादुर खुट्टा समाएर अर्कोतिर चिच्याए । मध्यराति उनी चिच्याएको स्वरले हल्लाखल्ला भयो । सीताको घर पुग्नसाथै खुर्सानी चटाएर सर्पले टोकेको हो वा होइन परीक्षण गरियो । होइन रहेछ । उनको खुट्टामा सनपाटको छेस्काले घोचेको रहेछ ।
थाकेर लखतरान हामी बिहान ८ बजेसम्म सुत्यौं । खाना खाएपछि पनि पुनः मस्तले आराम ग¥यौं । त्यसबेलासम्म बेलुकीको ४ बजिसकेको थियो । सीताकी सानी बहिनी चिच्याएको सुनें– ‘पुलिस आयो, पुलिस आयो †’ छाती ढुकढुक गर्न थाल्यो । ‘को हो हेर्नोस् त,’ मैले नारद वाग्लेजीलाई हत्तपत्त बाहिर पठाए“ । त्यतिबेलासम्म प्रहरी ढोकामा आइपुगिसकेको रहेछ । हामीस“ग हतियार थिएन । प्रहरी दलबलसहित थियो । प्रहरी आरके, सीपी, हर्क कता बसेका छन् भन्दै बन्दुक सोझ्याउदै सामुन्ने आइपुगिसकेको रहेछ । झापाकै पश्चिम क्षेत्रबाट आएर हामी बसेभन्दा एक सय मिटर दूरीको अर्को घरमा हर्क खड्का, लीला कट्टेल र चन्द्र डा“गीले पनि सेल्टर लिएका रहेछन् । दुई समूहको संयोगले मात्र त्यहा“ जम्काभेट हुने सम्भावना बनेको थियो ।
प्रहरी आएको जानकारी सबैभन्दा पहिले अर्कै सेल्टरमा रहेका चन्द्र डा“गीले पाएकाले घेरा तोड्न खोजेछन् । त्यही क्रममा बा“सझ्याङमा लुकेका प्रहरीले उनलाई गोली हानेछन् । झापा विद्रोह जिन्दावाद † भन्दै चन्द्रले त्यही सहादत प्राप्त गरे । हामीलाई गिरफ्तार गरिरहेका बेला मैले फायरिङको आवाज सुनेको थिए“ । त्यही फायरिङबाट चन्द्रको हत्या भएछ । वल्लो घरबाट म, नरेश, नारद, सीता र दिलबहादुर पक्राउ प¥यौं भने पल्लो घरबाट हर्क र लीला । हामीलाई पक्रन प्रहरी टोलीको कमान्ड गर्दै एसपी पदमबहादुर मानन्धर आफैं ढोकामा आइपुगेका रहेछन् ।
झापाली उग्रपन्थ : मेरो अनुभव
मुकुन्द न्यौपाने
‘हि“ड्नुपर्ने धेरै छ है जीवनको बाटो
पर्खिरैछ तिम्रै आसमा यो भूमिको माटो ।
अल्छी बनी कोठाभित्र टोलाउनु हुन्न
नुन खाएको कुखुराझैं लोलाउनु हुन्न ।
तारा झरे आकाशले रंग फेरिसक्यो
बिहानीको घामले तिम्रो कोठा हेरिसक्यो
उठ अब भविष्यको निम्ति जा“गर झिक
देशको असल छोराछोरी बन्न अहिल्यै सिक ।’
झापा जिल्ला को–अर्डिनेसन कमिटीको गठनपछि मेरो कामको जिम्मा माई पश्चिमको क्षेत्र प¥यो । गौरीगन्ज, तोपगाछी र दमक क्षेत्रमा सम्पर्क बलियो थियो । किनभने, मैले २०२६ सालदेखि पूर्णकालीनजस्तै भएर यसै क्षेत्रमा खुला आन्दोलनको नेतृत्व गरेको थिए“ । गौरीगन्जको काण्डपछि म यही क्षेत्रबाट ०२८ सालमा भूमिगत भएको थिए“ । यस क्षेत्रमा एक वर्षजति काम गरेपछि मोरङतिर पनि कामको विस्तार भयो । ०२९ सालको सुरुतिर मोरङ क्याम्पसका विद्यार्थीहरू हाम्रो गतिविधिबाट प्रभावित भएर गाउ“ जाने अभियानतिर लाग्न थाले । गौरीगन्ज घटनामा घाइते भएर उपचारका लागि विराटनगर आउने क्रममा त्यसबेलाका मोरङ क्याम्पसका सभापति छत्रमान कार्की, उपसभापति वासु गिरीलगायतका विद्यार्थीस“ग हाम्रो गाढा सम्बन्ध कायम भइसकेको थियो । उनीहरूले झापा जिल्ला कमिटीस“ग गाउ“मा काम गर्ने एकजना अनुभवी मान्छेको माग गरे । जिल्ला कमिटीले मेरो क्षेत्रस“ग जोडिएको जिल्ला भएकाले मलाई नै पठाउने निर्णय ग¥यो । त्यसबेला झापामा स्पष्ट दुई लाइन देखा परिसकेको थियो ।
खासगरी व्यक्तिलाई खतम गर्ने विषयलाई लिएर मत विभाजन भयो । ज्यामिरगढीमा मारिएका कर्णबहादुर मध्यम किसान थिए, कुनै ‘दलाल जासुस’ थिएनन् । यो घटनापछि मोहनचन्द्र अधिकारी यस्तो खाले हिंसाको विपक्षमा गए । त्यहा“ मोहनचन्द्र अधिकारी, रामनाथ दाहाल, केपी ओली र म एकातिर थियौं भने आरके मैनाली, सीपी मैनाली, राजन राजवंशी र भोगन राजवंशी एकातिर थिए । आरके र सीपी प्रत्यक्ष नक्सलपन्थीको दबाबमा थिए । तर, आरकेलाई भने उनीहरूको ठाडो आदेश त्यति चित्त नबुझेको कुरो उनी बेलाबेलामा व्यक्त गर्थे । मलाई मोरङ पठाउने पनि सीपीकै प्रस्ताव थियो । म उनीहरूको लाइनविरुद्ध भएको र माईवारीको इलाकामा राम्रो आधार भएकाले मोहनचन्द्रहरूबाट अलग गर्न पनि सायद उनीहरूले मलाई मोरङको प्रस्ताव गरे होलान् ।
मोरङ आएपछि म मध्यक्षेत्रका गाउ“हरू कसेनी, बाहुनी, बेलबारी, दुलारी आदिमा केन्द्रित भए“ । मोरङको जोगबनी क्षेत्र पनि हाम्रो कामको केन्द्रबिन्दु भयो । त्यहा“ ठूल्ठूला उद्योगहरू भएको र ठूलो सङ्ख्यामा मजदुरहरू रहेकाले काम गर्न निकै सजिलो थियो । पूरै जिल्लामा काम विस्तार गर्ने हिसाबले हामीले एउटा जिल्लास्तरीय सङ्गठन कमिटी बनायौं । म त्यसको सचिव बनें । वासु गिरी, जनार्दन राउतलगायत पा“चजना साथीहरू कमिटीमा थिए । गाउ“मा हाम्रो प्रचारप्रसारको काम तीव्र गतिले पैmलियो । राति ११–१२ बजेसम्म हामीहरू भेलाहरू गथ्र्यौं र किसानका विविध समस्यामा छलफल गथ्र्यौं । त्यसबेला झापा–मोरङमा सुकुम्बासी समस्या पनि चर्को रूपमा उठेको थियो र जङ्गल फ“डानी पनि तीव्र थियो । कानेपोखरी, रमाइलो झोडा, कुलझोडा, इन्द्रे झोडा आदि चर्चित थिए । दिनहु“जसो सरकारी सुरक्षाकर्मी र फ“डानीकर्ता बीचका झडपका खबरहरू आइरहन्थे । त्यसैले, झोडाको प्रभाव हाम्रो कमिटीभित्र पनि देखा पर्दथ्यो । पुराना बस्ती छोडेर पार्टी काम झोडातिरै केन्द्रित गर्नुपर्छ होला भन्ने विचार पनि कमिटीमा आउने गर्थे । तर, म झापामा छ“दा दुधेकैजले, झिलझिले र तोपगाछीका झोडाको अस्थिरताबाट परिचित भइसकेको थिए“ । कामको स्थायित्वका लागि पुराना बस्तीका किसान र मजदुरभित्रै काम केन्द्रित गर्नुपर्छ भन्ने पक्षमा थिए“ । त्यसैअनुसार हामीले मोरङका दक्षिणी क्षेत्रमा कामको विस्तार ग¥यौं । सहरका धेरै कारखानाहरूमा पनि मजदुरहरूका कमिटी निर्माण भइरहेका थिए । खगेन्द्र राई र बमबहादुर खड्काजस्ता लगनशील मजदुरहरू अत्यन्त लोकप्रिय बन्दै गइरहेका थिए ।
मैले मोरङको गोकुवा गाउ“मा पनि एउटा भरपर्दो आश्रयस्थल बनाएको थिए“ । रोहिणी तिम्सिना नाम गरेका एक जना किसान थिए । उनका भाइ मोरङ क्याम्पसमा पढ्थे र त्यहा“ अनेरास्ववियुमा सक्रिय थिए । उनीहरू आसामबाट बसाइ सरेर आएका रहेछन् । कम्युनिस्टलाई मन नपराउने धार्मिक परिवार रहेछ । मलाई ती विद्यार्थीले एक दिन दुःख पोखे– ‘मेरो माइला दाइलाई रिझाउन सके मेरो घर राम्रो आश्रयस्थल बन्छ । मैले जति कोसिस गरे पनि सकिन“ । त्यसैले तपाईंलाई लिएर जान्छु ।’ मैले ‘हुन्छ’ भनें र एक दिन बेलुका म उनको घरमा गए“ । उनी कट्टर धार्मिक मानिस रहेछन् । ‘राम’, ‘कृष्ण’बाहेक कसैलाई नमान्ने उनी भाइले ल्याएका ‘रेडबुक’हरू खोलामा बगाइदिन्छु भनेर झगडा गर्दा रहेछन् । मैले गएको बेलुकैदेखि उनीस“ग कुरा गर्न थालें । साथमा विधवा आमा, उनका बहिनी र परिवारलाई पनि राखें । उनका सबै कुरा सुनें । त्यस दिन मैले धेरै कुरा गरिन“ । दोस्रो दिन मैले उनलाई गाउ“का किसानहरूले भोगेका दुःखकष्ट, बसाइ हि“ड्नुका कारण आदिबारे चर्चा गरें । मैले ‘किन तपाईंका पुर्खा आसाम गए र तपाईं पुनः किन नेपाल फर्कनुभयो ?’ जस्ता प्रश्नोत्तरका साथ छलफल गरें । उनले मेरा कुरा ध्यानपूर्वक सुने । त्यसबाट मैले उनको आधा मन फर्किएको महसुस गरें । यो कात्तिकतिरको कुरा थियो । उनी दिउ“सो खेतमा धान काट्न गए, म पनि उनीस“गै गए“ । मैले पनि हल्का धान काट्न सघाउ“दै केही किसानका गीत सुनाए“ । म आपैंm गीत रचना गर्थें र आवश्यकताअनुसार गाउथें पनि । यसरी नै मैले त्यस घरमा चार दिन बिताए“ । उनी मस“ग यति घुलमिल भए कि पहिले ‘रेड बुक’ बगाउ“छु भन्ने मान्छे धर्मग्रन्थ बगाउन तयार भए । यसबाट त्यस क्षेत्रवरपर हाम्रो काम विस्तार गर्ने
आधार बन्यो ।
एक दिन त्यही“ गोकुवामै भएको बेला मोहनचन्द्र अधिकारी र पश्चिम बङ्गाल कमिटीका सदस्य केशव सरकार मलाई भेट्न आए । केशव सरकारले ‘झापामा मोहनचन्द्र असुरक्षित हुनुहुन्छ, तपाईंले मोरङतिर राखेर सुरक्षा दिनुप¥यो’ भने । उनको भनाइमा ‘पश्चिम बङ्गालमा दीपक विश्वासले आप्mनै पार्टीका तीनजना कमरेडको हत्या गराए । खोकन मजुमदारको ज्यानसमेत जोखिममा छ । अहिले नेपालमा आएका भाकपा (माले) का मान्छे भनेका दीपकका मान्छे हुन् । उनीहरूको नारा छ, पार्टीभित्रका विरोधीलाई पहिले सफाया गर । त्यसैले उहा“लाई यतै राख्नु राम्रो हुन्छ ।’
केशव सरकारका कुराहरू एक हदसम्म सही थिए र भारतका नक्सलपन्थीहरूभित्र भएका घटनाका बारेमा हामीलाई बिहारका नक्सलपन्थीहरूले यस्तै रिपोर्ट गरेका थिए । हामी त्यहा“बाट विराटनगर गयौं । मैले मोहनचन्द्रलाई जोगबनीको आश्रयस्थलमा राखें र वासु गिरीहरूस“ग सल्लाह गर्न गए“ । मोहनचन्द्रमाथि कडा निगरानी भएको र उनलाई धेरैले चिन्ने भएकाले जहा“तही“ राख्न सकि“दैनथ्यो । फेरि मोहनचन्द्रको बानी लुकेर बस्नसक्ने खालको पनि थिएन । जङ्गिने र रिसाउने बानी त्यत्तिकै थियो । कसैले नाम, थर सोध्यो भने जाइलागिहाल्थे । मैले मोरङका मेरा कमिटीका साथीहरूसित सल्लाह गरें । साथीहरूले एउटा उपाय निकाले । मोरङमा देवानसिंह राईको झोडामा भर्खरै हत्या भएकाले त्यहा“ प्रहरीको बिगबिगी थियो । त्यसैले, हामीले सुनसरीको प्रकाशपुर र राजाबास क्षेत्रमा लाने निधो ग¥यौं । मैले शालिकराम दाहालको माध्यमबाट सुनसरीको राजाबास र प्रकाशपुरमा पनि सम्पर्क जोडेको थिए“ । त्यहा“ अच्यूत पोख्रेल नामका एक जना युवा साथी थिए । तिनका माध्यमबाट म पहिले पनि त्यस क्षेत्रमा बसेको थिए“ । मोरङ क्याम्पसका विद्यार्थी माधव पोख्रेललाई साथमा लिएर म विराटनगरको जनपथबाट बिहान ३ बजे गाउ“ छल्दै नहरको बाटो मोहनचन्द्रलाई लिएर सुनसरीतिर लागें ।
बाटो धेरै लामो थियो र बीचमा कतै पनि हाम्रो आश्रयस्थल थिएन । बाटोमा भेटेका खुद्रे चिया पसलका चना–चिउरा चपाउने र पानी पिउनेबाहेक हामीस“ग कुनै उपाय थिएन । हामी शाखा नहरको सिधै उत्तर हु“दै खनार पश्चिमको चतराको मूल नहरमा पुग्यौं र झुम्का पार गरेर नहरैनहर सिङ्गियातिर लाग्यौं ।
घाम ओरालो लागिसकेको थियो । हामी थकानले लखतरान थियौं । पहिले म शालिकराम दाहाललाई लिएर जा“दा लालपुर हु“दै धुनीको बाटो गएको थिए“ । तर, यसपालि कालीझोडातर्फको बाटोबाट जाने निधो ग¥यौं । यो बाटो विद्यार्थी भाइले देखेको हुनाले हामीलाई सजिलो थियो । मोहनचन्द्र एकदमै ढिलो हि“ड्थे । ‘अलि छिटो हि“ड्नुस्’ भन्यो भने ‘जाओ तिमीहरू’ भनेर झर्कन्थे । कुनै कुरा सोध्यो भने रिसाइहाल्थे । बाटोभरि नै हामी दुवैजना अघि–अघि र उनी पछि–पछि जस्तै भयौं । सा“झ पर्न लागेकाले हामी अगाडि निकै हुत्तिएर हि“ड्यौं, चकलघटी बजार आउन लागेको थियो । पछाडिबाट एक्कासी हल्ला आयो– ‘गोद साला, त“ हामीले रक्सी खा“दा नाक थुन्ने ?’ यो आवाजले मेरो मनमा चिसो पस्यो । मोहनचन्द्रस“गकै झगडा परेको हुनसक्छ भन्ने लागेर हामी पछाडि नै फर्कियौं । तीनजना केटाले मोहनचन्द्रलाई पाखुरामा समातेका रहेछन् । एउटाले तान्ने र अर्कोले लछार्ने दुव्र्यवहार भइरहेको थियो । म गएर एक जनाको हात समात्दै भनें– ‘के गरेको भाइ यो, बरखी बारेको मान्छेलाई ? किन भ्mयाङ्लाङझुङ्लुङ पार्छौ ?’ तीनैजना धरानका केटा रहेछन् । एउटाले मलाई भन्यो– ‘दाइ, तपाईंस“ग हाम्रो झगडा होइन । हिजोआज कसले खा“दैन र नाक थुन्ने ?’ मैले भनें– ‘यो यस्तो मान्छे होइन, मेरो आप्mनो मान्छे हो, छोड ।’ त्यसपछि मलाई उनीहरूले घर सोधे । मैले ‘धरान’ भनें । फेरि ‘धरान कहा“ ?’ भने । मैले ‘पुतली बजार जनार्दन आचार्यको टोलमा’ भनें । त्यसपछि ‘ए दाइ, एकै ठाउ“का रहेछौं । तर, यसलाई चाहि“ सम्झाउनुहोला है’ भनेर उनीहरू बाटो लागे । त्यसपछि मोहनचन्द्र हामीस“ग बम्किन थाले– ‘म तीनैजनालाई साफ पार्दिन्थें । तपाईंहरूको आत्मरक्षाले गर्दा आज गुन्डाहरू बचेर गए ।’ मैले भनें– ‘अनि किन लुरुक्क परेर जता तान्यो, त्यतै तानिनुभएको त ?’ उनको भनाइ थियो– ‘म विचार गर्दै थिए“ †’ न उनीस“ग कुनै हतियार थियो, न त त्यति बल † तीन जनालाई कसरी एकसाथ खत्तम गर्थे ? यो जोगिएपछिको झोंक मात्र थियो । त्यहा“ भएको के रहेछ भने मोहनचन्द्रको नया“ मान्छे कतै भेटियो भने चिन्छ कि भनेर मुखमाथि हात राख्ने बानी थियो । त्यहा“ उनले हातले नाक छोपेछन् । ती जा“ड खाएका केटाहरूले आपूmले जा“ड खाएकाले यसले नाक थुन्यो भन्ने ठानेछन् र आइलागेका रहेछन् ।
विपत आपैंm आउ“दैन, त्यसलाई निम्त्याइन्छ । दोस्रो दिनको घटना पनि बडो सम्झनलायक छ । राजाबासमा रात बिताएर हामी प्रकाशपुरतिर लाग्दै थियौं । मोहनचन्द्रले भेष बदल्न सधैं बरखी बारेका लुगा लगाउ“थे । आज पनि त्यस्तै लुगा लगाएका थिए । हामी खेतको आलीबाट जा“दै थियौं । ठूलो बाटो हि“ड्दा चिनेका साथी भेटिएलान् भन्ने डर थियो । अचानक एकजना औलोमा काम गर्ने कर्मचारी भेटिए । तिनले मोहनचन्द्रलाई राम्रोस“ग चिन्दा रहेछन् । उनले मोहनचन्द्रलाई त्यो हालतमा देख्ता सहानुभूति जाग्नु स्वाभाविकै थियो । उनले भनिहाले– ‘मोहन दाइ के भयो ?’ मोहनचन्द्र जङ्गि“दै उतिर फर्किएर जवाफ दिन थाले– ‘को मोहन दाइ ? कसलाई भनेको ? गजबको मान्छे रहेछ बा † म त तिमीलाई चिन्दिन“ ।’ उसले भन्यो– ‘हामीस“गै धनकुटामा औलोमा काम गर्दा बसेको होइन ? क्या, मोहन दाइ पनि †’ उसले मात्र के भनेको थियो, मोहनचन्द्रले उसको सातो काढे र नचिनेको बहाना गरे । ऊ त्यहा“बाट हि“ड्यो । हामी केही बेरपछि एउटा किसानको घरमा पुग्यौं । त्यहा“ पुगेको १० मिनेट पनि नपुग्दै प्रहरी गाउ“ पसेको खबर आयो । त्यहा“का साथीहरू आत्तिएका थिए । त्यही औलोमा काम गर्नेलाई दोष लगाउ“दै थिए । यो घटना सा“चो थियो वा अफवाह थियो वा त्यहा“का साथीले डरले पैmलाएका थिए, हामीस“ग छानबिन गर्ने कुनै आधार थिएन । किनकि, हामी सर्वथा नया“ इलाकामा थियौं । उनीहरूले भनेको पत्याउनुबाहेक हामीस“ग विकल्प थिएन । उनीहरूकै सल्लाहमा हामी भात न पानी भएर का“चो दुई माना चामल र अलिकति नुन लिएर कोसी बा“धको बाटो भारतको वीरपुर निक्लने भनेर हि“ड्यौं । त्यहा“बाट नेपालको सिमाना २७ किलोमिटर टाढा रहेछ । अघिल्लो दिनको लामो यात्रा, हातमा का“चो चामलको पोको, भदौका घाम, मोहनचन्द्रजस्तो बसौं भन्यो भने पनि आइलाग्ने, चा“डो हि“डौं भन्दा पनि आइलाग्ने साथी, पेटमा का“चो चामल † हाम्रो हालत के भयो होला †
३ बजेतिर हामीले सीमा पार ग¥यौं । पारि भीमनगर भन्ने सानो बजार रहेछ । हामीस“ग केही किनेर खान पुग्दो पैसा पनि थिएन । मस“ग १५ रुपैया“जति थियो र हामीले त्यही पैसाले जोगबनी पुग्नु थियो । बसमा चढेर जाने पैसा नभएकाले मैले ट्रक खोज्न थालें । एकजना सरदार ट्रकमा माल लिएर जोगबनी जा“दै रहेछन् । उनले ‘त्यति पैसाले लान्न“’ भने । मोहनचन्द्र फेरि झोंक्किन थाले । मैले मोहनचन्द्रलाई अलिक पर बसाएर एक्लै कुरा गर्न थालें । सरदारले भन्यो– ‘नेपालबाटै किन नगएको त ?’ मैले ‘नेपालबाट धेरै पैसा लाग्ने भएकाले यताबाट जान लागेको’ भनें । उसले खलासीलाई ‘माथि हुटमा चढाइदे’ भन्यो । हामी तीनैजना हुटमा बसेर जोगबनीतिर लाग्यौं । भोकको पीडा कस्तो हु“दो रहेछ भन्ने कुराको अनुभूति मलाई बाटाको देब्रे किनारामा बन्जाराहरूले पकाइरहेको खाना देखेर भयो । एकातिर बा“सघारीको छेउमा बकुल्लो भुत्लाइरहेको दृश्य देखिन्थ्यो भने अर्कोतिर कराइमा मासु भुटिरहेको देखिन्थ्यो । बकुल्लो र काग मलाई सबैभन्दा मन पर्दैनथे । तर, त्यो दृश्यले मेरो मुखमा थुक रसाइरहेको थियो, म घुटघुटी निल्दै थिए“ र भोकलाई बिर्सने प्रयत्न गर्दै थिए“ ।
हामी सा“झ जोगबनी पुग्यौं । रघुपति जुटमिलको क्वार्टरमा खगेन्द्र राईकोमा बस्यौं । त्यहा“ मजदुरको एउटा मिल्स एरिया कमिटी थियो । त्यो रात त्यही“ खाना खायौं, आरामसित सुत्यौं र भोलिपल्ट मोहनचन्द्रप्रति झापालीहरूले गरेको व्यवहार र झापाको व्यक्तिहत्याको लाइनबारे छलफल चलाउन मोरङका साथीहरू बसेर एउटा बैठक ग¥यौं । झापा जिल्ला कमिटी र मोरङ जिल्ला सङ्गठन कमिटीबीच चिसि“दै गरेको सम्बन्ध र झापामै रहेका दुई गुटबीच बढ्दै गरेको मतभेदलाई हल गर्न भनेर म र विश्वराज भट्ट (जोगबनी एरिया कमिटीका सचिव) झापा जाने कुरा भयो । हामीस“ग मोहनचन्द्र अधिकारी पनि झापा जाने र उहा“लाई उतै राख्ने तय गरियो । यसैअनुसार हामी बिहान जोगवनीबाट पूर्णियाको अररिया कोटको गाडी चढ्यौं । अररिया कोटमा गएर खाना खायौं । हामी त्यहा“बाट पूmलबारिया हु“दै झापाको कोरोबारी निस्कने योजनामा थियौं । कोरोबारी मेरो झापामा हु“दाको क्षेत्र पथ्र्यो र त्यहा“ हाम्रा आश्रयस्थलहरू थिए । अजित राजवंशी, गोपाल लामा र कालुराम राई त्यस क्षेत्रमा घर भएका गौरीगन्ज काण्डमा मुद्दामा परेका साथीहरू थिए ।
अररिया कोटबाट करिब २० किलोमिटर जति हामी बसमा गयौं । त्यसबेला भारतका गाउ“हरू पनि नेपालजस्तै यातायातविहीन रहेछन् । त्यहा“बाट ओर्लिएर हामी पैदल पूर्वतिर लाग्यौं । एक घन्टाजति हि“डेपछि एउटा ठूलो गाउ“ आयो । बाटोको छेउमा एउटा चियापसलमा पा“च÷सातजना मानिस बसेका थिए । हामीलाई पसलको बेन्चमा बस्ने एक जनाले सोध्यो– ‘कहा“ जाने ?’ हामीले ‘पूmलबारिया बजार जाने’ भन्यौं । उसले घाटको पैसा तिरेर जान भन्यो । मैले ‘केको घाट ?’ भनेर सोधें । उसले ‘नदी तरेको’ भन्यो । हामीले ठान्यौं, अगाडि नदीमा नाउ तर्नुपर्ने रहेछ । हामीले भन्यौं– ‘हामी नाउमै दिन्छौं ।’ उसले ‘अहिले नाउ छैन, यही“ पैसा दिएर जाऊ’ भन्यो । मोहनचन्द्र र भट्ट झगडा गर्न लागे । बाझाबाझ सुरु भयो । ऊ पैसा नतिरी अगाडि बढ्न दिन्न भन्छ । मोहनचन्द्रले तथानाम भन्न थाले । मान्छेहरूको भीड बढ्दै गयो । मैले अलिकति अगाडि बढेर हेरें । त्यहा“ बालुवा थुप्रिएको सुक्खा खोलो थियो, पानी थिएन । मैले त्यहा“का मान्छेलाई सोधें– ‘यो के हो भाइ ? बिनापानीको खोलामा नाउको पैसा लिने ?’ एकजनाले भने– ‘छोड्नुस् भाइ, यहा“ यिनीहरूस“ग लफडा नगर्नुस्, त्यहा“ पानी ठूलो परेको बेला र तल बा“ध थुनेको बेला नाउ लाग्छ । बाहिरको मान्छेलाई यिनीहरूले बाह्रै महिना यसै गर्छन् ।’ मोहनचन्द्र र भट्ट पाखुरा बटारी–बटारी बाझिरहेका छन् । हाम्रो साथ दिने मान्छे त्यहा“ कोही छैन । अनकन्टार भारतको गाउ“ † मलाई ती मान्छेको कुरा चित्त बुभ्mयो र सायद तीन मोहर हो या तीन रुपैया“ हो, हातमा थमाइदिएर मोहनचन्द्रलाई बाटो लाग्न भनें । मोहनचन्द्रहरू पनि थाकिसकेका थिए । किनकि, त्यहा“ उनीहरू टसमस हुनेवाला थिएनन् र हामीले कुटाइ खाने स्थिति थियो । मोहनचन्द्र कराउ“दै अघि बढे । मोहनचन्द्रको गाली चर्को हु“दै गयो– ‘हाम्रो देशका गोरु चोरहरू † लुटेराहरू † एकएक गरेर सिध्याउनुपर्ने †’ भट्टले पनि त्यत्तिकै गाली गरिरहेका थिए । एक छिनपछि दुवैजना ममाथि खनिए । ‘तपाईंमा संशोधनवाद हावी भयो, तपाईं लत्रिनुभयो, हामी पैसै नदिईकन हि“ड्थ्यौं ।’ मैले भनें– ‘तपाईंको पक्षमा माइबाप छैन, न तपाईं लडेर जित्नुहुन्छ, न त तर्कले सम्झाउन सक्नुहुन्छ । कति घन्टा झगडा गरेर बस्ने ?’ बाटोमा अलि–अलि झगडा पर्दै गयो । उनीस“ग धेरै पटक हि“डेको र उनको बानी बुझिसकेकाले मैले यसलाई सहज
रूपमा लिए“ ।
बेलुका सा“झतिर हामी पूmलबारिया पुग्यौं । त्यो नेपालको गौरीगन्ज कोरोबारी र महाभाराका बासिन्दाको पनि भारतको नजिकको बजार थियो । बजार त्यति ठूलो थिएन । सा“झ परिसकेको र ज्यादै थाकेको हुनाले हामी बिहान मात्र नेपाल प्रवेश गर्ने निधोमा पुग्यौं । एउटा सानो होटलमा खाना खायौं । मेरो जीउ असाध्यै तातेको थियो । १ सय २ डिग्री ज्वरो आएको मान्छेजस्तो खुट्टा एकदमै पोलेको थियो । मलाई खाना पनि त्यति रुचेन । बेलुका हामीले पैसा तिर्नुपर्ला भनेर त्यसै होटलको बाहिर बरन्डामा सुत्ने निर्णय ग¥यौं ।
त्यतिखेर पारिबाट आएका नक्सलपन्थीहरू जस्ता किसिमका ढा“चाका“चा लिएर आउ“थे, जोजस्तो मान्छेको सम्पर्कमा हुन्थ्यो, उसले त्यसैको नक्कल गथ्र्यो । विराटनगरमा सम्पर्क गर्ने जयन्त नाम गरेका अत्यन्तै अव्यवहारिक नक्सलपन्थी थिए । लुङ्गी र सर्ट मात्र लाउने । घाउखटिराको उपचार नगर्ने, जुत्ता नलगाउने, रिक्सा नचढ्ने, होटलमा पैसा तिरेर नबस्ने, जनताकोमा किनेर नखाने आदि उनका पालाका कडा नियम थिए । भट्ट उनको अनुशरण गरेर हुबहु नक्कल गर्थे । उनको अनुशरण नगर्नेहरू बुर्जुवाको पङ्क्तिमा पर्थे । उता झापामा आउने नक्सलपन्थीहरूको अर्कै चालढाल थियो । दीपक विश्वासको गोजीमा जहिले पनि बोरोलिन हुन्छ भन्ने चर्चा उनीहरू गर्थे । त्यहा“ होटलमा पैसा तिरेर बस्दा बुर्जुवा हुने डरले हामीले रात बिताउन बाहिरको पेटी रोज्यौं । होटलवालालाई दया लागेछ । उनी पनि सामान्य मान्छे थिए । उनकोमा सामान्य खाना खाने व्यवस्था मात्र थियो, सुत्ने व्यवस्था थिएन । उनले हामीलाई बाहिर पेटीमा सुते राती प्रहरीको गस्तीले समातेर लाने र झमेला हुने बताए । त्यहा“ बाहिर सुत्न दि“दा रहेनछन् । प्रायः सीमाका बजारमा सुरक्षाका कारण त्यस्तो कडाइ गरिएको रहेछ । त्यसपछि हामीलाई उनैले भित्र भुइ“मा गुन्द्री र तन्ना दिए । हामीले त्यही“ रात काट्यौं । मेरो खुट्टा तातेर धेरै पोलेकाले म राम्ररी निदाउन सकिन“ ।
भोलिपल्ट बिहानै उठेर हामी झापाको कोरोबारीको सीमातिर लाग्यौं । हामीले सिमाना पार गर्दा करिब ९ बजेको थियो । सिमाना नजिकै राजवंशीको एउटा सानो गाउ“ थियो । मैले ०२७ सालतिर गौरीगन्ज क्षेत्रमा काम गर्दा अजित राजवंशीको माध्यमबाट यहा“को सम्पर्क बढाएको थिए“ । ०२८ सालमा भूमिगत भएपछि यो क्षेत्रमा पनि हाम्रा राम्रा आश्रयस्थल थिए । हामी त्यही“को एउटा टोलमा पस्यौं । अजित राजवंशीस“ग सम्पर्क ग¥यौं र दिन त्यही“ बितायौं । बेलुकातिर ग्वालडुब्बातिर लाग्यौं । ग्वालडुब्बा हाम्रो पूर्वको पार्टीको सम्पर्कको थलो थियो, पार्टी सामग्री र चिठीपत्र पनि त्यही“ छोडिन्थ्यो । हामी पुगेकै दिन बिहान केपी ओली त्यहा“बाट हि“ड्नुभएको रहेछ । त्यहा“ मानबहादुर राईले ‘खड्ग कमरेड बिहान जानुभयो’ भने । त्यसबेला हामी सबैका आ–आप्mना गुप्त नाम थिए । केपीलाई त्यस क्षेत्रमा खुला नामले कसैले चिन्दैनथ्यो । तर, उहा“ले आप्mनो खुला नाम बताएर हि“डेको कुराले त्यहा“ सानो चर्चा पायो । ‘किन आप्mनो नाम खोल्दै हि“ड्छन् यिनी ?’ मैले भने“– ‘न अर्कै खड्ग हो कि के थाहा ?’ त्यसबेला यस्ता कुरा पनि आलोचनाका विषय बन्थे । केपीले हामीलाई कहा“ आउने भनेर पत्र छोडेर गएका रहेछन् । त्यसैअनुसार हामी बिहानै माईतिर लाग्यौं, शिवगन्जको दक्षिण हु“दै बिरङबारी केपी ओलीकै गाउ“मा पुग्यौं । यो भदौतिरको कुरा थियो । हामीलाई बिरङ छेउकै कुनै घरमा बेलुका इलाकाका साथीहरूद्वारा पु¥याइयो । झापा जिल्ला कमिटीस“ग मोरङ जिल्ला सङ्गठन कमिटीको कुराकानी त्यही“ तय गरिएको रहेछ । यो कुरा सीपीहरूस“गै छलफल गरेर मिलाइएको थियो । बैठक बिहानबाट सुरु हुने तय भयो । केपी ओलीस“ग त्यही“ भेट भयो । धेरै साथीहरू बिहान अ“ध्यारैमा आइपुग्नुभयो । रामनाथ दाहाल, शिव सिवाकोटी, सीपी र आरकेहरू सबै बैठकमा थिए । बैठक सुरु हुनासाथ चर्काचर्की प¥यो । त्यहा“ चुनीचुनी हत्या गर्ने सवालमा प्रश्नहरू उठे । मारिएका मानिसहरूबारे कुरा उठे । त्यहा“ सामान्य जनता पनि मारिएका थिए । सीपीहरूको शैलीको कडा आलोचना भयो । विश्व भट्टको आलोचनाको उग्रशैली र झापा जिल्ला कमिटीभित्रकै अधिकांश साथीहरूको यसप्रतिको असन्तुष्टिका कारण सीपीहरूले आत्मालोचना गरे । उनले ‘अब यस्तो घटना दोहोरिनेछैन र हामी एक्सन प्रधानतालाई रोक्छौं र विचारलाई प्राथमिकतामा राख्छौं’ भने । पार्टीभित्र दुई लाइनको सङ्घर्ष सञ्चालनको तरिकाको पनि कडा आलोचना भयो र दीपक विश्वासको पार्टीभित्र मतभेद राख्नेमाथि हमला गर्ने शैलीको पनि प्रतिवाद भयो । यी सबै कुरालाई त्यहा“ उनीहरूले स्वीकार गरे र हामीलाई ढुक्क बनाए । हामीले मोहनचन्द्रलाई झापामै काममा लगाउने अनुरोध ग¥यौं र बैठक सकेर बिदा भएर फर्कियौं । हामी फर्किंदा सौहार्दपूर्ण वातावरणको अनुभव गरेका थियौं र सा“च्चै आत्मालोचना गरे भन्ने ठानेका थियौं । किनकि, हामीले उग्रवादले गर्ने षड्यन्त्रका तौरतरिकाको ज्ञान हासिल गरिसकेका थिएनौं ।
पर्खिरैछ तिम्रै आसमा यो भूमिको माटो ।
अल्छी बनी कोठाभित्र टोलाउनु हुन्न
नुन खाएको कुखुराझैं लोलाउनु हुन्न ।
तारा झरे आकाशले रंग फेरिसक्यो
बिहानीको घामले तिम्रो कोठा हेरिसक्यो
उठ अब भविष्यको निम्ति जा“गर झिक
देशको असल छोराछोरी बन्न अहिल्यै सिक ।’
झापा जिल्ला को–अर्डिनेसन कमिटीको गठनपछि मेरो कामको जिम्मा माई पश्चिमको क्षेत्र प¥यो । गौरीगन्ज, तोपगाछी र दमक क्षेत्रमा सम्पर्क बलियो थियो । किनभने, मैले २०२६ सालदेखि पूर्णकालीनजस्तै भएर यसै क्षेत्रमा खुला आन्दोलनको नेतृत्व गरेको थिए“ । गौरीगन्जको काण्डपछि म यही क्षेत्रबाट ०२८ सालमा भूमिगत भएको थिए“ । यस क्षेत्रमा एक वर्षजति काम गरेपछि मोरङतिर पनि कामको विस्तार भयो । ०२९ सालको सुरुतिर मोरङ क्याम्पसका विद्यार्थीहरू हाम्रो गतिविधिबाट प्रभावित भएर गाउ“ जाने अभियानतिर लाग्न थाले । गौरीगन्ज घटनामा घाइते भएर उपचारका लागि विराटनगर आउने क्रममा त्यसबेलाका मोरङ क्याम्पसका सभापति छत्रमान कार्की, उपसभापति वासु गिरीलगायतका विद्यार्थीस“ग हाम्रो गाढा सम्बन्ध कायम भइसकेको थियो । उनीहरूले झापा जिल्ला कमिटीस“ग गाउ“मा काम गर्ने एकजना अनुभवी मान्छेको माग गरे । जिल्ला कमिटीले मेरो क्षेत्रस“ग जोडिएको जिल्ला भएकाले मलाई नै पठाउने निर्णय ग¥यो । त्यसबेला झापामा स्पष्ट दुई लाइन देखा परिसकेको थियो ।
खासगरी व्यक्तिलाई खतम गर्ने विषयलाई लिएर मत विभाजन भयो । ज्यामिरगढीमा मारिएका कर्णबहादुर मध्यम किसान थिए, कुनै ‘दलाल जासुस’ थिएनन् । यो घटनापछि मोहनचन्द्र अधिकारी यस्तो खाले हिंसाको विपक्षमा गए । त्यहा“ मोहनचन्द्र अधिकारी, रामनाथ दाहाल, केपी ओली र म एकातिर थियौं भने आरके मैनाली, सीपी मैनाली, राजन राजवंशी र भोगन राजवंशी एकातिर थिए । आरके र सीपी प्रत्यक्ष नक्सलपन्थीको दबाबमा थिए । तर, आरकेलाई भने उनीहरूको ठाडो आदेश त्यति चित्त नबुझेको कुरो उनी बेलाबेलामा व्यक्त गर्थे । मलाई मोरङ पठाउने पनि सीपीकै प्रस्ताव थियो । म उनीहरूको लाइनविरुद्ध भएको र माईवारीको इलाकामा राम्रो आधार भएकाले मोहनचन्द्रहरूबाट अलग गर्न पनि सायद उनीहरूले मलाई मोरङको प्रस्ताव गरे होलान् ।
मोरङ आएपछि म मध्यक्षेत्रका गाउ“हरू कसेनी, बाहुनी, बेलबारी, दुलारी आदिमा केन्द्रित भए“ । मोरङको जोगबनी क्षेत्र पनि हाम्रो कामको केन्द्रबिन्दु भयो । त्यहा“ ठूल्ठूला उद्योगहरू भएको र ठूलो सङ्ख्यामा मजदुरहरू रहेकाले काम गर्न निकै सजिलो थियो । पूरै जिल्लामा काम विस्तार गर्ने हिसाबले हामीले एउटा जिल्लास्तरीय सङ्गठन कमिटी बनायौं । म त्यसको सचिव बनें । वासु गिरी, जनार्दन राउतलगायत पा“चजना साथीहरू कमिटीमा थिए । गाउ“मा हाम्रो प्रचारप्रसारको काम तीव्र गतिले पैmलियो । राति ११–१२ बजेसम्म हामीहरू भेलाहरू गथ्र्यौं र किसानका विविध समस्यामा छलफल गथ्र्यौं । त्यसबेला झापा–मोरङमा सुकुम्बासी समस्या पनि चर्को रूपमा उठेको थियो र जङ्गल फ“डानी पनि तीव्र थियो । कानेपोखरी, रमाइलो झोडा, कुलझोडा, इन्द्रे झोडा आदि चर्चित थिए । दिनहु“जसो सरकारी सुरक्षाकर्मी र फ“डानीकर्ता बीचका झडपका खबरहरू आइरहन्थे । त्यसैले, झोडाको प्रभाव हाम्रो कमिटीभित्र पनि देखा पर्दथ्यो । पुराना बस्ती छोडेर पार्टी काम झोडातिरै केन्द्रित गर्नुपर्छ होला भन्ने विचार पनि कमिटीमा आउने गर्थे । तर, म झापामा छ“दा दुधेकैजले, झिलझिले र तोपगाछीका झोडाको अस्थिरताबाट परिचित भइसकेको थिए“ । कामको स्थायित्वका लागि पुराना बस्तीका किसान र मजदुरभित्रै काम केन्द्रित गर्नुपर्छ भन्ने पक्षमा थिए“ । त्यसैअनुसार हामीले मोरङका दक्षिणी क्षेत्रमा कामको विस्तार ग¥यौं । सहरका धेरै कारखानाहरूमा पनि मजदुरहरूका कमिटी निर्माण भइरहेका थिए । खगेन्द्र राई र बमबहादुर खड्काजस्ता लगनशील मजदुरहरू अत्यन्त लोकप्रिय बन्दै गइरहेका थिए ।
मैले मोरङको गोकुवा गाउ“मा पनि एउटा भरपर्दो आश्रयस्थल बनाएको थिए“ । रोहिणी तिम्सिना नाम गरेका एक जना किसान थिए । उनका भाइ मोरङ क्याम्पसमा पढ्थे र त्यहा“ अनेरास्ववियुमा सक्रिय थिए । उनीहरू आसामबाट बसाइ सरेर आएका रहेछन् । कम्युनिस्टलाई मन नपराउने धार्मिक परिवार रहेछ । मलाई ती विद्यार्थीले एक दिन दुःख पोखे– ‘मेरो माइला दाइलाई रिझाउन सके मेरो घर राम्रो आश्रयस्थल बन्छ । मैले जति कोसिस गरे पनि सकिन“ । त्यसैले तपाईंलाई लिएर जान्छु ।’ मैले ‘हुन्छ’ भनें र एक दिन बेलुका म उनको घरमा गए“ । उनी कट्टर धार्मिक मानिस रहेछन् । ‘राम’, ‘कृष्ण’बाहेक कसैलाई नमान्ने उनी भाइले ल्याएका ‘रेडबुक’हरू खोलामा बगाइदिन्छु भनेर झगडा गर्दा रहेछन् । मैले गएको बेलुकैदेखि उनीस“ग कुरा गर्न थालें । साथमा विधवा आमा, उनका बहिनी र परिवारलाई पनि राखें । उनका सबै कुरा सुनें । त्यस दिन मैले धेरै कुरा गरिन“ । दोस्रो दिन मैले उनलाई गाउ“का किसानहरूले भोगेका दुःखकष्ट, बसाइ हि“ड्नुका कारण आदिबारे चर्चा गरें । मैले ‘किन तपाईंका पुर्खा आसाम गए र तपाईं पुनः किन नेपाल फर्कनुभयो ?’ जस्ता प्रश्नोत्तरका साथ छलफल गरें । उनले मेरा कुरा ध्यानपूर्वक सुने । त्यसबाट मैले उनको आधा मन फर्किएको महसुस गरें । यो कात्तिकतिरको कुरा थियो । उनी दिउ“सो खेतमा धान काट्न गए, म पनि उनीस“गै गए“ । मैले पनि हल्का धान काट्न सघाउ“दै केही किसानका गीत सुनाए“ । म आपैंm गीत रचना गर्थें र आवश्यकताअनुसार गाउथें पनि । यसरी नै मैले त्यस घरमा चार दिन बिताए“ । उनी मस“ग यति घुलमिल भए कि पहिले ‘रेड बुक’ बगाउ“छु भन्ने मान्छे धर्मग्रन्थ बगाउन तयार भए । यसबाट त्यस क्षेत्रवरपर हाम्रो काम विस्तार गर्ने
आधार बन्यो ।
एक दिन त्यही“ गोकुवामै भएको बेला मोहनचन्द्र अधिकारी र पश्चिम बङ्गाल कमिटीका सदस्य केशव सरकार मलाई भेट्न आए । केशव सरकारले ‘झापामा मोहनचन्द्र असुरक्षित हुनुहुन्छ, तपाईंले मोरङतिर राखेर सुरक्षा दिनुप¥यो’ भने । उनको भनाइमा ‘पश्चिम बङ्गालमा दीपक विश्वासले आप्mनै पार्टीका तीनजना कमरेडको हत्या गराए । खोकन मजुमदारको ज्यानसमेत जोखिममा छ । अहिले नेपालमा आएका भाकपा (माले) का मान्छे भनेका दीपकका मान्छे हुन् । उनीहरूको नारा छ, पार्टीभित्रका विरोधीलाई पहिले सफाया गर । त्यसैले उहा“लाई यतै राख्नु राम्रो हुन्छ ।’
केशव सरकारका कुराहरू एक हदसम्म सही थिए र भारतका नक्सलपन्थीहरूभित्र भएका घटनाका बारेमा हामीलाई बिहारका नक्सलपन्थीहरूले यस्तै रिपोर्ट गरेका थिए । हामी त्यहा“बाट विराटनगर गयौं । मैले मोहनचन्द्रलाई जोगबनीको आश्रयस्थलमा राखें र वासु गिरीहरूस“ग सल्लाह गर्न गए“ । मोहनचन्द्रमाथि कडा निगरानी भएको र उनलाई धेरैले चिन्ने भएकाले जहा“तही“ राख्न सकि“दैनथ्यो । फेरि मोहनचन्द्रको बानी लुकेर बस्नसक्ने खालको पनि थिएन । जङ्गिने र रिसाउने बानी त्यत्तिकै थियो । कसैले नाम, थर सोध्यो भने जाइलागिहाल्थे । मैले मोरङका मेरा कमिटीका साथीहरूसित सल्लाह गरें । साथीहरूले एउटा उपाय निकाले । मोरङमा देवानसिंह राईको झोडामा भर्खरै हत्या भएकाले त्यहा“ प्रहरीको बिगबिगी थियो । त्यसैले, हामीले सुनसरीको प्रकाशपुर र राजाबास क्षेत्रमा लाने निधो ग¥यौं । मैले शालिकराम दाहालको माध्यमबाट सुनसरीको राजाबास र प्रकाशपुरमा पनि सम्पर्क जोडेको थिए“ । त्यहा“ अच्यूत पोख्रेल नामका एक जना युवा साथी थिए । तिनका माध्यमबाट म पहिले पनि त्यस क्षेत्रमा बसेको थिए“ । मोरङ क्याम्पसका विद्यार्थी माधव पोख्रेललाई साथमा लिएर म विराटनगरको जनपथबाट बिहान ३ बजे गाउ“ छल्दै नहरको बाटो मोहनचन्द्रलाई लिएर सुनसरीतिर लागें ।
बाटो धेरै लामो थियो र बीचमा कतै पनि हाम्रो आश्रयस्थल थिएन । बाटोमा भेटेका खुद्रे चिया पसलका चना–चिउरा चपाउने र पानी पिउनेबाहेक हामीस“ग कुनै उपाय थिएन । हामी शाखा नहरको सिधै उत्तर हु“दै खनार पश्चिमको चतराको मूल नहरमा पुग्यौं र झुम्का पार गरेर नहरैनहर सिङ्गियातिर लाग्यौं ।
घाम ओरालो लागिसकेको थियो । हामी थकानले लखतरान थियौं । पहिले म शालिकराम दाहाललाई लिएर जा“दा लालपुर हु“दै धुनीको बाटो गएको थिए“ । तर, यसपालि कालीझोडातर्फको बाटोबाट जाने निधो ग¥यौं । यो बाटो विद्यार्थी भाइले देखेको हुनाले हामीलाई सजिलो थियो । मोहनचन्द्र एकदमै ढिलो हि“ड्थे । ‘अलि छिटो हि“ड्नुस्’ भन्यो भने ‘जाओ तिमीहरू’ भनेर झर्कन्थे । कुनै कुरा सोध्यो भने रिसाइहाल्थे । बाटोभरि नै हामी दुवैजना अघि–अघि र उनी पछि–पछि जस्तै भयौं । सा“झ पर्न लागेकाले हामी अगाडि निकै हुत्तिएर हि“ड्यौं, चकलघटी बजार आउन लागेको थियो । पछाडिबाट एक्कासी हल्ला आयो– ‘गोद साला, त“ हामीले रक्सी खा“दा नाक थुन्ने ?’ यो आवाजले मेरो मनमा चिसो पस्यो । मोहनचन्द्रस“गकै झगडा परेको हुनसक्छ भन्ने लागेर हामी पछाडि नै फर्कियौं । तीनजना केटाले मोहनचन्द्रलाई पाखुरामा समातेका रहेछन् । एउटाले तान्ने र अर्कोले लछार्ने दुव्र्यवहार भइरहेको थियो । म गएर एक जनाको हात समात्दै भनें– ‘के गरेको भाइ यो, बरखी बारेको मान्छेलाई ? किन भ्mयाङ्लाङझुङ्लुङ पार्छौ ?’ तीनैजना धरानका केटा रहेछन् । एउटाले मलाई भन्यो– ‘दाइ, तपाईंस“ग हाम्रो झगडा होइन । हिजोआज कसले खा“दैन र नाक थुन्ने ?’ मैले भनें– ‘यो यस्तो मान्छे होइन, मेरो आप्mनो मान्छे हो, छोड ।’ त्यसपछि मलाई उनीहरूले घर सोधे । मैले ‘धरान’ भनें । फेरि ‘धरान कहा“ ?’ भने । मैले ‘पुतली बजार जनार्दन आचार्यको टोलमा’ भनें । त्यसपछि ‘ए दाइ, एकै ठाउ“का रहेछौं । तर, यसलाई चाहि“ सम्झाउनुहोला है’ भनेर उनीहरू बाटो लागे । त्यसपछि मोहनचन्द्र हामीस“ग बम्किन थाले– ‘म तीनैजनालाई साफ पार्दिन्थें । तपाईंहरूको आत्मरक्षाले गर्दा आज गुन्डाहरू बचेर गए ।’ मैले भनें– ‘अनि किन लुरुक्क परेर जता तान्यो, त्यतै तानिनुभएको त ?’ उनको भनाइ थियो– ‘म विचार गर्दै थिए“ †’ न उनीस“ग कुनै हतियार थियो, न त त्यति बल † तीन जनालाई कसरी एकसाथ खत्तम गर्थे ? यो जोगिएपछिको झोंक मात्र थियो । त्यहा“ भएको के रहेछ भने मोहनचन्द्रको नया“ मान्छे कतै भेटियो भने चिन्छ कि भनेर मुखमाथि हात राख्ने बानी थियो । त्यहा“ उनले हातले नाक छोपेछन् । ती जा“ड खाएका केटाहरूले आपूmले जा“ड खाएकाले यसले नाक थुन्यो भन्ने ठानेछन् र आइलागेका रहेछन् ।
विपत आपैंm आउ“दैन, त्यसलाई निम्त्याइन्छ । दोस्रो दिनको घटना पनि बडो सम्झनलायक छ । राजाबासमा रात बिताएर हामी प्रकाशपुरतिर लाग्दै थियौं । मोहनचन्द्रले भेष बदल्न सधैं बरखी बारेका लुगा लगाउ“थे । आज पनि त्यस्तै लुगा लगाएका थिए । हामी खेतको आलीबाट जा“दै थियौं । ठूलो बाटो हि“ड्दा चिनेका साथी भेटिएलान् भन्ने डर थियो । अचानक एकजना औलोमा काम गर्ने कर्मचारी भेटिए । तिनले मोहनचन्द्रलाई राम्रोस“ग चिन्दा रहेछन् । उनले मोहनचन्द्रलाई त्यो हालतमा देख्ता सहानुभूति जाग्नु स्वाभाविकै थियो । उनले भनिहाले– ‘मोहन दाइ के भयो ?’ मोहनचन्द्र जङ्गि“दै उतिर फर्किएर जवाफ दिन थाले– ‘को मोहन दाइ ? कसलाई भनेको ? गजबको मान्छे रहेछ बा † म त तिमीलाई चिन्दिन“ ।’ उसले भन्यो– ‘हामीस“गै धनकुटामा औलोमा काम गर्दा बसेको होइन ? क्या, मोहन दाइ पनि †’ उसले मात्र के भनेको थियो, मोहनचन्द्रले उसको सातो काढे र नचिनेको बहाना गरे । ऊ त्यहा“बाट हि“ड्यो । हामी केही बेरपछि एउटा किसानको घरमा पुग्यौं । त्यहा“ पुगेको १० मिनेट पनि नपुग्दै प्रहरी गाउ“ पसेको खबर आयो । त्यहा“का साथीहरू आत्तिएका थिए । त्यही औलोमा काम गर्नेलाई दोष लगाउ“दै थिए । यो घटना सा“चो थियो वा अफवाह थियो वा त्यहा“का साथीले डरले पैmलाएका थिए, हामीस“ग छानबिन गर्ने कुनै आधार थिएन । किनकि, हामी सर्वथा नया“ इलाकामा थियौं । उनीहरूले भनेको पत्याउनुबाहेक हामीस“ग विकल्प थिएन । उनीहरूकै सल्लाहमा हामी भात न पानी भएर का“चो दुई माना चामल र अलिकति नुन लिएर कोसी बा“धको बाटो भारतको वीरपुर निक्लने भनेर हि“ड्यौं । त्यहा“बाट नेपालको सिमाना २७ किलोमिटर टाढा रहेछ । अघिल्लो दिनको लामो यात्रा, हातमा का“चो चामलको पोको, भदौका घाम, मोहनचन्द्रजस्तो बसौं भन्यो भने पनि आइलाग्ने, चा“डो हि“डौं भन्दा पनि आइलाग्ने साथी, पेटमा का“चो चामल † हाम्रो हालत के भयो होला †
३ बजेतिर हामीले सीमा पार ग¥यौं । पारि भीमनगर भन्ने सानो बजार रहेछ । हामीस“ग केही किनेर खान पुग्दो पैसा पनि थिएन । मस“ग १५ रुपैया“जति थियो र हामीले त्यही पैसाले जोगबनी पुग्नु थियो । बसमा चढेर जाने पैसा नभएकाले मैले ट्रक खोज्न थालें । एकजना सरदार ट्रकमा माल लिएर जोगबनी जा“दै रहेछन् । उनले ‘त्यति पैसाले लान्न“’ भने । मोहनचन्द्र फेरि झोंक्किन थाले । मैले मोहनचन्द्रलाई अलिक पर बसाएर एक्लै कुरा गर्न थालें । सरदारले भन्यो– ‘नेपालबाटै किन नगएको त ?’ मैले ‘नेपालबाट धेरै पैसा लाग्ने भएकाले यताबाट जान लागेको’ भनें । उसले खलासीलाई ‘माथि हुटमा चढाइदे’ भन्यो । हामी तीनैजना हुटमा बसेर जोगबनीतिर लाग्यौं । भोकको पीडा कस्तो हु“दो रहेछ भन्ने कुराको अनुभूति मलाई बाटाको देब्रे किनारामा बन्जाराहरूले पकाइरहेको खाना देखेर भयो । एकातिर बा“सघारीको छेउमा बकुल्लो भुत्लाइरहेको दृश्य देखिन्थ्यो भने अर्कोतिर कराइमा मासु भुटिरहेको देखिन्थ्यो । बकुल्लो र काग मलाई सबैभन्दा मन पर्दैनथे । तर, त्यो दृश्यले मेरो मुखमा थुक रसाइरहेको थियो, म घुटघुटी निल्दै थिए“ र भोकलाई बिर्सने प्रयत्न गर्दै थिए“ ।
हामी सा“झ जोगबनी पुग्यौं । रघुपति जुटमिलको क्वार्टरमा खगेन्द्र राईकोमा बस्यौं । त्यहा“ मजदुरको एउटा मिल्स एरिया कमिटी थियो । त्यो रात त्यही“ खाना खायौं, आरामसित सुत्यौं र भोलिपल्ट मोहनचन्द्रप्रति झापालीहरूले गरेको व्यवहार र झापाको व्यक्तिहत्याको लाइनबारे छलफल चलाउन मोरङका साथीहरू बसेर एउटा बैठक ग¥यौं । झापा जिल्ला कमिटी र मोरङ जिल्ला सङ्गठन कमिटीबीच चिसि“दै गरेको सम्बन्ध र झापामै रहेका दुई गुटबीच बढ्दै गरेको मतभेदलाई हल गर्न भनेर म र विश्वराज भट्ट (जोगबनी एरिया कमिटीका सचिव) झापा जाने कुरा भयो । हामीस“ग मोहनचन्द्र अधिकारी पनि झापा जाने र उहा“लाई उतै राख्ने तय गरियो । यसैअनुसार हामी बिहान जोगवनीबाट पूर्णियाको अररिया कोटको गाडी चढ्यौं । अररिया कोटमा गएर खाना खायौं । हामी त्यहा“बाट पूmलबारिया हु“दै झापाको कोरोबारी निस्कने योजनामा थियौं । कोरोबारी मेरो झापामा हु“दाको क्षेत्र पथ्र्यो र त्यहा“ हाम्रा आश्रयस्थलहरू थिए । अजित राजवंशी, गोपाल लामा र कालुराम राई त्यस क्षेत्रमा घर भएका गौरीगन्ज काण्डमा मुद्दामा परेका साथीहरू थिए ।
अररिया कोटबाट करिब २० किलोमिटर जति हामी बसमा गयौं । त्यसबेला भारतका गाउ“हरू पनि नेपालजस्तै यातायातविहीन रहेछन् । त्यहा“बाट ओर्लिएर हामी पैदल पूर्वतिर लाग्यौं । एक घन्टाजति हि“डेपछि एउटा ठूलो गाउ“ आयो । बाटोको छेउमा एउटा चियापसलमा पा“च÷सातजना मानिस बसेका थिए । हामीलाई पसलको बेन्चमा बस्ने एक जनाले सोध्यो– ‘कहा“ जाने ?’ हामीले ‘पूmलबारिया बजार जाने’ भन्यौं । उसले घाटको पैसा तिरेर जान भन्यो । मैले ‘केको घाट ?’ भनेर सोधें । उसले ‘नदी तरेको’ भन्यो । हामीले ठान्यौं, अगाडि नदीमा नाउ तर्नुपर्ने रहेछ । हामीले भन्यौं– ‘हामी नाउमै दिन्छौं ।’ उसले ‘अहिले नाउ छैन, यही“ पैसा दिएर जाऊ’ भन्यो । मोहनचन्द्र र भट्ट झगडा गर्न लागे । बाझाबाझ सुरु भयो । ऊ पैसा नतिरी अगाडि बढ्न दिन्न भन्छ । मोहनचन्द्रले तथानाम भन्न थाले । मान्छेहरूको भीड बढ्दै गयो । मैले अलिकति अगाडि बढेर हेरें । त्यहा“ बालुवा थुप्रिएको सुक्खा खोलो थियो, पानी थिएन । मैले त्यहा“का मान्छेलाई सोधें– ‘यो के हो भाइ ? बिनापानीको खोलामा नाउको पैसा लिने ?’ एकजनाले भने– ‘छोड्नुस् भाइ, यहा“ यिनीहरूस“ग लफडा नगर्नुस्, त्यहा“ पानी ठूलो परेको बेला र तल बा“ध थुनेको बेला नाउ लाग्छ । बाहिरको मान्छेलाई यिनीहरूले बाह्रै महिना यसै गर्छन् ।’ मोहनचन्द्र र भट्ट पाखुरा बटारी–बटारी बाझिरहेका छन् । हाम्रो साथ दिने मान्छे त्यहा“ कोही छैन । अनकन्टार भारतको गाउ“ † मलाई ती मान्छेको कुरा चित्त बुभ्mयो र सायद तीन मोहर हो या तीन रुपैया“ हो, हातमा थमाइदिएर मोहनचन्द्रलाई बाटो लाग्न भनें । मोहनचन्द्रहरू पनि थाकिसकेका थिए । किनकि, त्यहा“ उनीहरू टसमस हुनेवाला थिएनन् र हामीले कुटाइ खाने स्थिति थियो । मोहनचन्द्र कराउ“दै अघि बढे । मोहनचन्द्रको गाली चर्को हु“दै गयो– ‘हाम्रो देशका गोरु चोरहरू † लुटेराहरू † एकएक गरेर सिध्याउनुपर्ने †’ भट्टले पनि त्यत्तिकै गाली गरिरहेका थिए । एक छिनपछि दुवैजना ममाथि खनिए । ‘तपाईंमा संशोधनवाद हावी भयो, तपाईं लत्रिनुभयो, हामी पैसै नदिईकन हि“ड्थ्यौं ।’ मैले भनें– ‘तपाईंको पक्षमा माइबाप छैन, न तपाईं लडेर जित्नुहुन्छ, न त तर्कले सम्झाउन सक्नुहुन्छ । कति घन्टा झगडा गरेर बस्ने ?’ बाटोमा अलि–अलि झगडा पर्दै गयो । उनीस“ग धेरै पटक हि“डेको र उनको बानी बुझिसकेकाले मैले यसलाई सहज
रूपमा लिए“ ।
बेलुका सा“झतिर हामी पूmलबारिया पुग्यौं । त्यो नेपालको गौरीगन्ज कोरोबारी र महाभाराका बासिन्दाको पनि भारतको नजिकको बजार थियो । बजार त्यति ठूलो थिएन । सा“झ परिसकेको र ज्यादै थाकेको हुनाले हामी बिहान मात्र नेपाल प्रवेश गर्ने निधोमा पुग्यौं । एउटा सानो होटलमा खाना खायौं । मेरो जीउ असाध्यै तातेको थियो । १ सय २ डिग्री ज्वरो आएको मान्छेजस्तो खुट्टा एकदमै पोलेको थियो । मलाई खाना पनि त्यति रुचेन । बेलुका हामीले पैसा तिर्नुपर्ला भनेर त्यसै होटलको बाहिर बरन्डामा सुत्ने निर्णय ग¥यौं ।
त्यतिखेर पारिबाट आएका नक्सलपन्थीहरू जस्ता किसिमका ढा“चाका“चा लिएर आउ“थे, जोजस्तो मान्छेको सम्पर्कमा हुन्थ्यो, उसले त्यसैको नक्कल गथ्र्यो । विराटनगरमा सम्पर्क गर्ने जयन्त नाम गरेका अत्यन्तै अव्यवहारिक नक्सलपन्थी थिए । लुङ्गी र सर्ट मात्र लाउने । घाउखटिराको उपचार नगर्ने, जुत्ता नलगाउने, रिक्सा नचढ्ने, होटलमा पैसा तिरेर नबस्ने, जनताकोमा किनेर नखाने आदि उनका पालाका कडा नियम थिए । भट्ट उनको अनुशरण गरेर हुबहु नक्कल गर्थे । उनको अनुशरण नगर्नेहरू बुर्जुवाको पङ्क्तिमा पर्थे । उता झापामा आउने नक्सलपन्थीहरूको अर्कै चालढाल थियो । दीपक विश्वासको गोजीमा जहिले पनि बोरोलिन हुन्छ भन्ने चर्चा उनीहरू गर्थे । त्यहा“ होटलमा पैसा तिरेर बस्दा बुर्जुवा हुने डरले हामीले रात बिताउन बाहिरको पेटी रोज्यौं । होटलवालालाई दया लागेछ । उनी पनि सामान्य मान्छे थिए । उनकोमा सामान्य खाना खाने व्यवस्था मात्र थियो, सुत्ने व्यवस्था थिएन । उनले हामीलाई बाहिर पेटीमा सुते राती प्रहरीको गस्तीले समातेर लाने र झमेला हुने बताए । त्यहा“ बाहिर सुत्न दि“दा रहेनछन् । प्रायः सीमाका बजारमा सुरक्षाका कारण त्यस्तो कडाइ गरिएको रहेछ । त्यसपछि हामीलाई उनैले भित्र भुइ“मा गुन्द्री र तन्ना दिए । हामीले त्यही“ रात काट्यौं । मेरो खुट्टा तातेर धेरै पोलेकाले म राम्ररी निदाउन सकिन“ ।
भोलिपल्ट बिहानै उठेर हामी झापाको कोरोबारीको सीमातिर लाग्यौं । हामीले सिमाना पार गर्दा करिब ९ बजेको थियो । सिमाना नजिकै राजवंशीको एउटा सानो गाउ“ थियो । मैले ०२७ सालतिर गौरीगन्ज क्षेत्रमा काम गर्दा अजित राजवंशीको माध्यमबाट यहा“को सम्पर्क बढाएको थिए“ । ०२८ सालमा भूमिगत भएपछि यो क्षेत्रमा पनि हाम्रा राम्रा आश्रयस्थल थिए । हामी त्यही“को एउटा टोलमा पस्यौं । अजित राजवंशीस“ग सम्पर्क ग¥यौं र दिन त्यही“ बितायौं । बेलुकातिर ग्वालडुब्बातिर लाग्यौं । ग्वालडुब्बा हाम्रो पूर्वको पार्टीको सम्पर्कको थलो थियो, पार्टी सामग्री र चिठीपत्र पनि त्यही“ छोडिन्थ्यो । हामी पुगेकै दिन बिहान केपी ओली त्यहा“बाट हि“ड्नुभएको रहेछ । त्यहा“ मानबहादुर राईले ‘खड्ग कमरेड बिहान जानुभयो’ भने । त्यसबेला हामी सबैका आ–आप्mना गुप्त नाम थिए । केपीलाई त्यस क्षेत्रमा खुला नामले कसैले चिन्दैनथ्यो । तर, उहा“ले आप्mनो खुला नाम बताएर हि“डेको कुराले त्यहा“ सानो चर्चा पायो । ‘किन आप्mनो नाम खोल्दै हि“ड्छन् यिनी ?’ मैले भने“– ‘न अर्कै खड्ग हो कि के थाहा ?’ त्यसबेला यस्ता कुरा पनि आलोचनाका विषय बन्थे । केपीले हामीलाई कहा“ आउने भनेर पत्र छोडेर गएका रहेछन् । त्यसैअनुसार हामी बिहानै माईतिर लाग्यौं, शिवगन्जको दक्षिण हु“दै बिरङबारी केपी ओलीकै गाउ“मा पुग्यौं । यो भदौतिरको कुरा थियो । हामीलाई बिरङ छेउकै कुनै घरमा बेलुका इलाकाका साथीहरूद्वारा पु¥याइयो । झापा जिल्ला कमिटीस“ग मोरङ जिल्ला सङ्गठन कमिटीको कुराकानी त्यही“ तय गरिएको रहेछ । यो कुरा सीपीहरूस“गै छलफल गरेर मिलाइएको थियो । बैठक बिहानबाट सुरु हुने तय भयो । केपी ओलीस“ग त्यही“ भेट भयो । धेरै साथीहरू बिहान अ“ध्यारैमा आइपुग्नुभयो । रामनाथ दाहाल, शिव सिवाकोटी, सीपी र आरकेहरू सबै बैठकमा थिए । बैठक सुरु हुनासाथ चर्काचर्की प¥यो । त्यहा“ चुनीचुनी हत्या गर्ने सवालमा प्रश्नहरू उठे । मारिएका मानिसहरूबारे कुरा उठे । त्यहा“ सामान्य जनता पनि मारिएका थिए । सीपीहरूको शैलीको कडा आलोचना भयो । विश्व भट्टको आलोचनाको उग्रशैली र झापा जिल्ला कमिटीभित्रकै अधिकांश साथीहरूको यसप्रतिको असन्तुष्टिका कारण सीपीहरूले आत्मालोचना गरे । उनले ‘अब यस्तो घटना दोहोरिनेछैन र हामी एक्सन प्रधानतालाई रोक्छौं र विचारलाई प्राथमिकतामा राख्छौं’ भने । पार्टीभित्र दुई लाइनको सङ्घर्ष सञ्चालनको तरिकाको पनि कडा आलोचना भयो र दीपक विश्वासको पार्टीभित्र मतभेद राख्नेमाथि हमला गर्ने शैलीको पनि प्रतिवाद भयो । यी सबै कुरालाई त्यहा“ उनीहरूले स्वीकार गरे र हामीलाई ढुक्क बनाए । हामीले मोहनचन्द्रलाई झापामै काममा लगाउने अनुरोध ग¥यौं र बैठक सकेर बिदा भएर फर्कियौं । हामी फर्किंदा सौहार्दपूर्ण वातावरणको अनुभव गरेका थियौं र सा“च्चै आत्मालोचना गरे भन्ने ठानेका थियौं । किनकि, हामीले उग्रवादले गर्ने षड्यन्त्रका तौरतरिकाको ज्ञान हासिल गरिसकेका थिएनौं ।
झापा सङ्घर्षलाई फर्केर हेर्दा
घनेन्द्र बस्नेत
२०२८–३० सालमा भएको बहुचर्चित झापा सङ्घर्ष झन्डै साढे चार दशक पुरानो भइसकेको छ । सङ्घर्षको त्यस अवधिमा सातजना वीर योद्धाहरूले सहादत प्राप्त गर्नुभयो । कमरेडहरू चन्द्र डा“गी र रामप्रसाद प्रधान अलगअलग मिति र स्थानमा मारिनुभयो भने रामनाथ दाहाल, नेत्र घिमिरे, वीरेन राजवंशी, नारायण श्रेष्ठ र कृष्ण कुइ“केललाई जेल सार्ने बहानामा झापाको चन्द्रगढी जेलबाट निकालेर झापा र इलामको सिमानामा पर्ने सुखानीको जङ्गलमा लगेर तत्कालीन प्रतिक्रियावादी शासकहरूले ०२९ साल फागुन २१ गते निर्ममतापूर्वक हत्या गरे । झापा आन्दोलनले सबैभन्दा ठूलो धक्का खाएको साथै नेपाली जनता उहा“हरूका सहयोद्धाहरूलगायत नेपाली कम्युनिस्ट क्रान्तिकारीहरूका निम्ति अत्यन्तै दुःखद एवम् पीडादायी त्यो दिन बितेको पनि त्रिचालीस वर्ष पूरा भइसकेको छ ।
यो साढे चार दशकको अवधिमा राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रमा ठूल्ठूला परिवर्तन भएका छन् । त्यसबेला जल्दोबल्दो रूपमा रहेको निर्दलीय पञ्चायती व्यवस्था र राजतन्त्रको निरङ्कुशतालाई ०४६ सालको संयुक्त जनआन्दोलनले समाप्त पारिदियो । ०६२–६३ को जनक्रान्तिले पुनः ब्य“ुताइएको राजाको निरङ्कुशतालाई मात्र होइन, सदियौंदेखि शोषण र शासन गर्दै आएको राजतन्त्रलाई नै समाप्त पारिदियो । यतिबेला नेपाली जनताका छोराछोरी सरकारमा छन्, सरकार प्रमुख र राष्ट्र प्रमुख नै छन् । हाम्रो देशमा यतिबेला समावेशी लोकतन्त्र र सङ्घीय गणतन्त्र स्थापना भएको छ । नेपाली जनताको चीर प्रतीक्षित चाहनाअनुसार नै जनताले चुनेको संविधान सभामार्फत मुलुकमा लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको संविधान जारी भइसकेको छ । आज नेपाली जनताले मौलिक हक अधिकार प्राप्त गरेका छन्, स्वतन्त्र छन् र सार्वभौमसत्ता सम्पन्न छन् ।
एउटा विशिष्ट राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय परिस्थितिमा सुरु भएको थियो– झापाको सशस्त्र विद्रोह । त्यतिबेला रुस र चीनको विवादले अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिस्ट आन्दोलन विभाजित भइसकेको थियो । त्यसले दुनिया“को कम्युनिस्ट आन्दोलनमा ठूलो विभाजनको बीउ रोपेको मात्र होइन, नकारात्मक प्रभाव पारेको थियो । तर, आफ्नो मुलुकमा जेजस्तो परिणाम ल्याएको भए पनि त्यतिबेला चीनमा चलिरहेको सांस्कृतिक क्रान्तिले दुनिया“का विभिन्न देशहरूमा र खासगरी एसियाली देशहरूमा सशक्त प्रभाव पारेको थियो । झापा जिल्लास“ग सिमाना जोडिएको भारतको नक्सलवाडीबाट सुरु भएको आन्दोलनले भारतका विभिन्न प्रान्तहरूमा सशस्त्र सङ्घर्षको विस्तार गरिरहेको थियो । हिन्दचिनी जनताले चलाएको अमेरिकी साम्राज्यवाद विजयोन्मुख बन्दै थियो । पूर्वी एसियाका कतिपय मुलुकहरूमा कम्युनिस्ट आन्दोलन अघि बढिरहेको थियो । यी सब कुराहरूले नेपाली कम्युनिस्ट क्रान्तिकारीहरूलाई सामन्तवाद तथा साम्राज्यवादविरोधी सङ्घर्षमा होमिन प्रेरित गरिरहेका थिए ।
त्यतिबेला हाम्रो मुलुकमा निरङ्कुश सामन्ती राजतन्त्र र फासिस्ट पञ्चायती व्यवस्थाको राज थियो । अनेक प्रकारका शोषण उत्पीडनको जा“तोमा पिसिएका नेपाली जनतामा क्रान्तिकारी परिवर्तनको चाहना प्रबल बन्दै गइरहेको थियो । तर, सामन्तवाद तथा साम्राज्यवादका सबै प्रकारका विभेद, शोषण तथा उत्पीडनलाई समाप्त पार्दै जनवादी क्रान्ति सम्पन्न गर्ने लक्ष बोकेर ००६ सालमा गठन भएको नेपाल कम्युनिस्ट पार्र्टी ०१९ सालको तेस्रो महाधिवेशनपछि विभाजित भयो । बीसको दशकको उत्तराद्र्धमा आइपुग्दा नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी सानाठूला अनेकांै टुक्राहरूमा विभाजित भएको थियो । गुट, फुट र विभाजनले गर्दा नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनमा पलायनता, निराशा, आत्मसमर्पणवाद र विसर्जनवादजस्ता हानिकारक चिन्तन र प्रवृत्तिहरू मौलाउ“दै गइरहेका थिए । ती सब हानिकारक प्रवृत्तिहरूलाई चिर्दै आन्दोलन अघि बढाउन त्यतिबेला एउटा जुझारु सङ्घर्षको आवश्यकता थियो ।
त्यसताका किसान, मजदुर, युवा, विद्यार्थी र बुद्धिजीवीहरूको सहभागितामा भएका मोही बेदखलीविरोधी आन्दोलन, ‘गोर्खा भर्ती बन्द गर’ भन्दै भएका आन्दोलन, मह“गीविरोधी आन्दोलन, सुस्ता र महेशपुरमा भारतले गरेको सीमा अतिक्रमणविरुद्धका आन्दोलन र हिन्दचिनी जनताको सङ्घर्षमा ऐक्यबद्धता जनाउन भएको आन्दोलनजस्ता जनताका शान्तिपूर्ण आन्दोलनलाई समेत शासक वर्गले निर्ममतापूर्वक दमन गरिरहेको थियो । झापाली कम्युनिस्टहरूलाई यी सब कुराले समेत विद्रोहमा उत्रन प्रेरित गरे ।
तत्कालीन पूर्व कोसी प्रान्तीय कमिटीस“ग झापा जिल्ला कमिटीका मतभेदहरू चर्किंदै थिए । मतभेद समाधान नहुने अवस्थामा पुग्यो । क्रान्तिको थालनी गर्ने विषयमा कुरा नमिलेपछि ०२८ सालमा आइपुग्दा झापा जिल्ला कमिटी पूर्व कोसी प्रान्तीय कमिटी बाट अलग भयो र झापाली कम्युनिस्टहरूले सशस्त्र सङ्घर्षको बाटो अवलम्बन गरे ।
सशस्त्र सङ्घर्षको थालनी गर्नुपूर्व झापामा क्रान्तिकारी राजनीतिको प्रचारप्रसार राम्ररी भएको थियो । पार्टी कमिटी गठन गर्ने तथा जनसङ्गठन निर्माण गर्ने काम जिल्लाव्यापी रूपमा भएको थियो । सशस्त्र सङ्घर्षको सिलसिलामा वर्ग शत्रु खत्तम अभियानअन्तर्गत दुश्मन ठानिएका ६ जना ब्यक्तिहरू मारिए भने सातजना कम्युनिस्ट क्रान्तिकारीहरूले सहादत प्राप्त गर्नुप¥यो । त्यसबेला थुप्रै किसान, युवा तथा बुद्धिजीवीहरूले दुःखकष्ट र यातना भोग्नुप¥यो । ठूलो सङ्ख्यामा कम्युनिस्टहरू पक्राउ परे । उनीहरूले अनेक प्रकारका शारीरिक तथा मानसिक यातना र जेलनेलको सजाय भोग्नुप¥यो । तर, त्यो सङ्घर्षले देशको शासक वर्गलगायत सबैखाले प्रतिक्रियावादीहरूलाई आतङ्कित पा¥यो भने देशभरका कम्युनिस्ट क्रान्तिकारीहरूमा नया“ जोस, जा“गर र उत्साह जगाउन सफल भयो । झापा सङ्घर्षलाई तत्कालीन प्रतिक्रियावादी शासक र त्यसका मतियारहरूले व्यक्ति हत्या र आतङ्कवादको संज्ञा दिए । पञ्चायतविरोधी राजनीतिक नेताहरू कसैले स्पिरिट राम्रो भने तर आन्दोलनको विरोधै गरे । कसैले पञ्चायती व्यवस्थाविरुद्धको विद्रोह हो, तर बाटो गलत हो भने । कसैले देशीविदेशी प्रतिक्रियावादीहरूको सुनियोजित षड्यन्त्र हो भने । वास्तवमा के थियो त झापा विद्रोह ? त्यो सामन्तवाद तथा साम्राज्यवादका सबै प्रकारका शोषणलाई समाप्त पारेर नेपाली जनताको जनवादी सत्ता कायम गर्ने एउटा अभियान थियो । अनेक टुक्रामा विभाजित कम्युनिस्ट पार्टीलाई सङ्घर्षकै दौरान र क्रान्तिकारी आधारमा एकीकरण गर्ने मान्यता बोकेको अभियान थियो । गुट, फुट र विभाजनकै कारण त्यसबेला व्याप्त पलायनता, निराशा र आत्मसमर्पणजस्ता दक्षिपन्थी विचार र प्रवृत्तिलाई समाप्त पादै देशभर छरिएर रहेका कम्युनिस्ट क्रान्तिकारीहरूलाई एकीकृत गर्दै सुदृढ क्रान्तिकारी पार्टी निर्माण गर्ने र नेपाली क्रान्तिलाई अघि बढाउने उद्देश्य लिएर अघि बढेको एउटा कदम थियो । पछि आएर त्यही क्रान्तिकारी धाराकै आधार र जगमा को–अर्डिनेसन केन्द्रको गठन, नेकपा (माले) को गठन र नेकपा (एमाले) को निर्माणले त्यसलाई पुष्टि गर्दछ ।
झापा आन्दोलनमा उग्रवामपन्थी मनोगतवाद, अन्धनक्कल गर्ने प्रवृत्तिजस्ता थुप्रै गल्तीकमजोरीहरू पनि थिए । त्यसलाई पछि आएर समयक्रममा सच्याउने काम भयो । ती कमजोरीहरूले त्यस आन्दोलनले पारेको प्रभाव र निर्वाह गरेको ऐतिहासिक महŒवको भूमिकालाई ओझेल पार्न सक्दैनन् । त्यही धारबाट अघि बढ्दै विकसित भएको पार्टी नेकपा (एमाले) आज मुलुकको सबैभन्दा शक्तिशाली पार्टी रहेको छ र राज्यसत्ता सञ्चालनको केन्द्रमा रहेको छ । यो हाम्रो लागि गर्वको विषय हो ।
आजको परिवर्तित सन्दर्भ र विकसित चेतनाले हेर्दा साढे चार दशक पुरानो झापा सङ्घर्ष सामान्यजस्तो लाग्न सक्छ, तर त्यसबेलाको राष्ट्रिय तथा अन्तराष्ट्रिय परिस्थिति, हाम्रो देशको कम्युनिस्ट आन्दोलनको अवस्था र त्यसबेलाको जनताको चेतनालाई हेर्ने हो भने यसलाई सामान्य घटनाका रूपमा लिन मिल्दैन । त्यस आन्दोलनले देशव्यापी रूपमा पारेको प्रभाव, परिणामतः वामपन्थी तथा प्रजातान्त्रिक आन्दोलनको विकासमा पारेको प्रभावको हिसाबले हेर्दाखेरि त्यसलाई एउटा ऐतिहासिक महŒवको कोसेढुंगा नै भन्न सकिन्छ ।
यो साढे चार दशकको अवधिमा राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रमा ठूल्ठूला परिवर्तन भएका छन् । त्यसबेला जल्दोबल्दो रूपमा रहेको निर्दलीय पञ्चायती व्यवस्था र राजतन्त्रको निरङ्कुशतालाई ०४६ सालको संयुक्त जनआन्दोलनले समाप्त पारिदियो । ०६२–६३ को जनक्रान्तिले पुनः ब्य“ुताइएको राजाको निरङ्कुशतालाई मात्र होइन, सदियौंदेखि शोषण र शासन गर्दै आएको राजतन्त्रलाई नै समाप्त पारिदियो । यतिबेला नेपाली जनताका छोराछोरी सरकारमा छन्, सरकार प्रमुख र राष्ट्र प्रमुख नै छन् । हाम्रो देशमा यतिबेला समावेशी लोकतन्त्र र सङ्घीय गणतन्त्र स्थापना भएको छ । नेपाली जनताको चीर प्रतीक्षित चाहनाअनुसार नै जनताले चुनेको संविधान सभामार्फत मुलुकमा लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको संविधान जारी भइसकेको छ । आज नेपाली जनताले मौलिक हक अधिकार प्राप्त गरेका छन्, स्वतन्त्र छन् र सार्वभौमसत्ता सम्पन्न छन् ।
एउटा विशिष्ट राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय परिस्थितिमा सुरु भएको थियो– झापाको सशस्त्र विद्रोह । त्यतिबेला रुस र चीनको विवादले अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिस्ट आन्दोलन विभाजित भइसकेको थियो । त्यसले दुनिया“को कम्युनिस्ट आन्दोलनमा ठूलो विभाजनको बीउ रोपेको मात्र होइन, नकारात्मक प्रभाव पारेको थियो । तर, आफ्नो मुलुकमा जेजस्तो परिणाम ल्याएको भए पनि त्यतिबेला चीनमा चलिरहेको सांस्कृतिक क्रान्तिले दुनिया“का विभिन्न देशहरूमा र खासगरी एसियाली देशहरूमा सशक्त प्रभाव पारेको थियो । झापा जिल्लास“ग सिमाना जोडिएको भारतको नक्सलवाडीबाट सुरु भएको आन्दोलनले भारतका विभिन्न प्रान्तहरूमा सशस्त्र सङ्घर्षको विस्तार गरिरहेको थियो । हिन्दचिनी जनताले चलाएको अमेरिकी साम्राज्यवाद विजयोन्मुख बन्दै थियो । पूर्वी एसियाका कतिपय मुलुकहरूमा कम्युनिस्ट आन्दोलन अघि बढिरहेको थियो । यी सब कुराहरूले नेपाली कम्युनिस्ट क्रान्तिकारीहरूलाई सामन्तवाद तथा साम्राज्यवादविरोधी सङ्घर्षमा होमिन प्रेरित गरिरहेका थिए ।
त्यतिबेला हाम्रो मुलुकमा निरङ्कुश सामन्ती राजतन्त्र र फासिस्ट पञ्चायती व्यवस्थाको राज थियो । अनेक प्रकारका शोषण उत्पीडनको जा“तोमा पिसिएका नेपाली जनतामा क्रान्तिकारी परिवर्तनको चाहना प्रबल बन्दै गइरहेको थियो । तर, सामन्तवाद तथा साम्राज्यवादका सबै प्रकारका विभेद, शोषण तथा उत्पीडनलाई समाप्त पार्दै जनवादी क्रान्ति सम्पन्न गर्ने लक्ष बोकेर ००६ सालमा गठन भएको नेपाल कम्युनिस्ट पार्र्टी ०१९ सालको तेस्रो महाधिवेशनपछि विभाजित भयो । बीसको दशकको उत्तराद्र्धमा आइपुग्दा नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी सानाठूला अनेकांै टुक्राहरूमा विभाजित भएको थियो । गुट, फुट र विभाजनले गर्दा नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनमा पलायनता, निराशा, आत्मसमर्पणवाद र विसर्जनवादजस्ता हानिकारक चिन्तन र प्रवृत्तिहरू मौलाउ“दै गइरहेका थिए । ती सब हानिकारक प्रवृत्तिहरूलाई चिर्दै आन्दोलन अघि बढाउन त्यतिबेला एउटा जुझारु सङ्घर्षको आवश्यकता थियो ।
त्यसताका किसान, मजदुर, युवा, विद्यार्थी र बुद्धिजीवीहरूको सहभागितामा भएका मोही बेदखलीविरोधी आन्दोलन, ‘गोर्खा भर्ती बन्द गर’ भन्दै भएका आन्दोलन, मह“गीविरोधी आन्दोलन, सुस्ता र महेशपुरमा भारतले गरेको सीमा अतिक्रमणविरुद्धका आन्दोलन र हिन्दचिनी जनताको सङ्घर्षमा ऐक्यबद्धता जनाउन भएको आन्दोलनजस्ता जनताका शान्तिपूर्ण आन्दोलनलाई समेत शासक वर्गले निर्ममतापूर्वक दमन गरिरहेको थियो । झापाली कम्युनिस्टहरूलाई यी सब कुराले समेत विद्रोहमा उत्रन प्रेरित गरे ।
तत्कालीन पूर्व कोसी प्रान्तीय कमिटीस“ग झापा जिल्ला कमिटीका मतभेदहरू चर्किंदै थिए । मतभेद समाधान नहुने अवस्थामा पुग्यो । क्रान्तिको थालनी गर्ने विषयमा कुरा नमिलेपछि ०२८ सालमा आइपुग्दा झापा जिल्ला कमिटी पूर्व कोसी प्रान्तीय कमिटी बाट अलग भयो र झापाली कम्युनिस्टहरूले सशस्त्र सङ्घर्षको बाटो अवलम्बन गरे ।
सशस्त्र सङ्घर्षको थालनी गर्नुपूर्व झापामा क्रान्तिकारी राजनीतिको प्रचारप्रसार राम्ररी भएको थियो । पार्टी कमिटी गठन गर्ने तथा जनसङ्गठन निर्माण गर्ने काम जिल्लाव्यापी रूपमा भएको थियो । सशस्त्र सङ्घर्षको सिलसिलामा वर्ग शत्रु खत्तम अभियानअन्तर्गत दुश्मन ठानिएका ६ जना ब्यक्तिहरू मारिए भने सातजना कम्युनिस्ट क्रान्तिकारीहरूले सहादत प्राप्त गर्नुप¥यो । त्यसबेला थुप्रै किसान, युवा तथा बुद्धिजीवीहरूले दुःखकष्ट र यातना भोग्नुप¥यो । ठूलो सङ्ख्यामा कम्युनिस्टहरू पक्राउ परे । उनीहरूले अनेक प्रकारका शारीरिक तथा मानसिक यातना र जेलनेलको सजाय भोग्नुप¥यो । तर, त्यो सङ्घर्षले देशको शासक वर्गलगायत सबैखाले प्रतिक्रियावादीहरूलाई आतङ्कित पा¥यो भने देशभरका कम्युनिस्ट क्रान्तिकारीहरूमा नया“ जोस, जा“गर र उत्साह जगाउन सफल भयो । झापा सङ्घर्षलाई तत्कालीन प्रतिक्रियावादी शासक र त्यसका मतियारहरूले व्यक्ति हत्या र आतङ्कवादको संज्ञा दिए । पञ्चायतविरोधी राजनीतिक नेताहरू कसैले स्पिरिट राम्रो भने तर आन्दोलनको विरोधै गरे । कसैले पञ्चायती व्यवस्थाविरुद्धको विद्रोह हो, तर बाटो गलत हो भने । कसैले देशीविदेशी प्रतिक्रियावादीहरूको सुनियोजित षड्यन्त्र हो भने । वास्तवमा के थियो त झापा विद्रोह ? त्यो सामन्तवाद तथा साम्राज्यवादका सबै प्रकारका शोषणलाई समाप्त पारेर नेपाली जनताको जनवादी सत्ता कायम गर्ने एउटा अभियान थियो । अनेक टुक्रामा विभाजित कम्युनिस्ट पार्टीलाई सङ्घर्षकै दौरान र क्रान्तिकारी आधारमा एकीकरण गर्ने मान्यता बोकेको अभियान थियो । गुट, फुट र विभाजनकै कारण त्यसबेला व्याप्त पलायनता, निराशा र आत्मसमर्पणजस्ता दक्षिपन्थी विचार र प्रवृत्तिलाई समाप्त पादै देशभर छरिएर रहेका कम्युनिस्ट क्रान्तिकारीहरूलाई एकीकृत गर्दै सुदृढ क्रान्तिकारी पार्टी निर्माण गर्ने र नेपाली क्रान्तिलाई अघि बढाउने उद्देश्य लिएर अघि बढेको एउटा कदम थियो । पछि आएर त्यही क्रान्तिकारी धाराकै आधार र जगमा को–अर्डिनेसन केन्द्रको गठन, नेकपा (माले) को गठन र नेकपा (एमाले) को निर्माणले त्यसलाई पुष्टि गर्दछ ।
झापा आन्दोलनमा उग्रवामपन्थी मनोगतवाद, अन्धनक्कल गर्ने प्रवृत्तिजस्ता थुप्रै गल्तीकमजोरीहरू पनि थिए । त्यसलाई पछि आएर समयक्रममा सच्याउने काम भयो । ती कमजोरीहरूले त्यस आन्दोलनले पारेको प्रभाव र निर्वाह गरेको ऐतिहासिक महŒवको भूमिकालाई ओझेल पार्न सक्दैनन् । त्यही धारबाट अघि बढ्दै विकसित भएको पार्टी नेकपा (एमाले) आज मुलुकको सबैभन्दा शक्तिशाली पार्टी रहेको छ र राज्यसत्ता सञ्चालनको केन्द्रमा रहेको छ । यो हाम्रो लागि गर्वको विषय हो ।
आजको परिवर्तित सन्दर्भ र विकसित चेतनाले हेर्दा साढे चार दशक पुरानो झापा सङ्घर्ष सामान्यजस्तो लाग्न सक्छ, तर त्यसबेलाको राष्ट्रिय तथा अन्तराष्ट्रिय परिस्थिति, हाम्रो देशको कम्युनिस्ट आन्दोलनको अवस्था र त्यसबेलाको जनताको चेतनालाई हेर्ने हो भने यसलाई सामान्य घटनाका रूपमा लिन मिल्दैन । त्यस आन्दोलनले देशव्यापी रूपमा पारेको प्रभाव, परिणामतः वामपन्थी तथा प्रजातान्त्रिक आन्दोलनको विकासमा पारेको प्रभावको हिसाबले हेर्दाखेरि त्यसलाई एउटा ऐतिहासिक महŒवको कोसेढुंगा नै भन्न सकिन्छ ।
झापा सङ्घर्षमा महिला सहभागिताको परिवेश
गौरा प्रसाईं (कोइराला)
हरेक समाजको राजनीतिक, आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक विकासको पृष्ठभूमिमा पूर्व आन्दोलन र नेतृत्वको अहम् भूमिका रह“दै आएको हुन्छ । आज हामी र हाम्रो समाज जहा“ आइपुगेको छ, यसको जगमा ठूल्ठूला आन्दोलन र विद्रोहका शृङ्खला जोडि“दै आएका छन् । त्यसमध्येको एउटा महŒवपूर्ण घटना हो– झापा विद्रोह । एकातर्फ तत्कालीन निरङ्कुश पञ्चायती कालो शासनको चरम शोषण र उत्पीडनले जनता मर्माहत थिए । त्यो बेला पञ्चायत व्यवस्थाको निरङ्कुश शासन जनतामाथि लादिएको थियो । जनताका सम्पूर्ण मौलिक अधिकार खोसिएका थिए । राजनीतिक रूपमा बोल्ने, लेख्ने र सभा सम्मेलन गर्न पाउने सबै अधिकारबाट जनता वञ्चित थिए । नेपाली जनतामाथि निरङ्कुश पञ्चायती व्यवस्थाको एकलौटी शासन चलेको थियो ।
गाउ“गाउ“मा गरिब निमुखा जनतामा सामन्ती शोषण व्याप्त थियो । जमिनदारहरूको अन्याय अत्याचार तीव्र थियो । जनताको रगत पसिनामा जमिनदार मौलाएका थिए । जमिनदारहरूले अत्यधिक जमिन ओगटेर राख्थे । त्यसैको माध्यमबाट किसानहरूमाथि शोषण दोहन गर्थे र सामन्तहरू राज्यबाट पूरै संरक्षित थिए । समाजमा सामाजिक विभेद व्याप्त थियो । जातजातिमा उचनिचको ठूलोसानोको र गरिबधनीको असमान व्यवहार थियो । त्यस्तो व्यवस्था राज्यले स्थानीय जमिनदार तिनका दलालहरूमार्फत कायम राखेको थियो ।
फागुन २१ र वीर सहिदहरूलाई सम्झि“दा झापा विद्रोहको थोरै भए पनि चर्चा गर्नु बाञ्छनीय हुन आउ“छ । वास्तवमै भन्नुपर्दा झापा सङ्घर्ष जमिनदारी अत्याचार र पञ्चायती तानाशाही व्यवस्थाविरुद्ध जनताको मनबाट उठेको विद्रोह हो । यो सङ्घर्षमा जनताले राजनीतिक, आर्थिक, सामाजिक र सांस्कृतिक अधिकार खोजेका थिए । शोषणबाट मुक्ति चाहेका थिए । त्यतिबेला नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी र त्यसको नेतृत्वले माक्र्सवाद–लेनिनवाद, माओ त्सेतुङ विचारधाराको सही प्रतिनिधित्व गर्न सकिरहेका थिएन । सही विचार र नेतृत्वका लागि पनि हजारौं हजार कार्यकर्ता आफ्नो हकअधिकार प्राप्त गर्न सिङ्गो समाज र राष्ट्रलाई परिवर्तन गर्न झापा विद्रोहमा होमिएका थिए । त्यसका प्रभावबाट महिला पनि अछुतो रहन सकेनन् । झापा विद्रोहमा अघि बढेका अगुवा महिलाहरूमध्ये लीला कट्टेल, गौरा प्रसाईं, सीता खड्का, सुशीला खरेल, शोभा कु“वर (मैनाली), रीता डा“गीहरू नै थिए । यो कठिन परिस्थितिमा उनीहरूले आमाबाबु, घरपरिवार, सुखसयल, साथीस“गी सबै कुरा त्यागेर राष्ट्र, जनता र महिला मुक्तिका निम्ति जीवन नै बलिदान दिने अठोटका साथ कम्युनिस्ट पार्टीको झन्डामुनि आफूलाई गोलबन्द गरेका थिए । तिनै अगुवा महिलाहरूले घरघरमा क्रान्तिको आगो सल्काए । चुलोचौका र घरधन्दामा सीमित रहेका महिलाहरूलाई पञ्चायत निरङ्कुशताविरुद्ध लड्न संगठित गरे । उनीहरूले गाउ“का सामन्त जमिनदारलाई ललकार्दै विभिन्न वर्ग र तहका जनतालाई सामाजिक मुक्ति र महिला अधिकारका लागि विशेषतः महिलाहरूलाई अघि बढ्न पे्ररित गरे ।
त्यो समयमा राजनीतिमा आउन महिलालाई फलामको चिउरा चपाउनुबराबरै कठीन थियो । फलामको चिउरा चपाइन्छ र ? समाजमा विद्यमान शोषण उत्पीडनका अलावा महिलाहरूमाथि महिला भएकै कारण अरू थप विभेद र शोषण थियो । उनीहरू सबै जनताजस्तै राजनीतिक, आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक अधिकारबाट वञ्चित थिए । पढ्ने, लेख्ने र बोल्ने स्वतन्त्रता थिएन । छोरी अर्काको घर स्याहार्ने जात अर्कैको गहना सम्पत्ति हो । यो थाङ्ना धुने जातलाई पढाएर के काम भनिन्थ्यो ? छोरीलाई घरको सदस्य नै ठानिदैनथ्यो । छोरी कसैको कमारी दास हुन्, दास नै रहनुपर्छ भनी अपमान र तिरस्कार गरिन्थ्यो । आफ्नै घर परिवारमा छोरा र छोरीबीच विभेदको भीमकाय खाडल थियो । मलाई सम्झना छ । गाउ“घरमा छोरा स्कुलबाट आए ‘बाबु † भोक लाग्यो होला मकै भए पनि खाजा खाऊ’ भनिन्थ्यो भने छोरी स्कुलबाट आए ‘किन ढिलो गरेकी ? देखिनस् डोको नाम्लो † चा“डै घा“स काटेर ल्या †’ भनिन्थ्यो । त्यतिबेला छोरीहरू बिक्षिप्त हुन्थे । उनीहरूले हु“क्क गरेर रुने ठाउ“सम्म थिएन । जहा“ छोरी जन्मेहुर्के, शिक्षादीक्षा, माया र संरक्षण पाउने ठाउ“मा यस्तो विभेद अपमान हुन्थ्यो । कसरी बढून् छोरी अगाडि ? त्यहा“ विद्रोह नभए के हुन्छ ? सामाजिक विभेद त्यत्तिकै थियो । बालविवाह, बहुविवाहजस्ता विकृति समाजमा कायमै थिए । एउटा पुरुषले एघारजना महिलास“ग विवाह गथ्र्यो । ११ जना महिलालाई सतरञ्ज बनाएर कौडा फ्या“क्थ्यो । अझ भनिन्थ्यो– ‘खुट्टा भए जुत्ता कति कति ?’ अंश र वंशका कारणले पनि महिलाहरू प्रताडित थिए ।
राज्यले महिलाहरूलाई दोस्रो दर्जाको नागरिक बनाएको थियो । महिलाहरूका निम्ति कानुन र न्याय भन्ने नै थिएन । जमिनदारहरूले गाउ“मा गरिबका राम्रा छोरीबुहारी देख्नै हु“दैनथ्यो । उनीहरूलाई अपहरण, बलात्कार र हत्यासमेत गर्ने गरिन्थ्यो । जमिन्दारहरूले उनीहरूको घरपरिवार र जीवन नै बरबाद गरिदिन्थे । यस्तो बेलामा महिलाहरूलाई संगठित गर्ने शिक्षादिक्षा र चेतना दिने शक्तिको खा“चो थियो । यो खा“चोलाई विद्रोहको प्रक्रियामा अघि बढेका अगुवा महिलाहरूले झापा विद्रोहपछि राज्यको दमन र सामाजिक शोषण विभेदका बाबजुद पनि महिलाहरूलाई संगठित गर्ने र अघि बढाउने काममा लागेर निर्वाह गरे । पञ्चायती कालो शासनमा महिलाहरूले आफ्ना हक, अधिकार र मुक्तिका निम्ति अत्यन्तै जोखिमपूर्ण बाटो हि“ड्ने आ“ट गरेकै हुन् । गाईचरन, घा“सदाउरा, पानीप“धेरो, अर्मपर्मको निहु“ बनाएर महिलाहरू राजनीतिमा अघि बढे । सचेत र जागरुक भए । छोरीहरूको स्कुले जीवन पनि सक्रिय भयो । स्कुलमा गुरुहरूबाट गोप्य रूपमा माक्र्सवाद–लेनिनवाद र माओ त्सेतुङ विचारधारा र क्रान्तिकारी विचारको प्रशिक्षण हुन थाल्यो ।
चुलोचौको र घरधन्दा सकिसकेपछि सिरकलाई मान्छेको आकार बनाई ओछ्यानमा सुताउने र आफूले रातभरि राजनीतिक प्रचारप्रसार र सङ्गठन निर्माणका लागि जनताको घरदैलो चहार्ने † बिहानीपख अरू नउठ्दै कसैले थाहा नपाई सुटुक्क आई ओछ्यानमा सुत्ने । त्यतिबेला कतिले बाल सङ्गठनमा संगठित हु“दै पार्टी राजनीतिको काम गरे । यसरी नडराई साहसपूर्वक बुद्धिमानीपूर्ण तरिकाले महिलाले आफूलाई राजनीतिको जोखिमपूर्ण बाटोमा हि“डाउन साहस गरे ।
मलाई सम्झना छ, विद्यार्थी आन्दोलन चर्किरहेका बेला दाजु रामचन्द्र दाहाल सङ्गठनको एउटा चिठी लिएर आए । म मकै गोड्दै थिए“ । दाजुले यताउता हेरेर चिठी मलाई दिए र केही इसारा गरे । भाउजूले देखिहालिन् । चिठीमा राजनीतिक र सङ्गठनका बारेमा लेखिएको थियो । झनै देखाउन मिलेन । म सा“च्चै सङ्कटमा परें । त्यसैलाई एक कान दुई कान, मैदान बनाइयो । सा“झ घरमा चर्चा भयो । यो नाठास“ग सल्किछे, पोइल जान आ“टी । हुने÷नहुने गाली गरेर आरोप लगाए । मुख देखाइसक्नु र टाउको उठाइसक्नु भएन । नाठालाई चिठी लेख्न, पोइल जान त“लाई पठाएको होइन । भोलिदेखि स्कुल जान बन्द । साह्रै ठूलो प्रहार गरे । म मर्माहत भए“, छोरी भएकै कारणले मैले यो प्रहारलाई सहनुपरेको थियो । पञ्चायती व्यवस्थाको कालो शासनमुनि, सामन्तवादको चर्को दमन, कुसंस्कार र कुपरम्पराका बीचमा उनीहरूको आदेशविना महिलाहरूलाई सास फेर्न पनि कठिन थियो । फेरि पनि महिलाहरू कम्युनिस्ट पार्टीको असल इमानदार कार्यकर्ता भएर अघि बढे । त्यस समयमा कम्युनिस्ट पार्टीमा काम गर्नुको उद्देश्य निरङ्कुश पञ्चायती व्यवस्थालाई ढाल्नु, प्रजातन्त्र ल्याउनु र जनतालाई स्वतन्त्रतापूर्वक बा“च्न पाउने अधिकार दिलाउनु नै थियो ।
त्यसपछि अझ ठूलो सङ्ख्यामा भूमिगत भएर काम गर्न थाले । महिलाले भूमिगत राजनीति गर्नु अत्यन्तै कठिन थियो । आइमाई गाउ“गाउ“मा चहार्दै कुरा गर्न थाले । के उदेक देख्नुप¥यो, लौन पोथी बास्न थाले † पोथी बसेको राम्रो होइन, अलच्छिन हो । यिनलाई गाउ“मा बास नदेऊ, यिनले लोग्ने मान्छे बिगार्छन् । यी वेश्या हुन् – यस्तै आरोप लाग्थे । महिलालाई बास नदिने, विश्वास नगर्ने, कुरा नपत्याउने र शङ्का गरिन्थ्यो । यस्तो अवस्थामा खेतबारी, जङ्गल, खोलाकिनारमा लुकेर बस्नुबाहेक विकल्प थिएन । तर, महिलाहरू अझ धेरै कष्ट उठाउ“दै त्याग समर्पण गर्दै साहसका साथ मेहेनत मजदुरी गर्दै जनतामा घुलमिल भए । बिस्तारै जनताको मन विश्वास जिते । र, आफू बस्ने सेल्टर पनि आफैं तयार गरे । भेष बदलेर खेतबारीमा काम गरेर किसानहरूलाई सहयोग गरे । खेतबारीमा गीत गाएर निरङ्कुशताको दमनले पिल्सिएका भत्किएका र चिरिएका मनहरूलाई शान्त पार्ने काम पनि गरे । ‘चिरीमा चारी उत्तिसको दाउरा, फूल भयो खरानी † यति नै बेला कहा“ पुग्यो होला, हितैको परानी । घुमाई ज्यान गुडै लाउने त्यै चरी पौरखी । झन् पर जान्छु झन् माया लाग्छ नहुने छौरकी ।’ भित्र लुकेर बस्दा गुन्द्री, पिरा, बिडा, मान्द्रो, कुचो आदि बुनेर, ओखलीमा धान कुटेर भात भान्सा तयार गरेर जनतालाई सहयोग पु¥याए । बत्ती कात्ने, टपरी खुट्ने, सिन्का चिर्नेदेखि नाच्नेगाउने सीप, कला, श्रम देखाएर हरेक काममा महिलाहरूको भूमिका अत्यन्तै महŒवपूर्ण रह्यो ।
त्यति मात्रै होइन, भूमिगत अवस्थामा पार्टीको बैठक भेला प्रशिक्षण र सङ्गठन निर्माण गर्ने काममा त्यत्तिकै सक्रिय भएर लागिरहे । विभिन्न जातजातिका जस्तै उराउ, सतार, राजवंशी, धिमाल, मेचे, कुर्मी, दनुवारलगायतका बस्तीमा पुगेर उनीहरूलाई संगठित गर्ने काममा निरन्तर खटिरहे । पछि गाउ“गाउ“बाट संगठित भएर महिलाले नै सेल्टर दिने कार्यकर्तालाई सुरक्षा प्रदान गर्ने र कम्युनिस्ट पार्टीलाई जोगाउने काम गरे । उनीहरू स्वयम् निरङ्कुश पञ्चायती व्यवस्थाविरुद्ध लड्न पनि तयार भए । यसरी झापा विद्रोहमा महिला कार्यकर्ताले जनताको मन विश्वास जित्न सफल भएर निरङ्कुश शासनलाई फाल्ने शक्ति सञ्चय गरे । भूमिगत अवस्थामा हरेक गाउ“मा सेल्टरदाता जीवन घिमिरे, राधिका मैनाली, भक्तिमाया खरेल, हरिमाया कु“वर, लक्ष्मीदेवी भुर्तेल, रेखा कु“वर (उपे्रती), शिला भट्टराई, सूर्यमाया श्रेष्ठ, सावित्रा पौडेल, सोमा अधिकारी, शान्ता भट्टराई, देवी श्रेष्ठ, टीका गुरागाईं, गङ्गा सिवाकोटी, रेनु अधिकारी, कृष्णमाया खरेल, हरिमाया चिमरिया, मुना सिटौला, सुधा कु“वर आदि थिए । यी महिलाहरूले सामन्ती शोषणविरुद्ध सङ्घर्ष गरेर सिङ्गो मुलुकलाई योगदान पु¥याए ।
त्यो समय भूमिगत यात्रा अत्यन्तै कठिन थियो । महिलाहरूको कतिबेला अस्मिता लुटिने हो, कतिबेला मृत्युको सामना गर्नुपर्ने हो, कुनै टुङ्गो थिएन । निकै ठूलो मुटु बनाएर निःस्वार्थ भावनाले महिलाहरू दृढताका साथ निरङ्कुश शासनविरुद्ध क्रान्तिको रा“को बोकेर अघि बढिरहे । मलाई एउटा घटना सम्झना छ । ०२९ साल चैत महिनामा सीपी मैनाली, बहिनी सीता खड्का र म गौरा प्रसाईं हामी चारआली जङ्गलको बाटो हि“डिरहेका थियौं । रातको समय अ“ध्यारो छ । खतरैखतरा छ । कुनै सेल्टरमा पुग्ने लक्ष्य थियो । हि“ड्दाहि“ड्दै अचानक सीता हराइन् । हामी दुवैलाई सीता खोइ भन्ने मात्र भयो । अन्धकार छ, लाइट बाल्न पाइ“दैन । आवाज निकाल्न भएन । कस्तो आपत् † धेरैबेर खोज्यौं, पाएनौं । हामी अत्यन्तै चिन्तित भयौं । जङ्गली जनावरले लगेको पनि थाहा भएन । मनमा अनेकन् प्रश्न उठ्न थाले । निकै बेरको खोजीपछि एउटा मधुरो आवाज आयो । त्यही आवाज पछ्याउ“दै सीताको नजिक पुग्यौं । सीता जमिन फाटेको धान्द्रोमा छिरिछन् । निकै बेरको प्रयासपछि मुस्किलले सीतालाई निकाल्यौं । सीपीले ठूलो साहस गर्नुभयो । केही समय ढिला भएको भए हामीले (जिउ“दो वा मरेको दुवै) उनलाई पाउने थिएनौं । आखिर राजनीतिमा हि“ड्दाको परिणाम होइन र त्यो ?
राजनीतिमा अघि बढेका महिलाले के सहेनन् र के भोगेनन् ? कैयौं छाक खाना पाएनन् । कैयौं रात खेत खलियान, पाखाबारी, जङ्गल र खोलाका किनारमा बिताए । अपमान, तिरस्कार त कति सहे कति ? जेलनेलको सामना पनि त्यत्तिकै मात्रामा गरे । कतिले बच्चा पिठ्य“ूमा बोकेर त, कतिले बच्चै त्यागेर दूधका धारा बगाउ“दै छातीमा नमीठो पीडा बोकेर कम्युनिस्ट पार्टीको अनुशासन मान्दै अघि बढिरहे । यसरी झापा (विद्रोह) सङ्घर्षले देशभरि नै होनहार बहादुर महिला कार्यकर्ता जन्मायो, जसमा जनता र राष्ट्रको हितमा विभिन्न प्रकारले योगदान पु¥याए । आज पनि समाज, राज्य र दलहरूबाट महिलाहरूको उचित सम्मान र मूल्यांकन हुनसकेको छैन । महिला मुक्ति प्राप्त भएको पनि छैन । अतः महिलाहरूले आफ्ना अधिकार र महिला मुक्ति प्राप्तिका निम्ति अझै लामो लडाइ“ लड्नुपर्छ । सबै एकजुट भएर अघि बढौं
गाउ“गाउ“मा गरिब निमुखा जनतामा सामन्ती शोषण व्याप्त थियो । जमिनदारहरूको अन्याय अत्याचार तीव्र थियो । जनताको रगत पसिनामा जमिनदार मौलाएका थिए । जमिनदारहरूले अत्यधिक जमिन ओगटेर राख्थे । त्यसैको माध्यमबाट किसानहरूमाथि शोषण दोहन गर्थे र सामन्तहरू राज्यबाट पूरै संरक्षित थिए । समाजमा सामाजिक विभेद व्याप्त थियो । जातजातिमा उचनिचको ठूलोसानोको र गरिबधनीको असमान व्यवहार थियो । त्यस्तो व्यवस्था राज्यले स्थानीय जमिनदार तिनका दलालहरूमार्फत कायम राखेको थियो ।
फागुन २१ र वीर सहिदहरूलाई सम्झि“दा झापा विद्रोहको थोरै भए पनि चर्चा गर्नु बाञ्छनीय हुन आउ“छ । वास्तवमै भन्नुपर्दा झापा सङ्घर्ष जमिनदारी अत्याचार र पञ्चायती तानाशाही व्यवस्थाविरुद्ध जनताको मनबाट उठेको विद्रोह हो । यो सङ्घर्षमा जनताले राजनीतिक, आर्थिक, सामाजिक र सांस्कृतिक अधिकार खोजेका थिए । शोषणबाट मुक्ति चाहेका थिए । त्यतिबेला नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी र त्यसको नेतृत्वले माक्र्सवाद–लेनिनवाद, माओ त्सेतुङ विचारधाराको सही प्रतिनिधित्व गर्न सकिरहेका थिएन । सही विचार र नेतृत्वका लागि पनि हजारौं हजार कार्यकर्ता आफ्नो हकअधिकार प्राप्त गर्न सिङ्गो समाज र राष्ट्रलाई परिवर्तन गर्न झापा विद्रोहमा होमिएका थिए । त्यसका प्रभावबाट महिला पनि अछुतो रहन सकेनन् । झापा विद्रोहमा अघि बढेका अगुवा महिलाहरूमध्ये लीला कट्टेल, गौरा प्रसाईं, सीता खड्का, सुशीला खरेल, शोभा कु“वर (मैनाली), रीता डा“गीहरू नै थिए । यो कठिन परिस्थितिमा उनीहरूले आमाबाबु, घरपरिवार, सुखसयल, साथीस“गी सबै कुरा त्यागेर राष्ट्र, जनता र महिला मुक्तिका निम्ति जीवन नै बलिदान दिने अठोटका साथ कम्युनिस्ट पार्टीको झन्डामुनि आफूलाई गोलबन्द गरेका थिए । तिनै अगुवा महिलाहरूले घरघरमा क्रान्तिको आगो सल्काए । चुलोचौका र घरधन्दामा सीमित रहेका महिलाहरूलाई पञ्चायत निरङ्कुशताविरुद्ध लड्न संगठित गरे । उनीहरूले गाउ“का सामन्त जमिनदारलाई ललकार्दै विभिन्न वर्ग र तहका जनतालाई सामाजिक मुक्ति र महिला अधिकारका लागि विशेषतः महिलाहरूलाई अघि बढ्न पे्ररित गरे ।
त्यो समयमा राजनीतिमा आउन महिलालाई फलामको चिउरा चपाउनुबराबरै कठीन थियो । फलामको चिउरा चपाइन्छ र ? समाजमा विद्यमान शोषण उत्पीडनका अलावा महिलाहरूमाथि महिला भएकै कारण अरू थप विभेद र शोषण थियो । उनीहरू सबै जनताजस्तै राजनीतिक, आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक अधिकारबाट वञ्चित थिए । पढ्ने, लेख्ने र बोल्ने स्वतन्त्रता थिएन । छोरी अर्काको घर स्याहार्ने जात अर्कैको गहना सम्पत्ति हो । यो थाङ्ना धुने जातलाई पढाएर के काम भनिन्थ्यो ? छोरीलाई घरको सदस्य नै ठानिदैनथ्यो । छोरी कसैको कमारी दास हुन्, दास नै रहनुपर्छ भनी अपमान र तिरस्कार गरिन्थ्यो । आफ्नै घर परिवारमा छोरा र छोरीबीच विभेदको भीमकाय खाडल थियो । मलाई सम्झना छ । गाउ“घरमा छोरा स्कुलबाट आए ‘बाबु † भोक लाग्यो होला मकै भए पनि खाजा खाऊ’ भनिन्थ्यो भने छोरी स्कुलबाट आए ‘किन ढिलो गरेकी ? देखिनस् डोको नाम्लो † चा“डै घा“स काटेर ल्या †’ भनिन्थ्यो । त्यतिबेला छोरीहरू बिक्षिप्त हुन्थे । उनीहरूले हु“क्क गरेर रुने ठाउ“सम्म थिएन । जहा“ छोरी जन्मेहुर्के, शिक्षादीक्षा, माया र संरक्षण पाउने ठाउ“मा यस्तो विभेद अपमान हुन्थ्यो । कसरी बढून् छोरी अगाडि ? त्यहा“ विद्रोह नभए के हुन्छ ? सामाजिक विभेद त्यत्तिकै थियो । बालविवाह, बहुविवाहजस्ता विकृति समाजमा कायमै थिए । एउटा पुरुषले एघारजना महिलास“ग विवाह गथ्र्यो । ११ जना महिलालाई सतरञ्ज बनाएर कौडा फ्या“क्थ्यो । अझ भनिन्थ्यो– ‘खुट्टा भए जुत्ता कति कति ?’ अंश र वंशका कारणले पनि महिलाहरू प्रताडित थिए ।
राज्यले महिलाहरूलाई दोस्रो दर्जाको नागरिक बनाएको थियो । महिलाहरूका निम्ति कानुन र न्याय भन्ने नै थिएन । जमिनदारहरूले गाउ“मा गरिबका राम्रा छोरीबुहारी देख्नै हु“दैनथ्यो । उनीहरूलाई अपहरण, बलात्कार र हत्यासमेत गर्ने गरिन्थ्यो । जमिन्दारहरूले उनीहरूको घरपरिवार र जीवन नै बरबाद गरिदिन्थे । यस्तो बेलामा महिलाहरूलाई संगठित गर्ने शिक्षादिक्षा र चेतना दिने शक्तिको खा“चो थियो । यो खा“चोलाई विद्रोहको प्रक्रियामा अघि बढेका अगुवा महिलाहरूले झापा विद्रोहपछि राज्यको दमन र सामाजिक शोषण विभेदका बाबजुद पनि महिलाहरूलाई संगठित गर्ने र अघि बढाउने काममा लागेर निर्वाह गरे । पञ्चायती कालो शासनमा महिलाहरूले आफ्ना हक, अधिकार र मुक्तिका निम्ति अत्यन्तै जोखिमपूर्ण बाटो हि“ड्ने आ“ट गरेकै हुन् । गाईचरन, घा“सदाउरा, पानीप“धेरो, अर्मपर्मको निहु“ बनाएर महिलाहरू राजनीतिमा अघि बढे । सचेत र जागरुक भए । छोरीहरूको स्कुले जीवन पनि सक्रिय भयो । स्कुलमा गुरुहरूबाट गोप्य रूपमा माक्र्सवाद–लेनिनवाद र माओ त्सेतुङ विचारधारा र क्रान्तिकारी विचारको प्रशिक्षण हुन थाल्यो ।
चुलोचौको र घरधन्दा सकिसकेपछि सिरकलाई मान्छेको आकार बनाई ओछ्यानमा सुताउने र आफूले रातभरि राजनीतिक प्रचारप्रसार र सङ्गठन निर्माणका लागि जनताको घरदैलो चहार्ने † बिहानीपख अरू नउठ्दै कसैले थाहा नपाई सुटुक्क आई ओछ्यानमा सुत्ने । त्यतिबेला कतिले बाल सङ्गठनमा संगठित हु“दै पार्टी राजनीतिको काम गरे । यसरी नडराई साहसपूर्वक बुद्धिमानीपूर्ण तरिकाले महिलाले आफूलाई राजनीतिको जोखिमपूर्ण बाटोमा हि“डाउन साहस गरे ।
मलाई सम्झना छ, विद्यार्थी आन्दोलन चर्किरहेका बेला दाजु रामचन्द्र दाहाल सङ्गठनको एउटा चिठी लिएर आए । म मकै गोड्दै थिए“ । दाजुले यताउता हेरेर चिठी मलाई दिए र केही इसारा गरे । भाउजूले देखिहालिन् । चिठीमा राजनीतिक र सङ्गठनका बारेमा लेखिएको थियो । झनै देखाउन मिलेन । म सा“च्चै सङ्कटमा परें । त्यसैलाई एक कान दुई कान, मैदान बनाइयो । सा“झ घरमा चर्चा भयो । यो नाठास“ग सल्किछे, पोइल जान आ“टी । हुने÷नहुने गाली गरेर आरोप लगाए । मुख देखाइसक्नु र टाउको उठाइसक्नु भएन । नाठालाई चिठी लेख्न, पोइल जान त“लाई पठाएको होइन । भोलिदेखि स्कुल जान बन्द । साह्रै ठूलो प्रहार गरे । म मर्माहत भए“, छोरी भएकै कारणले मैले यो प्रहारलाई सहनुपरेको थियो । पञ्चायती व्यवस्थाको कालो शासनमुनि, सामन्तवादको चर्को दमन, कुसंस्कार र कुपरम्पराका बीचमा उनीहरूको आदेशविना महिलाहरूलाई सास फेर्न पनि कठिन थियो । फेरि पनि महिलाहरू कम्युनिस्ट पार्टीको असल इमानदार कार्यकर्ता भएर अघि बढे । त्यस समयमा कम्युनिस्ट पार्टीमा काम गर्नुको उद्देश्य निरङ्कुश पञ्चायती व्यवस्थालाई ढाल्नु, प्रजातन्त्र ल्याउनु र जनतालाई स्वतन्त्रतापूर्वक बा“च्न पाउने अधिकार दिलाउनु नै थियो ।
त्यसपछि अझ ठूलो सङ्ख्यामा भूमिगत भएर काम गर्न थाले । महिलाले भूमिगत राजनीति गर्नु अत्यन्तै कठिन थियो । आइमाई गाउ“गाउ“मा चहार्दै कुरा गर्न थाले । के उदेक देख्नुप¥यो, लौन पोथी बास्न थाले † पोथी बसेको राम्रो होइन, अलच्छिन हो । यिनलाई गाउ“मा बास नदेऊ, यिनले लोग्ने मान्छे बिगार्छन् । यी वेश्या हुन् – यस्तै आरोप लाग्थे । महिलालाई बास नदिने, विश्वास नगर्ने, कुरा नपत्याउने र शङ्का गरिन्थ्यो । यस्तो अवस्थामा खेतबारी, जङ्गल, खोलाकिनारमा लुकेर बस्नुबाहेक विकल्प थिएन । तर, महिलाहरू अझ धेरै कष्ट उठाउ“दै त्याग समर्पण गर्दै साहसका साथ मेहेनत मजदुरी गर्दै जनतामा घुलमिल भए । बिस्तारै जनताको मन विश्वास जिते । र, आफू बस्ने सेल्टर पनि आफैं तयार गरे । भेष बदलेर खेतबारीमा काम गरेर किसानहरूलाई सहयोग गरे । खेतबारीमा गीत गाएर निरङ्कुशताको दमनले पिल्सिएका भत्किएका र चिरिएका मनहरूलाई शान्त पार्ने काम पनि गरे । ‘चिरीमा चारी उत्तिसको दाउरा, फूल भयो खरानी † यति नै बेला कहा“ पुग्यो होला, हितैको परानी । घुमाई ज्यान गुडै लाउने त्यै चरी पौरखी । झन् पर जान्छु झन् माया लाग्छ नहुने छौरकी ।’ भित्र लुकेर बस्दा गुन्द्री, पिरा, बिडा, मान्द्रो, कुचो आदि बुनेर, ओखलीमा धान कुटेर भात भान्सा तयार गरेर जनतालाई सहयोग पु¥याए । बत्ती कात्ने, टपरी खुट्ने, सिन्का चिर्नेदेखि नाच्नेगाउने सीप, कला, श्रम देखाएर हरेक काममा महिलाहरूको भूमिका अत्यन्तै महŒवपूर्ण रह्यो ।
त्यति मात्रै होइन, भूमिगत अवस्थामा पार्टीको बैठक भेला प्रशिक्षण र सङ्गठन निर्माण गर्ने काममा त्यत्तिकै सक्रिय भएर लागिरहे । विभिन्न जातजातिका जस्तै उराउ, सतार, राजवंशी, धिमाल, मेचे, कुर्मी, दनुवारलगायतका बस्तीमा पुगेर उनीहरूलाई संगठित गर्ने काममा निरन्तर खटिरहे । पछि गाउ“गाउ“बाट संगठित भएर महिलाले नै सेल्टर दिने कार्यकर्तालाई सुरक्षा प्रदान गर्ने र कम्युनिस्ट पार्टीलाई जोगाउने काम गरे । उनीहरू स्वयम् निरङ्कुश पञ्चायती व्यवस्थाविरुद्ध लड्न पनि तयार भए । यसरी झापा विद्रोहमा महिला कार्यकर्ताले जनताको मन विश्वास जित्न सफल भएर निरङ्कुश शासनलाई फाल्ने शक्ति सञ्चय गरे । भूमिगत अवस्थामा हरेक गाउ“मा सेल्टरदाता जीवन घिमिरे, राधिका मैनाली, भक्तिमाया खरेल, हरिमाया कु“वर, लक्ष्मीदेवी भुर्तेल, रेखा कु“वर (उपे्रती), शिला भट्टराई, सूर्यमाया श्रेष्ठ, सावित्रा पौडेल, सोमा अधिकारी, शान्ता भट्टराई, देवी श्रेष्ठ, टीका गुरागाईं, गङ्गा सिवाकोटी, रेनु अधिकारी, कृष्णमाया खरेल, हरिमाया चिमरिया, मुना सिटौला, सुधा कु“वर आदि थिए । यी महिलाहरूले सामन्ती शोषणविरुद्ध सङ्घर्ष गरेर सिङ्गो मुलुकलाई योगदान पु¥याए ।
त्यो समय भूमिगत यात्रा अत्यन्तै कठिन थियो । महिलाहरूको कतिबेला अस्मिता लुटिने हो, कतिबेला मृत्युको सामना गर्नुपर्ने हो, कुनै टुङ्गो थिएन । निकै ठूलो मुटु बनाएर निःस्वार्थ भावनाले महिलाहरू दृढताका साथ निरङ्कुश शासनविरुद्ध क्रान्तिको रा“को बोकेर अघि बढिरहे । मलाई एउटा घटना सम्झना छ । ०२९ साल चैत महिनामा सीपी मैनाली, बहिनी सीता खड्का र म गौरा प्रसाईं हामी चारआली जङ्गलको बाटो हि“डिरहेका थियौं । रातको समय अ“ध्यारो छ । खतरैखतरा छ । कुनै सेल्टरमा पुग्ने लक्ष्य थियो । हि“ड्दाहि“ड्दै अचानक सीता हराइन् । हामी दुवैलाई सीता खोइ भन्ने मात्र भयो । अन्धकार छ, लाइट बाल्न पाइ“दैन । आवाज निकाल्न भएन । कस्तो आपत् † धेरैबेर खोज्यौं, पाएनौं । हामी अत्यन्तै चिन्तित भयौं । जङ्गली जनावरले लगेको पनि थाहा भएन । मनमा अनेकन् प्रश्न उठ्न थाले । निकै बेरको खोजीपछि एउटा मधुरो आवाज आयो । त्यही आवाज पछ्याउ“दै सीताको नजिक पुग्यौं । सीता जमिन फाटेको धान्द्रोमा छिरिछन् । निकै बेरको प्रयासपछि मुस्किलले सीतालाई निकाल्यौं । सीपीले ठूलो साहस गर्नुभयो । केही समय ढिला भएको भए हामीले (जिउ“दो वा मरेको दुवै) उनलाई पाउने थिएनौं । आखिर राजनीतिमा हि“ड्दाको परिणाम होइन र त्यो ?
राजनीतिमा अघि बढेका महिलाले के सहेनन् र के भोगेनन् ? कैयौं छाक खाना पाएनन् । कैयौं रात खेत खलियान, पाखाबारी, जङ्गल र खोलाका किनारमा बिताए । अपमान, तिरस्कार त कति सहे कति ? जेलनेलको सामना पनि त्यत्तिकै मात्रामा गरे । कतिले बच्चा पिठ्य“ूमा बोकेर त, कतिले बच्चै त्यागेर दूधका धारा बगाउ“दै छातीमा नमीठो पीडा बोकेर कम्युनिस्ट पार्टीको अनुशासन मान्दै अघि बढिरहे । यसरी झापा (विद्रोह) सङ्घर्षले देशभरि नै होनहार बहादुर महिला कार्यकर्ता जन्मायो, जसमा जनता र राष्ट्रको हितमा विभिन्न प्रकारले योगदान पु¥याए । आज पनि समाज, राज्य र दलहरूबाट महिलाहरूको उचित सम्मान र मूल्यांकन हुनसकेको छैन । महिला मुक्ति प्राप्त भएको पनि छैन । अतः महिलाहरूले आफ्ना अधिकार र महिला मुक्ति प्राप्तिका निम्ति अझै लामो लडाइ“ लड्नुपर्छ । सबै एकजुट भएर अघि बढौं
आदिवासी समुदायको भूमिका
नरेश खरेल
झापा आन्दोलन नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनका निम्ति एउटा महŒवपूर्ण कडी हो । यो आन्दोलनमा झापाली शोषित–पीडित जनताले अत्यन्त धेरै श्रम र पसिना बगाएका छन् भने धेरै बहादुर छोराछोरीहरूको रगतले झापाली भूमि रंगिएको छ । सामान्यतः झापा आन्दोलन भन्नासाथ सुखानीका पा“च सहिदहरू रामनाथ दाहाल, नेत्र घिमिरे, वीरेन राजवंशी र नारायण श्रेष्ठलाई सम्झन पुगिन्छ । उहा“हरू झापा आन्दोलनका आदर्श सहिद र नेपाली क्रान्तिका नेताहरू हुनुहुन्छ । झापा आन्दोलनकै सहिदहरू चन्द्रबहादुर डा“गी र राम प्रधान पनि हाम्रा आदर्श सहिद हुन् । झापा विद्रोहले नेपालबाट राजतन्त्र समाप्त गरेर जनगणतन्त्र स्थापना गर्ने उद्देश्य लिएको थियो । त्यो लक्ष्य प्राप्तिका लागि जुन किसिमको त्याग, तपस्या र बलिदानी कार्यकर्ता उत्पादन गर्ने कामको थालनी २१ फागुनबाट सुरु भयो, त्यही उद्देश्य प्राप्तिका लागि धेरै नेता र कार्यकर्ताहरूले आफूलाई बलिवेदीमा चढाए ।
हुन त पहिले झापालाई वन र जङ्गलले ढाकिएको क्षेत्रका रूपमा चिनिन्थ्यो । झापा आउन अनकन्टार जङ्गल पार गर्दै मानव बस्तीसम्म पुग्न अत्यन्त कठिन थियो र केही गरी पुगियो भने फेरि फर्केर आउन सम्भव छैन भन्ने मान्यता थियो । यमद्वारको तरी नाघेपछि झापा पुगिने र त्यहा“ पुगेको व्यक्तिसित एक रुपैया“ छ भने उसलाई जीवनभर खान मात्र होइन, मरेपछि किरिया गर्ने खर्चसम्म पुग्छ भन्ने कहावत थियो । झापाको गर्मी, औलो र हैजा अनि हिंस्रक वन्यजन्तुका कारण मानिसहरू झापामा बसोबास गर्न डराउ“थे । जब राणाहरूले आफन्त, भाइभारदारहरू, सहयोगी, आसेपासे र शुभेच्छुकहरूलाई मौजा र बिर्ता बा“डे । मौजा र बिर्ताबापत जब झापाका जङ्गल बा“डिए, झापाका घना जङ्गलहरू फ“डानी गर्ने क्रम तीव्र गतिमा सुरु भयो । मानौं, जमिनदारहरूले जङ्गलमाथि युद्धको घोषणा गरे । जङ्गल फा“डेर नसकिन्जेल निरन्तर जङ्गल काट्ने क्रम चलिरह्यो । त्यसपछि तिरो उठाएर मालमार्फत बुझाउने जिम्मेवारीहरूसमेत बा“डे । त्यसपछि मानिसहरू आसामबाट आए, बर्माबाट आए र पहाडबाट झरे । राणाहरू र जमिनदारहरूले पाएका जग्गा अधिया“ र ठेक्कामा लगाएर जीविका चलाउन थाले । सामान्य मान्छेहरूले उनीहरूको जग्गा कमाउनुपर्ने बाध्यता बन्यो । सामान्य जनसमुदायले तिरो बुझाउन नसकेर जग्गाधनी हुन सकेनन् । यस्तै समयमा जनतामा राणा शासनविरोधी चेतना जागृत हुन थाल्यो र झापा राणा शासनविरोधी आन्दोलनको किल्ला बन्न पुग्यो । मुलुकमा राणाशासन समाप्त भयो । राजनीतिक पार्टीका गतिविधिहरू सुरु भए । यस्तो स्थितिमा २००८ सालमा झापामा नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीको झापा जिल्ला कमिटी गठन भयो । जिल्ला कमिटीको गठनस“गै सामन्ती शोषण, थिचोमिचो र अन्याय अत्याचारबाट पिल्सिएका मोही किसान र निम्न वर्गका जनतालाई पार्टीले संगठित र आन्दोलित ग¥यो । शोषण चरम भएको, किसान जनता अत्यन्त पीडित भएको, मजदुरहरूको ज्याला अत्यन्त न्यून रहेकोले गरिब जनतालाई जीवन धान्न अत्यन्त कठिनाइ थियो । पार्टीको नेतृत्वमा शोषित–पीडित जनता आन्दोलनमा सामेल हुन थाले । तर, कम्युनिस्ट पार्टीमाथि प्रतिबन्ध लाग्यो । त्यस्तो स्थितिमा २००९ साल जेठमा पार्टीका सदस्यहरूसमेत सामेल भएको अखिल नेपाल किसान सङ्गठन गठन गरियो । किसान सङ्गठनको गठनस“गै जनताका जल्दाबल्दा १३ सूत्रीय मागहरू लिएर किसान आन्दोलन सुरु भयो । आन्दोलनका मागहरू– मोहियानी हक कायम गरिनुपर्ने, जसको जोत उसको पोत हुनुपर्ने, घरघडेरी बसेको एक कट्ठा जमिनको कुत लिन नहुने, ऋण असुलीका लागि घरमा नोकर राख्न नपाइने, झूटा मुद्दा लगाएर किसानलाई दुःख दिन नपाइने र किसानलाई कुटपिट गर्न नपाइने आदि थिए । आन्दोलका यी मागहरू शोषित–पीडित वर्ग र तहका जनताको भावनालाई समेट्न र आन्दोलमा सामेल गर्न सफल भए । कृष्णप्रसाद ओली अध्यक्ष रहेको किसान सङ्घमा श्यामलाल राजवंशी समेतका सदस्य थिए । ०१० सालमा किसान नेता भ्रमणसिंह राजवंशीको नेतृत्वमा खमार बन्द आन्दोलन सुरु भयो । सो आन्दोलनमा श्यामलाल राजवंशी, अमरबहादुर माझी, जोगेन राजवंशी, जिझारु राजवंशी, पत्रसिंह राजवंशी, देशीलाल थारू, पुहातु राजवंशी, जोगेन ठाकुर, सती चौधरी, दिनकाटु राजवंशी, पुर्जीलाल राजवंशी र गोल राजवंशीको सक्रिय सहभागिता रहेको पाइन्छ । भनिन्छ, पुजिलाल राजवंशी, गोल राजवंशी र तिलक चन महतोको जेलमै मृत्यु भयो ।(१) गोल राजवंशीलाई जेलबाट छुटाइदिन पैसा खाएको आरोपमा वसन्तकुमार खड्कालाई पार्टीले कारबाहीसमेत गरेको पाइन्छ । ०१३ सालपछि किसान आन्दालन क्रमशः शिथिल बन्दै गयो । ०१५ सालमा पहिलो आम चुनाव सम्पन्न भयो । झापामा कम्युनिस्ट पार्टीको जुन प्रभाव र हैसियत थियो, त्यसअनुसारको मत पार्टीले प्राप्त गर्न सकेन । गोपालकृष्ण प्रसार्इंलाई टिकट दिएको निहु“मा गणेशबहादुर प्रसार्इंले पार्टी परित्याग गरी काङ्ग्रेस प्रवेश गरे भने भवानी घिमिरेले झापा छोडेर इलाममा गई काङ्ग्रेसलाई सहयोग पु¥याए । कम्युनिस्ट पार्टीले देशीलाल थारूलाई टिकट दिनुपर्दथ्यो भन्ने भनाइ पनि पाइन्छ ।(२) ०१७ सालको राजाको सैनिक ‘कु’पछि झापामा पार्टीका गतिविधिहरू शून्य प्रायः हुन पुगे । केही नेताहरू पञ्चायतमा प्रवेश गरे भने केही निर्वासित हुन पुगे । प्रशासनिक दमन, धरकपड र घरसम्पत्ति कब्जा गरिएको आतङ्कपूर्ण क्रियाकलापले धेरै मान्छे आतङ्कित बने । पार्टी केन्द्रमा देखापरेको विभाजनको प्रभावले पनि धेरैलाई निराश बनायो ।
०२१ सालमा सुरु गरिएको भूमिसुधार कार्यक्रम झापाको बुधबारेमा पहिलोपटक राजा महेन्द्रले मोही किसानलाई मोहीको प्रमाण–पुर्जा बा“डेर सुरु गरेका थिए । यो कामबाट सामन्त, भूमिपति र भाइभारदार रुष्ट बने । उनीहरूले राजालाई दबाब दिए र भित्रभित्रै आफ्ना जमिनबाट मोहीका नामहरू हटाउन थाले । प्रशासन जमिनदारको सहयोगी बन्न पुग्यो । अधिकांश जमिनदारले मोहीका नाम आफ्नो जग्गा धनीपूर्जाबाट हटाएर आफ्ना मानिसको नाम राखे । आफ्ना भरपर्दा मानिस नभएका सामन्तहरूले कृत्रिम नाम खडा गरेर जमिन लुकाए । किसानहरू आफ्नो मोहियानी कायम भएको जग्गा नछोड्ने, सामन्तहरू किसानलाई आफ्नो जग्गाबाट नलखेटी ढुक्क नहुने कुराले किसान र जमिनदारबीच शत्रुतापूर्ण अवस्था उत्पन्न हु“दै गयो । गाउ“गाउ“मा सामन्ती शोषण र अत्याचारले सीमा नाघिरहेको थियो । २०२६ सालमा धुलाबारीको माउरमाडीमा करुण सुब्बाले कमाइरहेको मोहियानी जग्गामा हरिजङ लप्टन नाम गरेका सामन्तले आफ्ना मोहीलाई बन्दुकद्वारा गरेको सशस्त्र आक्रमणलाई असफल पारी सयौं किसानहरूले कुटपिट गर्दै धुलाबारी प्रहरी चौकीमा बुझाउन ला“दा बाटैमा उनको मृत्यु भयो ।(३) यस्तै प्रकृतिका घटना बुधबारे, गरामनी, धाइजनमा भएका थिए । बुधबारेमा चन्द्रकान्त भट्टराई नामक सामन्तले खेत जोतिरहेका किसानमाथि दलालमार्फत आक्रमण गरी अङ्गभङ्ग बनाएका थिए । यस्ता अत्याचारपूर्ण र उत्तेजित कामहरूले झापाली किसानहरूलाई सामन्तविरोधी अभियानमा सामेल हुन उत्पे्ररित ग¥यो । अन्याय, अत्याचार र शोषणविरुद्ध जनताले आवाज उठाउन नपाउने र विरोध गरे प्रशासनिक दमन हुने भएकाले झापाका कम्युनिस्टहरू विद्रोहका निम्ति उत्प्रेरित हु“दै गए । ठीक यसैबेला चीनको सर्वहारा सांस्कृतिक क्रान्तिको उत्कर्ष र छिमेकमा नक्सलवाडी विद्रोह भइरहेको अवस्थाले पनि झापा विद्रोहका निम्ति अनुकूल अवस्था सिर्जना गरिदियो । ०२७ सालको अन्त्यतिर झापा जिल्ला को–अर्डिनेसन कमिटी गठन गरेर झापाका युवा कम्युनिस्टहरूले विद्रोहको घोषणा गरे । यसरी सामन्ती शोषण, दमन, उत्पीडन, र अत्याचारको समग्र परिणाम नै झापा विद्रोह बन्न पुग्यो ।
झापा विद्रोहपछि प्रशासनिक दमन तीव्र हु“दै गयो । वीरेन राजवंशीमाथि पक्राउ पुर्जी जारी गरियो । वीरेन राजवंशीले भूमिगत रूपमा पार्टी गतिविधि सञ्चालन गर्न थाल्नुभयो । उहा“स“गै विश्वु राजवंशी पनि भूमिगत हुनुभयो । त्यसपछि छवि राजवंशी, भीष्म धिमाल भूमिगत भएर काम गर्न थाल्नुभयो । राजवंशी समुदायका अत्यन्त सम्मानित नेता हुनुहुन्थ्यो, वीरेन राजवंशी, उहा“ राजवंशी गाउ“मा पुगेर पार्टीको प्रचार अभियानमा जुट्नुभयो र पार्टीको सम्बन्ध विस्तार हु“दै गयो । यसै समयमा भारतबाट राजेन राजवंशी र भोगेन राजवंशी झापा आएपछि राजनीतिक गतिविधि अरू तीव्र बन्दै गयो । धाइजनमा पुराना कम्युनिस्ट कार्यकर्ता बुधरसिंह मेचेले पनि सक्रियतापूर्वक झापा आन्दोलनलाई सहयोग र समर्थन जुटाउनुभयो । चारआलीका कालीचरण राजवंशी राजनीतिक रूपमा सचेत किसान हुनुहुन्थ्यो । उहा“ पार्टी कमिटीमा रहेर राजनीतिक प्रचारप्रसारमा जुट्नुहुन्थ्यो । त्यस क्षेत्रका राजवंशी बस्तीहरूलाई आन्दोलनकारीहरूका निम्ति
सुरक्षित आश्रयस्थल निर्माण गर्नुभयो । वर्गसङ्घर्षले चर्को रूप लि“दै गयो । जमिनदार खत्तम गर्ने काम पनि सुरु भयो । प्रशासिनक दमन तीव्र रूपमा बढाइयो । यस्तै स्थितिमा मङ्गल सतारलाई गिरफ्तार गर्न हि“डेका प्रहरीहरूले मङ्गत मार्डी सतारलाई भेट्टाए र सामन्तहरूले उनलाई मोहियानी हकबाट बञ्चित गर्ने उद्देश्यले गिरफ्तार गर्न लगाए । कुनै राजनीतिक सम्पर्क नभएका उनलाई बन्दी बनाइयो र जन्मकैदको सजाय गरियो । जेलमा पुगेपछि राजनीतिक कार्यकर्तास“ग भेट गरेका उनले १८ वर्ष जेल जीवन बिताए । त्यसैक्रममा वीरेन राजवंशी, नेत्र घिमिरे, रामनाथ दाहाललगायत ठूलो सङ्ख्यामा मानिसहरू गिरफ्तार गरिए । यसरी गिरफ्तार हुनेहरूमा गरामनीबाट डिगेन राजवंशी, गुलुम राजवंशी, भेटला राजवंशी, हरिकृष्ण चौधरी, टङ्क चौधरी, बुर्जु चौधरी, रामदुलाल चौधरी, रामलखन चौधरी हुनुहुन्थ्यो । चारपानेका जेठो सतार राजनीतिक रूपले सचेत हुनुहुन्थ्यो । उहा“समेत धेरै साथीहरू गिरफ्तार हुनुभयो । गरामनीबाट सोम सतार भूमिगत काम गर्दै हुनुहुन्थ्यो । उहा“ पनि गिरफ्तार हुनुभयो । यसरी झापाका राजवंशी, धिमाल, मेचे, उराउ, मुण्डा, सतार समुदायमा कम्युनिस्ट पार्टीको प्रभाव विस्तार भएको देखेर निरङ्कुश राजतन्त्र आतङ्कित बन्न पुग्यो र पा“चजना योद्धाहरूलाई सुखानीमा पु¥याएर हत्या ग¥यो । उहा“हरूको हत्यापछि विभिन्न समुदायमा निकै ठूलो निराशा र आतङ्क जन्मिन पुग्यो । भूमिगत रहेका निकै साथीहरू सम्पर्कविहीन बन्न पुगे । पुराना सम्पर्क र आश्रयस्थलहरू क्षतविक्षत बन्न पुगे । छवि राजवंशी, राजेन राजवंशीको सचेत पहलले आदिवासी समुदायलाई समेट्ने प्रयत्न भयो । धुलाबारीका जगदीश उराउले निकै महŒवपूर्ण भूमिका खेल्नुभयो । उहा“को घरमा राखिएका धेरै पुस्तकसहित जगदीश गिरफ्तार हुनुभयो । भदुवा उराउ, कालो हा“डी, जोगेन राजवंशी आदिले आन्दोलनमा निकै सहयोग गरे । लिम्बू मेचे पनि भुल्नै नहुने एउटा साथी हुन् । मेरो आरके मैनालीको चरम दमनका क्षणमा लिम्बू मेचेस“ग सम्पर्क भएको थियो । त्यो जटिल अवस्थामा उनले पार्टीलाई धेरै सहयोग गरे । उनी मेचे परिवारमा बस्दा रहेछन् । त्यसैले, हामीले ‘लिम्बू मेचे भनेको के हो ?’ भनेर सोध्यौं । बूढा मेचे बाले भन्नुभयो– ‘लिम्बूको एउटा परिवार पहाडबाट झापाको दुवागढीमा आएर बसेको थियो र पहाडबाट आएको केही समयपछि औलो र हैजाले सताएछ र परिवारका सबै सदस्यको मुत्यु भएछ । तीन वर्षको बच्चा मात्रै बा“च्न सकेछन् । तिनै बच्चालाई मेचे परिवारले हेरचाह गरेर हुर्काएछन् । उनले मेचेकै छोरी बिहे पनि गरेछन् । त्यसैले, उनलाई लिम्बू मेचे भनेको रहेछ । हामीस“ग सम्पर्क हु“दा उनी जवान थिए । उनले पार्टीलाई धेरै सहयोग गरे । गिरफ्तारीको क्रम तीव्र हु“दै गयो । भीष्म धिमाल, मसला धिमाल, भोगेन राजवंशी, छवि राजवंशी, राजेन राजवंशी पनि गिरफ्तार हुनुभयो । तर, कार्यकर्ता उत्पादनको क्रम रोकिएन ।
झापा आन्दोलनकारीहरूको गिरफ्तारीले जेलका चिसा छि“डीहरू भरिए । उनीहरू जेलका कष्टपूर्ण यातना भोग्न विवश भए । तर, क्रान्ति, परिवर्तन र जनमुक्तिको सपनालाई उनीहरूले कहिल्यै भुलेनन् । उनीहरूले कस्तै दुःखकष्टमा पनि शिर झुकाएनन्, बरु मृत्यु स्वीकार गरे । यसरी जेल बसाइकै क्रममा निकै योद्धाहरूले जीवन उत्सर्ग गरे । यसरी जीवन उत्सर्ग गर्नेहरूमा हरिकृष्ण चौधरी, भेटला राजवंशी, छवि राजवंशी र हेम खड्का थिए । झापा आन्दोलनमा धेरै योद्धाहरूको संलग्नता रहेको थियो । आन्दोलनलाई उठाउन, बचाउन र विस्तार गर्न उहा“हरूको योगदान अत्यन्त मूल्यवान् थियो । केही आन्दोलनका योद्धाहरू अझै पनि बेपत्ता छन् । मैले आन्दोलनमा संलग्न भएका र जेल परेका आदिवासी साथीहरूका नामहरू सम्झेसम्म समावेश गरेको छु । समयको लामो अन्तरालले कैयौं साथीहरूका नामहरू छुट्न गएका हुनसक्छन्् ।
ऐतिहासिक झापा आन्दोलनका नेता नेकपा (एमाले)का अध्यक्ष कमरेड केपी शर्मा ओली नेपालको प्रधानमन्त्री निर्वाचित भएर मुलुककै नेतृत्व गरिरहनुभएको छ । यो क्षणमा झापा आन्दोलनका आन्दोलनकारीहरू विगतका जेलनेल र दुःखकष्टहरू बिर्सेर गर्वबोध गरिरहेका छन् । अझै पनि दुःखकष्ट सहेर कठिन जीवन बिताइरहेका सहयोद्धाहरू आफ्ना कठिन दिनचर्याहरू स“गै मूलुकका प्रधानमन्त्री सम्माननीय केपी शर्मा ओलीको वर्तमान निवास बालुवाटारतिर आफ्नो नजर लगाइरहेका छन् †
– सन्दर्भ सामग्री
(१) झापाली सन्देश पृष्ठ ८७
(२) झापाली सन्देश पृष्ठ ८७
(३) झापा दिग्दर्शन ३४५ पेज
हुन त पहिले झापालाई वन र जङ्गलले ढाकिएको क्षेत्रका रूपमा चिनिन्थ्यो । झापा आउन अनकन्टार जङ्गल पार गर्दै मानव बस्तीसम्म पुग्न अत्यन्त कठिन थियो र केही गरी पुगियो भने फेरि फर्केर आउन सम्भव छैन भन्ने मान्यता थियो । यमद्वारको तरी नाघेपछि झापा पुगिने र त्यहा“ पुगेको व्यक्तिसित एक रुपैया“ छ भने उसलाई जीवनभर खान मात्र होइन, मरेपछि किरिया गर्ने खर्चसम्म पुग्छ भन्ने कहावत थियो । झापाको गर्मी, औलो र हैजा अनि हिंस्रक वन्यजन्तुका कारण मानिसहरू झापामा बसोबास गर्न डराउ“थे । जब राणाहरूले आफन्त, भाइभारदारहरू, सहयोगी, आसेपासे र शुभेच्छुकहरूलाई मौजा र बिर्ता बा“डे । मौजा र बिर्ताबापत जब झापाका जङ्गल बा“डिए, झापाका घना जङ्गलहरू फ“डानी गर्ने क्रम तीव्र गतिमा सुरु भयो । मानौं, जमिनदारहरूले जङ्गलमाथि युद्धको घोषणा गरे । जङ्गल फा“डेर नसकिन्जेल निरन्तर जङ्गल काट्ने क्रम चलिरह्यो । त्यसपछि तिरो उठाएर मालमार्फत बुझाउने जिम्मेवारीहरूसमेत बा“डे । त्यसपछि मानिसहरू आसामबाट आए, बर्माबाट आए र पहाडबाट झरे । राणाहरू र जमिनदारहरूले पाएका जग्गा अधिया“ र ठेक्कामा लगाएर जीविका चलाउन थाले । सामान्य मान्छेहरूले उनीहरूको जग्गा कमाउनुपर्ने बाध्यता बन्यो । सामान्य जनसमुदायले तिरो बुझाउन नसकेर जग्गाधनी हुन सकेनन् । यस्तै समयमा जनतामा राणा शासनविरोधी चेतना जागृत हुन थाल्यो र झापा राणा शासनविरोधी आन्दोलनको किल्ला बन्न पुग्यो । मुलुकमा राणाशासन समाप्त भयो । राजनीतिक पार्टीका गतिविधिहरू सुरु भए । यस्तो स्थितिमा २००८ सालमा झापामा नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीको झापा जिल्ला कमिटी गठन भयो । जिल्ला कमिटीको गठनस“गै सामन्ती शोषण, थिचोमिचो र अन्याय अत्याचारबाट पिल्सिएका मोही किसान र निम्न वर्गका जनतालाई पार्टीले संगठित र आन्दोलित ग¥यो । शोषण चरम भएको, किसान जनता अत्यन्त पीडित भएको, मजदुरहरूको ज्याला अत्यन्त न्यून रहेकोले गरिब जनतालाई जीवन धान्न अत्यन्त कठिनाइ थियो । पार्टीको नेतृत्वमा शोषित–पीडित जनता आन्दोलनमा सामेल हुन थाले । तर, कम्युनिस्ट पार्टीमाथि प्रतिबन्ध लाग्यो । त्यस्तो स्थितिमा २००९ साल जेठमा पार्टीका सदस्यहरूसमेत सामेल भएको अखिल नेपाल किसान सङ्गठन गठन गरियो । किसान सङ्गठनको गठनस“गै जनताका जल्दाबल्दा १३ सूत्रीय मागहरू लिएर किसान आन्दोलन सुरु भयो । आन्दोलनका मागहरू– मोहियानी हक कायम गरिनुपर्ने, जसको जोत उसको पोत हुनुपर्ने, घरघडेरी बसेको एक कट्ठा जमिनको कुत लिन नहुने, ऋण असुलीका लागि घरमा नोकर राख्न नपाइने, झूटा मुद्दा लगाएर किसानलाई दुःख दिन नपाइने र किसानलाई कुटपिट गर्न नपाइने आदि थिए । आन्दोलका यी मागहरू शोषित–पीडित वर्ग र तहका जनताको भावनालाई समेट्न र आन्दोलमा सामेल गर्न सफल भए । कृष्णप्रसाद ओली अध्यक्ष रहेको किसान सङ्घमा श्यामलाल राजवंशी समेतका सदस्य थिए । ०१० सालमा किसान नेता भ्रमणसिंह राजवंशीको नेतृत्वमा खमार बन्द आन्दोलन सुरु भयो । सो आन्दोलनमा श्यामलाल राजवंशी, अमरबहादुर माझी, जोगेन राजवंशी, जिझारु राजवंशी, पत्रसिंह राजवंशी, देशीलाल थारू, पुहातु राजवंशी, जोगेन ठाकुर, सती चौधरी, दिनकाटु राजवंशी, पुर्जीलाल राजवंशी र गोल राजवंशीको सक्रिय सहभागिता रहेको पाइन्छ । भनिन्छ, पुजिलाल राजवंशी, गोल राजवंशी र तिलक चन महतोको जेलमै मृत्यु भयो ।(१) गोल राजवंशीलाई जेलबाट छुटाइदिन पैसा खाएको आरोपमा वसन्तकुमार खड्कालाई पार्टीले कारबाहीसमेत गरेको पाइन्छ । ०१३ सालपछि किसान आन्दालन क्रमशः शिथिल बन्दै गयो । ०१५ सालमा पहिलो आम चुनाव सम्पन्न भयो । झापामा कम्युनिस्ट पार्टीको जुन प्रभाव र हैसियत थियो, त्यसअनुसारको मत पार्टीले प्राप्त गर्न सकेन । गोपालकृष्ण प्रसार्इंलाई टिकट दिएको निहु“मा गणेशबहादुर प्रसार्इंले पार्टी परित्याग गरी काङ्ग्रेस प्रवेश गरे भने भवानी घिमिरेले झापा छोडेर इलाममा गई काङ्ग्रेसलाई सहयोग पु¥याए । कम्युनिस्ट पार्टीले देशीलाल थारूलाई टिकट दिनुपर्दथ्यो भन्ने भनाइ पनि पाइन्छ ।(२) ०१७ सालको राजाको सैनिक ‘कु’पछि झापामा पार्टीका गतिविधिहरू शून्य प्रायः हुन पुगे । केही नेताहरू पञ्चायतमा प्रवेश गरे भने केही निर्वासित हुन पुगे । प्रशासनिक दमन, धरकपड र घरसम्पत्ति कब्जा गरिएको आतङ्कपूर्ण क्रियाकलापले धेरै मान्छे आतङ्कित बने । पार्टी केन्द्रमा देखापरेको विभाजनको प्रभावले पनि धेरैलाई निराश बनायो ।
०२१ सालमा सुरु गरिएको भूमिसुधार कार्यक्रम झापाको बुधबारेमा पहिलोपटक राजा महेन्द्रले मोही किसानलाई मोहीको प्रमाण–पुर्जा बा“डेर सुरु गरेका थिए । यो कामबाट सामन्त, भूमिपति र भाइभारदार रुष्ट बने । उनीहरूले राजालाई दबाब दिए र भित्रभित्रै आफ्ना जमिनबाट मोहीका नामहरू हटाउन थाले । प्रशासन जमिनदारको सहयोगी बन्न पुग्यो । अधिकांश जमिनदारले मोहीका नाम आफ्नो जग्गा धनीपूर्जाबाट हटाएर आफ्ना मानिसको नाम राखे । आफ्ना भरपर्दा मानिस नभएका सामन्तहरूले कृत्रिम नाम खडा गरेर जमिन लुकाए । किसानहरू आफ्नो मोहियानी कायम भएको जग्गा नछोड्ने, सामन्तहरू किसानलाई आफ्नो जग्गाबाट नलखेटी ढुक्क नहुने कुराले किसान र जमिनदारबीच शत्रुतापूर्ण अवस्था उत्पन्न हु“दै गयो । गाउ“गाउ“मा सामन्ती शोषण र अत्याचारले सीमा नाघिरहेको थियो । २०२६ सालमा धुलाबारीको माउरमाडीमा करुण सुब्बाले कमाइरहेको मोहियानी जग्गामा हरिजङ लप्टन नाम गरेका सामन्तले आफ्ना मोहीलाई बन्दुकद्वारा गरेको सशस्त्र आक्रमणलाई असफल पारी सयौं किसानहरूले कुटपिट गर्दै धुलाबारी प्रहरी चौकीमा बुझाउन ला“दा बाटैमा उनको मृत्यु भयो ।(३) यस्तै प्रकृतिका घटना बुधबारे, गरामनी, धाइजनमा भएका थिए । बुधबारेमा चन्द्रकान्त भट्टराई नामक सामन्तले खेत जोतिरहेका किसानमाथि दलालमार्फत आक्रमण गरी अङ्गभङ्ग बनाएका थिए । यस्ता अत्याचारपूर्ण र उत्तेजित कामहरूले झापाली किसानहरूलाई सामन्तविरोधी अभियानमा सामेल हुन उत्पे्ररित ग¥यो । अन्याय, अत्याचार र शोषणविरुद्ध जनताले आवाज उठाउन नपाउने र विरोध गरे प्रशासनिक दमन हुने भएकाले झापाका कम्युनिस्टहरू विद्रोहका निम्ति उत्प्रेरित हु“दै गए । ठीक यसैबेला चीनको सर्वहारा सांस्कृतिक क्रान्तिको उत्कर्ष र छिमेकमा नक्सलवाडी विद्रोह भइरहेको अवस्थाले पनि झापा विद्रोहका निम्ति अनुकूल अवस्था सिर्जना गरिदियो । ०२७ सालको अन्त्यतिर झापा जिल्ला को–अर्डिनेसन कमिटी गठन गरेर झापाका युवा कम्युनिस्टहरूले विद्रोहको घोषणा गरे । यसरी सामन्ती शोषण, दमन, उत्पीडन, र अत्याचारको समग्र परिणाम नै झापा विद्रोह बन्न पुग्यो ।
झापा विद्रोहपछि प्रशासनिक दमन तीव्र हु“दै गयो । वीरेन राजवंशीमाथि पक्राउ पुर्जी जारी गरियो । वीरेन राजवंशीले भूमिगत रूपमा पार्टी गतिविधि सञ्चालन गर्न थाल्नुभयो । उहा“स“गै विश्वु राजवंशी पनि भूमिगत हुनुभयो । त्यसपछि छवि राजवंशी, भीष्म धिमाल भूमिगत भएर काम गर्न थाल्नुभयो । राजवंशी समुदायका अत्यन्त सम्मानित नेता हुनुहुन्थ्यो, वीरेन राजवंशी, उहा“ राजवंशी गाउ“मा पुगेर पार्टीको प्रचार अभियानमा जुट्नुभयो र पार्टीको सम्बन्ध विस्तार हु“दै गयो । यसै समयमा भारतबाट राजेन राजवंशी र भोगेन राजवंशी झापा आएपछि राजनीतिक गतिविधि अरू तीव्र बन्दै गयो । धाइजनमा पुराना कम्युनिस्ट कार्यकर्ता बुधरसिंह मेचेले पनि सक्रियतापूर्वक झापा आन्दोलनलाई सहयोग र समर्थन जुटाउनुभयो । चारआलीका कालीचरण राजवंशी राजनीतिक रूपमा सचेत किसान हुनुहुन्थ्यो । उहा“ पार्टी कमिटीमा रहेर राजनीतिक प्रचारप्रसारमा जुट्नुहुन्थ्यो । त्यस क्षेत्रका राजवंशी बस्तीहरूलाई आन्दोलनकारीहरूका निम्ति
सुरक्षित आश्रयस्थल निर्माण गर्नुभयो । वर्गसङ्घर्षले चर्को रूप लि“दै गयो । जमिनदार खत्तम गर्ने काम पनि सुरु भयो । प्रशासिनक दमन तीव्र रूपमा बढाइयो । यस्तै स्थितिमा मङ्गल सतारलाई गिरफ्तार गर्न हि“डेका प्रहरीहरूले मङ्गत मार्डी सतारलाई भेट्टाए र सामन्तहरूले उनलाई मोहियानी हकबाट बञ्चित गर्ने उद्देश्यले गिरफ्तार गर्न लगाए । कुनै राजनीतिक सम्पर्क नभएका उनलाई बन्दी बनाइयो र जन्मकैदको सजाय गरियो । जेलमा पुगेपछि राजनीतिक कार्यकर्तास“ग भेट गरेका उनले १८ वर्ष जेल जीवन बिताए । त्यसैक्रममा वीरेन राजवंशी, नेत्र घिमिरे, रामनाथ दाहाललगायत ठूलो सङ्ख्यामा मानिसहरू गिरफ्तार गरिए । यसरी गिरफ्तार हुनेहरूमा गरामनीबाट डिगेन राजवंशी, गुलुम राजवंशी, भेटला राजवंशी, हरिकृष्ण चौधरी, टङ्क चौधरी, बुर्जु चौधरी, रामदुलाल चौधरी, रामलखन चौधरी हुनुहुन्थ्यो । चारपानेका जेठो सतार राजनीतिक रूपले सचेत हुनुहुन्थ्यो । उहा“समेत धेरै साथीहरू गिरफ्तार हुनुभयो । गरामनीबाट सोम सतार भूमिगत काम गर्दै हुनुहुन्थ्यो । उहा“ पनि गिरफ्तार हुनुभयो । यसरी झापाका राजवंशी, धिमाल, मेचे, उराउ, मुण्डा, सतार समुदायमा कम्युनिस्ट पार्टीको प्रभाव विस्तार भएको देखेर निरङ्कुश राजतन्त्र आतङ्कित बन्न पुग्यो र पा“चजना योद्धाहरूलाई सुखानीमा पु¥याएर हत्या ग¥यो । उहा“हरूको हत्यापछि विभिन्न समुदायमा निकै ठूलो निराशा र आतङ्क जन्मिन पुग्यो । भूमिगत रहेका निकै साथीहरू सम्पर्कविहीन बन्न पुगे । पुराना सम्पर्क र आश्रयस्थलहरू क्षतविक्षत बन्न पुगे । छवि राजवंशी, राजेन राजवंशीको सचेत पहलले आदिवासी समुदायलाई समेट्ने प्रयत्न भयो । धुलाबारीका जगदीश उराउले निकै महŒवपूर्ण भूमिका खेल्नुभयो । उहा“को घरमा राखिएका धेरै पुस्तकसहित जगदीश गिरफ्तार हुनुभयो । भदुवा उराउ, कालो हा“डी, जोगेन राजवंशी आदिले आन्दोलनमा निकै सहयोग गरे । लिम्बू मेचे पनि भुल्नै नहुने एउटा साथी हुन् । मेरो आरके मैनालीको चरम दमनका क्षणमा लिम्बू मेचेस“ग सम्पर्क भएको थियो । त्यो जटिल अवस्थामा उनले पार्टीलाई धेरै सहयोग गरे । उनी मेचे परिवारमा बस्दा रहेछन् । त्यसैले, हामीले ‘लिम्बू मेचे भनेको के हो ?’ भनेर सोध्यौं । बूढा मेचे बाले भन्नुभयो– ‘लिम्बूको एउटा परिवार पहाडबाट झापाको दुवागढीमा आएर बसेको थियो र पहाडबाट आएको केही समयपछि औलो र हैजाले सताएछ र परिवारका सबै सदस्यको मुत्यु भएछ । तीन वर्षको बच्चा मात्रै बा“च्न सकेछन् । तिनै बच्चालाई मेचे परिवारले हेरचाह गरेर हुर्काएछन् । उनले मेचेकै छोरी बिहे पनि गरेछन् । त्यसैले, उनलाई लिम्बू मेचे भनेको रहेछ । हामीस“ग सम्पर्क हु“दा उनी जवान थिए । उनले पार्टीलाई धेरै सहयोग गरे । गिरफ्तारीको क्रम तीव्र हु“दै गयो । भीष्म धिमाल, मसला धिमाल, भोगेन राजवंशी, छवि राजवंशी, राजेन राजवंशी पनि गिरफ्तार हुनुभयो । तर, कार्यकर्ता उत्पादनको क्रम रोकिएन ।
झापा आन्दोलनकारीहरूको गिरफ्तारीले जेलका चिसा छि“डीहरू भरिए । उनीहरू जेलका कष्टपूर्ण यातना भोग्न विवश भए । तर, क्रान्ति, परिवर्तन र जनमुक्तिको सपनालाई उनीहरूले कहिल्यै भुलेनन् । उनीहरूले कस्तै दुःखकष्टमा पनि शिर झुकाएनन्, बरु मृत्यु स्वीकार गरे । यसरी जेल बसाइकै क्रममा निकै योद्धाहरूले जीवन उत्सर्ग गरे । यसरी जीवन उत्सर्ग गर्नेहरूमा हरिकृष्ण चौधरी, भेटला राजवंशी, छवि राजवंशी र हेम खड्का थिए । झापा आन्दोलनमा धेरै योद्धाहरूको संलग्नता रहेको थियो । आन्दोलनलाई उठाउन, बचाउन र विस्तार गर्न उहा“हरूको योगदान अत्यन्त मूल्यवान् थियो । केही आन्दोलनका योद्धाहरू अझै पनि बेपत्ता छन् । मैले आन्दोलनमा संलग्न भएका र जेल परेका आदिवासी साथीहरूका नामहरू सम्झेसम्म समावेश गरेको छु । समयको लामो अन्तरालले कैयौं साथीहरूका नामहरू छुट्न गएका हुनसक्छन्् ।
ऐतिहासिक झापा आन्दोलनका नेता नेकपा (एमाले)का अध्यक्ष कमरेड केपी शर्मा ओली नेपालको प्रधानमन्त्री निर्वाचित भएर मुलुककै नेतृत्व गरिरहनुभएको छ । यो क्षणमा झापा आन्दोलनका आन्दोलनकारीहरू विगतका जेलनेल र दुःखकष्टहरू बिर्सेर गर्वबोध गरिरहेका छन् । अझै पनि दुःखकष्ट सहेर कठिन जीवन बिताइरहेका सहयोद्धाहरू आफ्ना कठिन दिनचर्याहरू स“गै मूलुकका प्रधानमन्त्री सम्माननीय केपी शर्मा ओलीको वर्तमान निवास बालुवाटारतिर आफ्नो नजर लगाइरहेका छन् †
– सन्दर्भ सामग्री
(१) झापाली सन्देश पृष्ठ ८७
(२) झापाली सन्देश पृष्ठ ८७
(३) झापा दिग्दर्शन ३४५ पेज
साधुको भेषमा क्रान्तिको काम
मनकुमार गौतम
२०२७ सालको अन्त्य र ०२८ को प्रारम्भबाट झापामा एउटा आन्दोलनको उद्घोष भयो । त्यो नेपाली राजनीतिक आन्दोलनको विकास क्रममा एउटा सर्वथा नया“ प्रकारको आन्दोलन थियो । असमानता, विभेद, शोषण, दमन र अत्याचारविरुद्ध समतामा आधारित अत्यन्तै सुन्दर समाज, जहा“ मान्छेद्वारा मान्छेमाथि गरिने सबै प्रकारका विभेदहरूको कुनै अस्तित्व हु“दैन । हो, त्यस्तो समुन्नत समाजको निर्माणका लागि माक्र्सवाद–लेनिनवाद (माओ त्सेतुङ विचारधारा) को मार्गदर्शनमा (श्रद्धेय नेता कमरेड चारु मजुमदारको) क्रान्तिकारी लाइनमा आधारित भएर अनि सर्वहारा वर्गको नेतृत्व र मजदुर किसान एकताका आधारमा हाम्रो जस्तो अर्धसामन्ती, अर्धऔपनिवेशिक सामाजिक चरित्र भएको मुलुकमा गाउ“लाई क्रान्तिको केन्द्र मान्दै सशस्त्र बलद्वारा सत्ता कब्जा गर्ने अथवा श्वेतसत्ताको सबभन्दा कमजोर कडी भएको गाउ“ले क्षेत्र कब्जा गर्दै गाउ“ले सहरलाई घेर्दै अघि बढ्ने र अन्त्यमा केन्द्र कब्जा गरी नया“ किसिमको जनवादी गणतन्त्र स्थापित गर्ने रणनीतिक योजनाका साथ सङ्घर्षको प्रारम्भ गरियो ।
हामीमा कुनै द्विविधा थिएन । सङ्घर्षको न्यूनतम अधिकतम लक्ष्यबारे नया“ जनवाद न्यूनतम लक्ष्य र समाजवाद–साम्यवाद आन्दोलनको अधिकतम लक्ष्य हो भन्ने कुरा निर्णयहरू, निर्देशनहरू, मन्तव्य, वक्तव्यहरू र हाम्रा आधिकारिक दस्तावेजहरूमा मध्याह्नको घामजस्तै हुने गरी छर्लङ्ग भनिएका कुरा थिए । त्यति मात्र होइन, हामी गिरफ्तार भएपछि गरिएका बयानहरूमा समेत सामन्तवाद, साम्राज्यवादलाई समूल नष्ट गरेर (त्यसको अर्थ निर्दलीय पञ्चायती तानाशाहीरूपी निरङ्कुश राजतन्त्रात्मक व्यवस्थालाई अन्त्य गरेर) त्यसको चिहानमाथि गणतन्त्र नेपालको सुन्दर फूल फुलाउने अनि अझ अगाडि बढेर समाजवाद र साम्यवादको महान् उद्देश्य प्राप्त गर्ने हु“कार गर्दै आएको कुरा प्रस्टै पारिएको थियो ।
यसैका लागि ‘वान एरिया वान युनिट, वान स्क्वार्ड, वान एक्सन’को पद्धतिबाट ‘वर्गशत्रु सफाया’ हतियारहरूको सङ्कलन, भण्डारण एवम् प्रयोग गर्दै अघि बढ्ने कार्यनीति र कार्ययोजनाको निर्माण गर्ने र त्यसको प्रयोगसमेत गर्दै हामीले निरन्तर अघि बढ्ने अविराम र अथक अभियान सञ्चालन ग¥यौं । झापा जिल्ला को–अर्डिनेसन कमिटी (माले), झापा जिल्ला सङ्गठन कमिटी (माले), झापा जिल्ला कमिटी (माले) हु“दै झापा र मोरङको एकता, ०३२ सालमा कोके (अखिल नेपाल कम्युनिस्ट क्रान्तिकारी को–अर्डिनेसन कमिटी (माले) को गठन र कोके हु“दै माक्र्सवादी–लेनिनवादी क्रान्तिकारी कम्युनिस्ट पार्टीको निर्माण गर्ने आफ्नो केन्द्रीय कार्य हो भन्ने घोषणाका साथ पार्टी निर्माणको केन्द्रीय कार्य भएर ०३५ पुस ११ मा नेकपा (माले) को गठनबाट पूरा भयो । त्यसपछि नेकपा (माले) र (माक्र्सवादी)का बीचमा पार्टी एकता ०४७ मा सम्पन्न भई नेकपा (एमाले)निर्माण भएको कुरा जगजाहेर छ ।
यसरी हामीले झापा आन्दोलनकै निरन्तरतामा नेपालको सर्वाधिक शक्तिशाली कम्युनिस्ट पार्टी, कार्यकर्ता शक्तिको हिसाबले प्रमुख पार्टी, पार्टी सदस्यको हिसाबले प्रमुख पार्टी, सङ्गठनात्मक सञ्जालको हिसाबले प्रमुख पार्टी, जनाधारको हिसाबले प्रमुख पार्टी, अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध र सम्पर्कको हिसाबले प्रमुख पार्टी मात्र होइन, दार्शनिक, सैद्धान्तिक, राजनीतिक, कार्यक्रमिक, कार्यनीतिक तथा कार्यविधि, पद्धति र शैलीसमेतको रूपमा जनमानसमा आधारित कार्यकर्ता आधारित कम्युनिस्ट पार्टी निर्माण गर्न सफल भएका छौं । यो पनि झापा आन्दोलनकै सफलता हो । सुखानी, इभाङ, छिन्ताङ र पिस्कर आदिआदि बलिदान र कुर्बानीकै शृङ्खलाहरूको सफलता हो ।
‘हजारौंको मृत्युबाट जो डराउ“दैन, त्यसले मात्र वादशाहलाई घोडाबाट खसाल्न सक्छ’ भन्ने भनाइलाई जीवन्त व्यवहारमा अनुवाद गर्नुहुने आदरणीय वीर सहिद राम प्रधान, जसलाई राजाका मतियारहरू र स्थानीय क्रूर जनविरोधी, अत्याचारी, जमिन्दार चन्द्रकान्त भट्टराईको (स्मरण रहोस्, पछि माओवादीले उनको हत्या गरे) जत्थाले लामालामा बा“सका भालाहरूद्वारा घोचीघोची छियाछिया पारेर अत्यन्तै बर्बर अनि पासविक क्रूरताका साथ निर्मम ढङ्गबाट हत्या गरे । प्राण जाने बेलामा ती वीर सपूत राम प्रधानले प्याकप्याकी मुख बाएर ‘पानी...पानी...†’ भन्दा त्यो राक्षसी जमिनदार चन्द्रकान्तले ‘ए यो साले कम्युनिस्ट पानी माग्दै छ, जाओ गएर त्यसका मुखमा मुतिदेओ’ भन्यो । हो † कस्तो थियो त्यो विभत्सता ? दमन र अत्याचारको कालरात्रि † तर पनि हामीमा त्यो नृशंस दमनले कुनै विचलन ल्याउन सकेन ।
चाहे, हामी सर्वस्वसहित जन्मकैदको सजाय पाएर झ्यालखानाभित्र फलामका नेल र हत्कडीहरूबाट बा“धिदै पुलिस र आन्तरिक प्रशासन (जेलभित्र छुट्टै एउटा प्रशासन बनाएर चलाइएको हुन्छ) त्यसलाई आन्तरिक प्रशासन भनिन्छ) का लठैतहरूद्वारा निरन्तर गरिएका शारीरिक एवम् मानसिक दमन र यातनाका अवस्थामा रहौं अथवा मन र मस्तिष्कभरि क्रान्तिको सपना बोकेर अनि उसकै विजयका लागि आ–आफ्नो जीवनका सुन्दर क्षण बिताउनेहरूलाई होस् अथवा मजदुर र किसानहरूका बस्तीबस्तीहरूका झुप्राहरू र छाप्राहरूमा चेतनाको झिल्को बोकेर ‘एउटै झिल्कोले संसार डढाउन सक्दछ’ भन्ने सत्यलाई नेपाली क्रान्तिको क्रान्तिकारी व्यवहारमा स्थापित गर्ने त्यो महान् अभिष्ट सिद्ध गर्ने कार्यमा लागेका निडर अनि साहसको पहाडजस्तो छाती भएका भूमिगत योद्धाहरूलाई यतिबेला विशेष स्मरण गर्नैपर्छ † ओहो † ०२७÷२८ को त्यो निर्दलीय पञ्चायती बर्बरता अनि निरङ्कुश राजतन्त्रको निष्पट्टताको अन्धकारमा पनि त्यसैलाई समाप्त पारेर उसकै चिहानमाथि गणतन्त्र नेपालको सुन्दर फूल फुलाउने गगनभेदी उद्घोष गर्दै झापाको त्यो केचना जो, नेपालको सबभन्दा गहिरो भागमा पर्दछ । झापा–सुखानी–इभाङ–छिन्ताङ अनि पिस्कर र सिन्धुलीले हामीले उठाएको गणतन्त्र नेपालको झन्डा फहराइरहे र त्यो गणतन्त्र नेपालको कार्यकारी प्रमुख अहिले हाम्रै पार्टीका अध्यक्ष कमरेड केपी शर्मा ओली मुलुकको सम्माननीय प्रधानमन्त्री हुनुहुन्छ । राष्ट्रपति हाम्रै पार्टीकी नेतृ वरिष्ठ पूर्व उपाध्यक्ष कमरेड विद्यादेवी भण्डारी हुनुहुन्छ । तर, यत्तिकैले मात्र पुग्दैन ।
जनताका आधारभूत समस्या समाधानको महान् तथा कठिन काम अझै बा“की छ । आर्थिक–सामाजिक रूपान्तरणद्वारा नया“ नेपाल निर्माण गर्ने, समानतामा आधारित भएर जनताको गा“स, बास, कपास, शिक्षा अनि सुरक्षाका समस्याहरू समाधान गर्ने अत्यन्तै कठिन तर धेरै गह्रौं काम गर्न अझै बा“की छ । २१ फागुनको सपना साकार पार्न अझै बा“की छ । झापा–सुखानी, इभाङ र छिन्ताङको सपना साकार पार्न अनि पिस्कर, सिन्धुली र मुरिवाको सपना साकार पार्न अझै बा“की छ । राजतन्त्रको झ्यालखानभित्रको चिसो छि“डीमाथि फलामे नेल र हतकडीहरू छिनाउने प्रयत्न गरिरह“दारह“दै आफ्नो प्राणको आहूति दिनुहुने ती वीर झापाली सपूतहरू छविल राजवंशी, भेटला राजवंशी, हरिकृष्ण चौधरी, बृजु चौधरी अनि हेमबहादुर खड्काको सपना साकार पार्न अझै बा“की छ । २१ फागुनको सपना साकार पार्न अझै बा“की छ ।
साधुको भेषमा गिरफ्तार भए“
०२९ साल पुस १० गते धर्मप्रसाद ढकाल मारिएपछि झापामा दमन चुलियो । त्योभन्दा पहिले नै पा“चवटा एक्सन (वर्गशत्रु सफाया) भइसकेका थिए । अब झन् धर्मप्रसाद ढकाल र उनका छोरासमेतको सफायाबाट झापा पुरै आतङ्कित थियो । यस्तो अवस्थामा सरकारले झापा विद्रोहका विद्रोहीहरूविरुद्ध राज्यको ठूलो शक्ति खन्याउने काम ग¥यो । गाउ“गाउ“मा व्यापक खानतलासी लिने, घेराउ गर्ने, गिरफ्तार गर्ने, यो गाउ“बाट त्यो गाउ“ आवतजावत गर्न नदिने, प्रहरी र जासुसहरू गाउ“गाउ“मा व्यापक रूपले छ्याप्छ्याप्ती परिचालित हुने सरकारी जासुसका रूपमा राखिएका तालिमप्राप्त कुकुरहरूको व्यापक रूपमा प्रयोग गर्ने, गाउ“हरूमा गएर सानासाना नानीहरूलाई ललाईफकाई सोधपुछ र अन्तर्वार्ताहरू लिने, शङ्का लागेका गाउ“ कटेराहरू वा झुप्रा र छाप्राहरूलाई प्रहरीको कडाभन्दा कडा निगरानीमा नियन्त्रणमा राख्नेजस्ता दमनका अनेक चक्रहरू, शृङ्खला वा अभियानहरूको बाढी नै चल्यो ।
हामी चारजना आन्दोलनकारीहरू इलाम जिल्लाको शान्तिपुर भन्ने गाविसको एउटा अत्यन्तै विकट गाउ“मा भूमिगत ढङ्गबाट उच्च सतर्कता अनि सावधानीका साथ क्रान्तिकारीे काम प्रचार, सङ्गठन र सङ्घर्षको क्रमलाई अघि बढाइ नै रहेका बेला हाम्रो भूमिगत सञ्चारले ‘लौ कमरेड नेत्र घिमिरे र अम्मर कार्की गिरफ्तार पर्नुभयो रे, चन्द्रगढीमा । एसपी कार्यालय अगाडिको चौरीमा दुवैजना कमरेडहरूलाई चरम यातना दिएर पूरै शरीर छियाछिया पारेर मरणासन्न अवस्थामा राइफलधारीहरूको कडा पहराभित्र राखिएको छ रे †’ भन्ने जानकारी गरायो । यो गाउ“ वा त्यो गाउ“ हि“डडुल, सोधपुछ केही गर्न पाउने अवस्था नै थिएन । त्यो खबर प्राप्त भएपछि हाम्रो गम्भीर बैठक बस्यो र म फेरि उही पुरानै साधुको भेषमा आफू बच्नका निम्ति गरिने सम्पूर्ण उपायहरू गरेर खुला हुने र सम्पूर्ण परिस्थिति बुझ्न साधुको भेषलाई चलाकीपूर्ण रूपमा निडर र साहसका साथ प्रयोग गर्ने भन्ने फैसला भयो । त्यसपछि म तुरुन्त पुनः साधुको भेष बनाई गेरु रंगको कुर्था, गेरु रङको धोती, हातमा श्रीमद्भागवत गीता अनि दाहिने का“धमा झोली गेरु रङको बेरेको मृगको छाला काखीमा च्यापेर अनि टाउकोमा जटा कसेर काठका खराउ लगाई म काठमाडौं आएर दुईतीन दिन ठाउ“ठाउ“मा पशुपति, बूढानीलकण्ठ, कृष्ण मन्दिर आदि ठाउ“हरूमा पूर्णतः साधु–बालब्रह्मचारीको अभिनयका साथ बसेर लगत्तै झापा फर्के ।
त्यसपछि वीरगन्ज हु“दै रक्सौलबाट पारी गएर रेलबाट बागडुगरा पुगें र गाडी चढेर झापाको धुलाबारीको माहुरमाडीमा आएर बसें । भोलिपल्ट बिहान म माहुरमाडीबाट बुधबारे हु“दै जयपुरतर्फ लागें । यो ०२९ साल माघको ११ गतेको कुरा हो । साधुको भेषमा वैष्णवी ठाडो चन्दन हातमा ती खोलामा भालावाला राम्रो र दह्रो खालको बाङ्गेलौरो टेक्दै मानिसहरू भेटि“दा हरिनारायण हरिनारायण के छ बच्चा, बाआमा ठिकै छ नि होइन आदिआदि रूपले म बुधबारे बजार आइपुगें । कही“ पनि हि“ड्दा वा बस्दा पनि मानिसहरू भेटिए भने पुरुष भए सबैलाई चाहे ती साना हुन् वा जतिसुकै ठूला नै भए पनि सबैलाई म ‘ए बच्चा †’ भनेर सम्बोधन गर्दथें अनि महिलाजति सबैलाई मा भन्ने मेरो आम प्रचलन नै थियो । माघ महिनाको ठिहिराउने चिसो, पातलो गेरु रङको एकसरो कुर्था अनि धोतीमा टाउकामा कसिएका जटाका साथमा म बुधबारे पुग्दा चारैतिर ए ऊ साधु आयोऽऽऽ साधु आयो ऽऽऽ भने । परिस्थिति अत्यन्तै शङ्कालु थियो । बजार एकछिन घुमेर म पश्चिमतर्फ जयपुरतिर पैदल लागें । झन्डै ४५ मिनेट वा एक घण्टा पैदलयात्रापछि म जयपुर चोकमा पुग्दा निकै मानिसहरूको उपस्थिति, करिब ५०–६० जना जति सशस्त्र बर्दीधारी पुलिसहरू पनि थिए ।
मनमनै मलाई समाउने पो हुन् कि भन्ने शङ्का आशङ्काका साथ म पनि हरिनारायणऽऽऽ हरिनारायणऽऽऽ भन्दै त्यही भीडमा पसें र खत्री ठूल्दाइको चिया दोकानको एउटा मेचमा बसें । पूरै साधु बालब्रह्मचारीको अभिनयका साथ बसेर एक कप चिया मागें । मेरा खुट्टाका खराउ निकै पुराना र खिइएका थिए । भीडमा कुनै मानिसले भन्यो बाबाजी महाराजका खराउ त फाटिसकेछन् नि † मैले जवाफमा अ“ इन्डियामा पिचमा हि“ड्दा खराउ छिटो फाट्दो रहेछ भन्नासाथ पुनः कसैले भन्यो– ‘अ“ इन्डियामा पिचमा हि“ड्दा फाट्या हो कि रातिराति बिरिङ टाङटिङ खोलाको बगरमा कुद्दा फाट्या हो ? मैले त्यो आवाज नसुनेझैं गरी चिया पिएर चियाको पैसा २५ पैसा तिरेर म गिरफ्तार हुने बलियो सम्भावना मनमा राख्दै झोली का“धमा मिलाउ“दै भालावाल लौरो हातले समाएर हरिनारायणऽऽऽ हरिनारायणऽऽऽ गर्दै उठेर हि“ड्न आ“टदा दुईजना हतियार बोकेका बर्दीधारीहरूले मेरा कुहिनामाथि एकएक हातमा एकएकजनाले समाउनासाथ सबै बर्दीवाला हतियारधारीहरूले मलाई घेरा हालेर ‘अब त“ गिरफ्तार भइस्’ भने ।
पुलिसको त्यो घेराभित्र मलाई राखेर फेरि पूर्वतर्फ, म जुन बाटो भएर गए“ त्यही बाटो मलाई हि“डाए । मचाहि“ हरिनारायणऽऽऽ हरिनारायणऽऽऽ, यो के भएको ह“ ? हे प्रभु † २०÷३० मिटर हि“डेपछि उनीहरू मलाई घेरा हालेर उभिन्छन्, अनि सोध्छन्, के छ विचार, सङ्गठन कहा“कहा“ छ ? धर्मप्रसादलगायतका मानिसहरू किन काटेको ? कसकसले
काटेको ? अरू कसकसलाई काट्नेवाला छौ ? हतियार कति छन् ? यसको नेता को हो ? राम्ररी भन, नत्र... यस्तैयस्तै प्रश्नहरू ओइरिरहे । मचाहि“ हे भगवान्, हे प्रभु † यो के भएको ह“ † हे परमात्मा † के सा“च्चि नै कलियुग व्याप्त भएकै हो त ? हे प्रभु † फेरि उनीहरूको बीचबाट त्यही आवाज पुनः आउ“छ, ए साधु नाटक नगरिकन भन्, कुरा के हो आदि इत्यादि । तर, म रत्तिभर पनि विचलित नभई हे भगवान, हे प्रभो, यो के सुन्नुपरेको ? ए बच्चा हो, तिमीहरूलाई अलिकति पनि अपराधको डर छैन ? मस“ग यस्तो कुरा गर्ने † यस्तैयस्तै क्रम चलिरह्यो । पा“च÷सात मिनेट उभिएर सोधपुछ, फेरि त्यही पुराना कुरा दोहोरिन्छ । म पनि आफ्ना तिनै कुरा आफूले सकेसम्म मिलाएर उनीहरूलाई प्रभाव पार्न सम्भव हुने गरी भनिरहन्छु । म गिरफ्तार हु“दा करिब बेलुका ४ बजेको थियो होला तर अब उनीहरूले मलाई जयपुर चोकबाट पर खड्ग प्रसाईंको घरछेउबाट उत्तर हु“दै माथि होक्से गिद्धे कहा“कहा“ घुमाउ“दै छिनछिनमा तिनै कुराहरू सोध्दै घुमाउ“दै रातको करिब १२÷१ बजे बुधबारे बजारदेखि अलिक माथि ह“डिया खोलाको किनारमा पु¥याए ।
मध्यरातको निस्पट्ट अन्धकार अनि माघ महिनाको चिसो ठिहीमा साधु भेषको त्यो अवस्था... † त्यहा“ पनि त्यही कुरा सोधे अनि मेरा पनि त्यही उनै कुरा जावफ पाए । यत्तिकैमा उनीहरूको कमान्डरले भन्यो– ‘ए खाल्डो खन, यसले भन्दैन, अब यसलाई मारेर यही“ पुरेर जानुपर्छ ।’ ह“डिया खोलाको त्यो बगरमा उनीहरूले खाल्डो खनेर उत्तानो पारेर मलाई समाते, अनि त्यही खाल्डोमा सुताए । मेरो मनमा अनेकन् कल्पनाका तरङ्गहरू त“छामछाड गर्दै उर्लिरहेका छन् । म अझ होसियारीका साथ विगतमा अनेकौंपटक अत्यन्तै कठिनतम अवस्थाहरूमा समेत स“गस“गै काम गर्ने सन्दर्भमा हाम्रो त्यस क्षेत्रमा प्रमुख सङ्गठकको रूपमा काम गर्ने होल्टाइमर एवम् कडा भूमिगत ढा“चामा आधारित कमरेड डम्बर बानिया“ले भन्ने गर्नुभएको कुराहरूलाई सम्झन्छु, उहा“ले भनेका ती कुराहरूको रिल मेरो मनमस्तिष्कमा कल्पनाको पनि उच्चतम गतिमा गतिशील हुन्छ । म सम्झन्छु, उहा“ले भन्नुभएको ‘कमरेड † तपाईंलाई यति धेरै सेल्टर झापादेखि इलामसम्मै थाहा छ । दूर्भाग्यवश कुनै दिन गिरफ्तार हुनुभयो र सबै कुरा खोल्नु भयो भने के हालत होला ?’ ‘यी सबैले जनताका झुप्रा र छाप्राहरू हाम्रा आश्रयस्थलहरू (सेल्टरहरू) प्रतिक्रियावादी राज्य व्यवस्थाको क्रूरतम अनि नृशंस दमनात्मक ज्वालाबाट खरानी हुनेछन् र त्यसपछिको स्थिति कति डरलाग्दो अनि भयानक होला ? झापा विद्रोहका विरुद्ध प्रतिक्रियावादी शासन व्यवस्थाको दमनको त्यो उत्कर्ष, ह“झङ्डिया जङ्गलको किनारमा बग्ने ह“डिया खोलाको बगरमा मध्यरातको चुक घोप्ट्याएजस्तो भयानक अन्धकार, म खाल्डोमा सुस्ताइएको छु, उत्तानो पारेर र मलाई ५०–६० जना अत्याधुनिक शस्त्रास्तले लैस भएका राजा र व्यवस्थाका सिपाहीहरूले घेरेका छन् । मलाई कमरेड डम्बर बानिया“का ती वाणी, वाक्यांशहरूले सिङ्गो मन र मस्तिष्कलाई झक्झक्याइरहेका छन् । अनि म सेकेन्डभरमा अनेकौंपटक प्रण गर्दै पार्टीको सदस्य हु“दा खाएको कसम सम्झन्छु, अनि अठोट गर्दछु– कुनै हालतमा पनि गोपनीयता भङ्ग गर्दिन“ । आखिर यिनीहरूले धेरै गरे मार्ने त हुन् । प्राण दिन्छु तर गोपनीयता बचाउ“छु । यस्तैयस्तै कल्पना गरिरहेका बेला उनीहरूको कमान्डरले भन्यो– ‘ए तीनभन्दा तिमीहरू हान्न तयार होऊ †’ दुईवटा गोली लोड गरेर संगीन तेस्र्याएर राइफल दुईजना प्रहरीले समातेर पोजिनसका साथ मेरो छातीमा राखेर उनीहरू पोजिसनमा बसे । अनि कमाडन्डरले भन्यो– ‘ए... कसले भन्, ए भन्, भनिस् भने बा“च्छस्, नत्र अब तेरो मृत्यु हुन्छ, भन् ।’ मैले भने– ‘हे भगवान् † हे प्रभो यो के भएको, मजस्तो बालब्रह्मचारीले यस्तो के सुन्नुदेख्नु परेको हो प्रभो † हरिनारायण कलियुगको पराकाष्ठा भयो, सन्तमहन्त र त्यागी–तपस्वीहरूमाथि यस्तो † यस्तो कसैले देख्नुसुन्नु वा भोग्नु नपरोस् । हे ईश्वर, हे प्रभो, आदिआदि । खाल्डोभित्र उत्तानो परेर म यस्तै बोलिरहें ।
एकछिन पछि फेरि उसले भन्यो– ‘दु... दुई’ र अनि थप्यो– ‘ए साधु भन्, नत्र अब तेरो जीवनको अन्त्य हुन्छ, सा“चो सत्य कुरा भन्, तिमीहरूको उद्देश्य के हो ? नेता को हो ? सङ्गठन कहा“कहा“ छ ? हतियारहरू कति छन् र तेरा साथीहरू को–को छन् ? अब कसकसलाई (मार्ने) काट्ने योजना छ ? धर्मप्रसाद ढकालहरूलाई काटन् तिमीहरू को–को गएका थियौ ?’ उसका यस्ता कुराहरू सुनेर मैले फेरि भनें– ‘ए बच्चाहरू हो † तिमीहरूलाई मस“ग यस्तो कुरा गर्न अलिकति पनि डर छैन ? म बालब्रह्मचारी, सन्त, यो मायारूपी संसारबाट विरक्त भएर ब्रह्ममा लीन हुन हि“डेको, म त परमेश्वर पर्मात्माको भक्त हु“, मस“ग यस्तो कुरा गर्ने ? हे प्रभो † हे भगवान् ? हे नारायण ? भनेर म भन्दै थिए“, उसले फेरि भन्यो– ‘यसले भन्दैन, अब सिध्याइदिनुपर्दछ । ए, अब भन् तेरो अन्तिम इच्छा के छ ? जे छ तेरो इच्छा त्यो भन् । अब त“लाई हामीहरू गोलीले उडाइदिन्छौं । भन् इच्छा के छ, जे छ भन् । मैले यी सब कुरा सुनें र सेकेन्ड पनि बित्न नपाउ“दै मृत्युवरण गर्ने अठोटका साथ भनें– ‘मलाई मारेको कुरा गोप्य नराखिदिनु †’ भरसक तिमीहरूको छोरालाई हामीले मा¥यौं भनेर मेरो घरमा मेरा बुबाआमालाई भनिदिनू, यदि त्यो सम्भव भएन भने मलाई जहा“बाट गिरफ्तार गरेको हो, त्यहा“ गएर (जयपुर चोकमा) हामीले फलानो साधुलाई मारिदियौं भनेर भनिदिनू । यदि त्यो पनि सम्भव नभए कतै न कतै गएर हामीले साधु मनकुमार गौतमलाई मा¥यौं भनेर भनिदिनू, तर मलाई मारेको कुरा कुनै हालतमा पनि गोप्य नराखिदिनू ।’ मैले यति भन्नासाथ उसले ‘ती...न भन्यो । उसले तीन भन्नासाथ एकैचोटी ड्याङड्याङड्याङको आवाज आयो । मैले त्यो अन्धकार रात्रिको समय, खाल्डोभित्र यसो जीउ हल्लाए“ र किन प्राण पनि जा“दैन, कतै दुख्दैन पनि, के हो ठूलो घाउ डडेल्नामा भ्वाङ नै प¥यो होला । म यस्तै केके न सोच्दै थिए“ । फेरि उसले भन्यो– ‘ए महाराज उठ्नुस्’ सायद म अलिअलि नर्भस पनि भएको थिए“ क्यार † मैले भनें– ‘म एकछिन सुत्छु ।’ त्यत्तिकैमा दुईजनाले मेरो दुवै पाखुरामा समाते र जुरुक्क उचालेर खाल्डोको बाहिर ठिङ्ग उभ्याउनासाथ एकैचोटि सबैले हात जोडेर ‘हे महाराज † हे प्रभो † तपाईं त सा“च्चिकै बालब्रह्मचारी सन्त हुनुहु“दो रहेछ । हे प्रभु † हामीलाई क्षमा दिनुहोस्, माफ गर्नुहोस् । अपराध नलागोस् प्रभो † अपराधीले म अपराधी हु“ भन्दैन, त्यसै हेरेर थाहा पनि पाइन्न । तसर्थ, हामीले अनुसन्धान गरेका हौं’ भने ।
तपाईंका बारेमा अनेक कुराहरू आए÷भएकाले हामीले अनुसन्धान ग¥यौं, हे प्रभु उनीहरूको कुरा सुनेपछि मैले मनमनै आफू सफल भएको महसुस गर्दै भनें– ‘बच्चो तिमीहरूलाई क्षमा छ, भैगो कुनै अपराध लाग्नेछैन, ईश्वरले तिमीहरूलाई क्षमा दिनेछन् । चिन्ता गर्नुपर्दैन, भैगो क्षमा छ भन्दै मैले उनीहरूलाई माफी दिए“ । अनि उनीहरू र म मध्यरातको करिब १÷२ बजे । बुधबारेबाट पश्चिमतर्फ लाग्यौं । करिब ३ बजेतिर जयपुर चोकको छेउमा लक्ष्मी ओली मेरी सानिमाको घरमा आइपुग्यौं । त्यहा“ उनीहरूका लागि खानाको व्यवस्था रहेछ । बासमती धानको फरर परेको तातोतातो भात, लोकल कुखुराको तातोतातो गे्रभी मासु, माघको जाडोमा त्यसमा पनि आधा रात बितिसकेको अवस्थाको भोक तर आफू त बाल ब्रह्मचारी सन्त पारियो, त्यो खाना देखेर मलाई मन थाम्नै अत्यन्त गाह्रो भयो । उनीहरू धमाधम फुक्दैफुक्दै खान थाले । सानीमाले मलाई ‘ए त“ के खान्छस् कान्छा (मलाई कान्छा भनेर भनिन्थ्यो) भनेर सोध्नुभयो । मैले भनें– ‘यस्तो काटमार भएको घरमा म केही पनि खान्न“ ।’ पानीसम्म खान्न“ भन्दै कुनै पनि कुरा नखाने भन्ने आफ्नो इच्छा प्रकट गरें । उनीहरू सबैले सानदार खाना बडो आरामस“ग खाए । अनि हि“ड्ने तयारीमा उनीहरू लागे र मस“ग पुनः क्षमा माग्दै हात जोडेर बिदा माग्न लाग्दा मैले मेरो झोलीमा रहेको खरानीको डल्लो झिकेर सबैलाई विभूत लगाउ“दै क्षमा दिने र बिदा गर्ने काम गरें । बिहानको करिब ५ बज्न आ“टिसकेको थियो, उनीहरू सन्तमहाराजको हातबाट खरानीको टीका लगाएर क्षमादानको आशीर्वाद प्राप्त गरी आफ्नो बाटो लागे ।
२०२७ सालको अन्त्य र ०२८ को प्रारम्भबाट झापामा एउटा आन्दोलनको उद्घोष भयो । त्यो नेपाली राजनीतिक आन्दोलनको विकास क्रममा एउटा सर्वथा नया“ प्रकारको आन्दोलन थियो । असमानता, विभेद, शोषण, दमन र अत्याचारविरुद्ध समतामा आधारित अत्यन्तै सुन्दर समाज, जहा“ मान्छेद्वारा मान्छेमाथि गरिने सबै प्रकारका विभेदहरूको कुनै अस्तित्व हु“दैन । हो, त्यस्तो समुन्नत समाजको निर्माणका लागि माक्र्सवाद–लेनिनवाद (माओ त्सेतुङ विचारधारा) को मार्गदर्शनमा (श्रद्धेय नेता कमरेड चारु मजुमदारको) क्रान्तिकारी लाइनमा आधारित भएर अनि सर्वहारा वर्गको नेतृत्व र मजदुर किसान एकताका आधारमा हाम्रो जस्तो अर्धसामन्ती, अर्धऔपनिवेशिक सामाजिक चरित्र भएको मुलुकमा गाउ“लाई क्रान्तिको केन्द्र मान्दै सशस्त्र बलद्वारा सत्ता कब्जा गर्ने अथवा श्वेतसत्ताको सबभन्दा कमजोर कडी भएको गाउ“ले क्षेत्र कब्जा गर्दै गाउ“ले सहरलाई घेर्दै अघि बढ्ने र अन्त्यमा केन्द्र कब्जा गरी नया“ किसिमको जनवादी गणतन्त्र स्थापित गर्ने रणनीतिक योजनाका साथ सङ्घर्षको प्रारम्भ गरियो ।
हामीमा कुनै द्विविधा थिएन । सङ्घर्षको न्यूनतम अधिकतम लक्ष्यबारे नया“ जनवाद न्यूनतम लक्ष्य र समाजवाद–साम्यवाद आन्दोलनको अधिकतम लक्ष्य हो भन्ने कुरा निर्णयहरू, निर्देशनहरू, मन्तव्य, वक्तव्यहरू र हाम्रा आधिकारिक दस्तावेजहरूमा मध्याह्नको घामजस्तै हुने गरी छर्लङ्ग भनिएका कुरा थिए । त्यति मात्र होइन, हामी गिरफ्तार भएपछि गरिएका बयानहरूमा समेत सामन्तवाद, साम्राज्यवादलाई समूल नष्ट गरेर (त्यसको अर्थ निर्दलीय पञ्चायती तानाशाहीरूपी निरङ्कुश राजतन्त्रात्मक व्यवस्थालाई अन्त्य गरेर) त्यसको चिहानमाथि गणतन्त्र नेपालको सुन्दर फूल फुलाउने अनि अझ अगाडि बढेर समाजवाद र साम्यवादको महान् उद्देश्य प्राप्त गर्ने हु“कार गर्दै आएको कुरा प्रस्टै पारिएको थियो ।
यसैका लागि ‘वान एरिया वान युनिट, वान स्क्वार्ड, वान एक्सन’को पद्धतिबाट ‘वर्गशत्रु सफाया’ हतियारहरूको सङ्कलन, भण्डारण एवम् प्रयोग गर्दै अघि बढ्ने कार्यनीति र कार्ययोजनाको निर्माण गर्ने र त्यसको प्रयोगसमेत गर्दै हामीले निरन्तर अघि बढ्ने अविराम र अथक अभियान सञ्चालन ग¥यौं । झापा जिल्ला को–अर्डिनेसन कमिटी (माले), झापा जिल्ला सङ्गठन कमिटी (माले), झापा जिल्ला कमिटी (माले) हु“दै झापा र मोरङको एकता, ०३२ सालमा कोके (अखिल नेपाल कम्युनिस्ट क्रान्तिकारी को–अर्डिनेसन कमिटी (माले) को गठन र कोके हु“दै माक्र्सवादी–लेनिनवादी क्रान्तिकारी कम्युनिस्ट पार्टीको निर्माण गर्ने आफ्नो केन्द्रीय कार्य हो भन्ने घोषणाका साथ पार्टी निर्माणको केन्द्रीय कार्य भएर ०३५ पुस ११ मा नेकपा (माले) को गठनबाट पूरा भयो । त्यसपछि नेकपा (माले) र (माक्र्सवादी)का बीचमा पार्टी एकता ०४७ मा सम्पन्न भई नेकपा (एमाले)निर्माण भएको कुरा जगजाहेर छ ।
यसरी हामीले झापा आन्दोलनकै निरन्तरतामा नेपालको सर्वाधिक शक्तिशाली कम्युनिस्ट पार्टी, कार्यकर्ता शक्तिको हिसाबले प्रमुख पार्टी, पार्टी सदस्यको हिसाबले प्रमुख पार्टी, सङ्गठनात्मक सञ्जालको हिसाबले प्रमुख पार्टी, जनाधारको हिसाबले प्रमुख पार्टी, अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध र सम्पर्कको हिसाबले प्रमुख पार्टी मात्र होइन, दार्शनिक, सैद्धान्तिक, राजनीतिक, कार्यक्रमिक, कार्यनीतिक तथा कार्यविधि, पद्धति र शैलीसमेतको रूपमा जनमानसमा आधारित कार्यकर्ता आधारित कम्युनिस्ट पार्टी निर्माण गर्न सफल भएका छौं । यो पनि झापा आन्दोलनकै सफलता हो । सुखानी, इभाङ, छिन्ताङ र पिस्कर आदिआदि बलिदान र कुर्बानीकै शृङ्खलाहरूको सफलता हो ।
‘हजारौंको मृत्युबाट जो डराउ“दैन, त्यसले मात्र वादशाहलाई घोडाबाट खसाल्न सक्छ’ भन्ने भनाइलाई जीवन्त व्यवहारमा अनुवाद गर्नुहुने आदरणीय वीर सहिद राम प्रधान, जसलाई राजाका मतियारहरू र स्थानीय क्रूर जनविरोधी, अत्याचारी, जमिन्दार चन्द्रकान्त भट्टराईको (स्मरण रहोस्, पछि माओवादीले उनको हत्या गरे) जत्थाले लामालामा बा“सका भालाहरूद्वारा घोचीघोची छियाछिया पारेर अत्यन्तै बर्बर अनि पासविक क्रूरताका साथ निर्मम ढङ्गबाट हत्या गरे । प्राण जाने बेलामा ती वीर सपूत राम प्रधानले प्याकप्याकी मुख बाएर ‘पानी...पानी...†’ भन्दा त्यो राक्षसी जमिनदार चन्द्रकान्तले ‘ए यो साले कम्युनिस्ट पानी माग्दै छ, जाओ गएर त्यसका मुखमा मुतिदेओ’ भन्यो । हो † कस्तो थियो त्यो विभत्सता ? दमन र अत्याचारको कालरात्रि † तर पनि हामीमा त्यो नृशंस दमनले कुनै विचलन ल्याउन सकेन ।
चाहे, हामी सर्वस्वसहित जन्मकैदको सजाय पाएर झ्यालखानाभित्र फलामका नेल र हत्कडीहरूबाट बा“धिदै पुलिस र आन्तरिक प्रशासन (जेलभित्र छुट्टै एउटा प्रशासन बनाएर चलाइएको हुन्छ) त्यसलाई आन्तरिक प्रशासन भनिन्छ) का लठैतहरूद्वारा निरन्तर गरिएका शारीरिक एवम् मानसिक दमन र यातनाका अवस्थामा रहौं अथवा मन र मस्तिष्कभरि क्रान्तिको सपना बोकेर अनि उसकै विजयका लागि आ–आफ्नो जीवनका सुन्दर क्षण बिताउनेहरूलाई होस् अथवा मजदुर र किसानहरूका बस्तीबस्तीहरूका झुप्राहरू र छाप्राहरूमा चेतनाको झिल्को बोकेर ‘एउटै झिल्कोले संसार डढाउन सक्दछ’ भन्ने सत्यलाई नेपाली क्रान्तिको क्रान्तिकारी व्यवहारमा स्थापित गर्ने त्यो महान् अभिष्ट सिद्ध गर्ने कार्यमा लागेका निडर अनि साहसको पहाडजस्तो छाती भएका भूमिगत योद्धाहरूलाई यतिबेला विशेष स्मरण गर्नैपर्छ † ओहो † ०२७÷२८ को त्यो निर्दलीय पञ्चायती बर्बरता अनि निरङ्कुश राजतन्त्रको निष्पट्टताको अन्धकारमा पनि त्यसैलाई समाप्त पारेर उसकै चिहानमाथि गणतन्त्र नेपालको सुन्दर फूल फुलाउने गगनभेदी उद्घोष गर्दै झापाको त्यो केचना जो, नेपालको सबभन्दा गहिरो भागमा पर्दछ । झापा–सुखानी–इभाङ–छिन्ताङ अनि पिस्कर र सिन्धुलीले हामीले उठाएको गणतन्त्र नेपालको झन्डा फहराइरहे र त्यो गणतन्त्र नेपालको कार्यकारी प्रमुख अहिले हाम्रै पार्टीका अध्यक्ष कमरेड केपी शर्मा ओली मुलुकको सम्माननीय प्रधानमन्त्री हुनुहुन्छ । राष्ट्रपति हाम्रै पार्टीकी नेतृ वरिष्ठ पूर्व उपाध्यक्ष कमरेड विद्यादेवी भण्डारी हुनुहुन्छ । तर, यत्तिकैले मात्र पुग्दैन ।
जनताका आधारभूत समस्या समाधानको महान् तथा कठिन काम अझै बा“की छ । आर्थिक–सामाजिक रूपान्तरणद्वारा नया“ नेपाल निर्माण गर्ने, समानतामा आधारित भएर जनताको गा“स, बास, कपास, शिक्षा अनि सुरक्षाका समस्याहरू समाधान गर्ने अत्यन्तै कठिन तर धेरै गह्रौं काम गर्न अझै बा“की छ । २१ फागुनको सपना साकार पार्न अझै बा“की छ । झापा–सुखानी, इभाङ र छिन्ताङको सपना साकार पार्न अनि पिस्कर, सिन्धुली र मुरिवाको सपना साकार पार्न अझै बा“की छ । राजतन्त्रको झ्यालखानभित्रको चिसो छि“डीमाथि फलामे नेल र हतकडीहरू छिनाउने प्रयत्न गरिरह“दारह“दै आफ्नो प्राणको आहूति दिनुहुने ती वीर झापाली सपूतहरू छविल राजवंशी, भेटला राजवंशी, हरिकृष्ण चौधरी, बृजु चौधरी अनि हेमबहादुर खड्काको सपना साकार पार्न अझै बा“की छ । २१ फागुनको सपना साकार पार्न अझै बा“की छ ।
साधुको भेषमा गिरफ्तार भए“
०२९ साल पुस १० गते धर्मप्रसाद ढकाल मारिएपछि झापामा दमन चुलियो । त्योभन्दा पहिले नै पा“चवटा एक्सन (वर्गशत्रु सफाया) भइसकेका थिए । अब झन् धर्मप्रसाद ढकाल र उनका छोरासमेतको सफायाबाट झापा पुरै आतङ्कित थियो । यस्तो अवस्थामा सरकारले झापा विद्रोहका विद्रोहीहरूविरुद्ध राज्यको ठूलो शक्ति खन्याउने काम ग¥यो । गाउ“गाउ“मा व्यापक खानतलासी लिने, घेराउ गर्ने, गिरफ्तार गर्ने, यो गाउ“बाट त्यो गाउ“ आवतजावत गर्न नदिने, प्रहरी र जासुसहरू गाउ“गाउ“मा व्यापक रूपले छ्याप्छ्याप्ती परिचालित हुने सरकारी जासुसका रूपमा राखिएका तालिमप्राप्त कुकुरहरूको व्यापक रूपमा प्रयोग गर्ने, गाउ“हरूमा गएर सानासाना नानीहरूलाई ललाईफकाई सोधपुछ र अन्तर्वार्ताहरू लिने, शङ्का लागेका गाउ“ कटेराहरू वा झुप्रा र छाप्राहरूलाई प्रहरीको कडाभन्दा कडा निगरानीमा नियन्त्रणमा राख्नेजस्ता दमनका अनेक चक्रहरू, शृङ्खला वा अभियानहरूको बाढी नै चल्यो ।
हामी चारजना आन्दोलनकारीहरू इलाम जिल्लाको शान्तिपुर भन्ने गाविसको एउटा अत्यन्तै विकट गाउ“मा भूमिगत ढङ्गबाट उच्च सतर्कता अनि सावधानीका साथ क्रान्तिकारीे काम प्रचार, सङ्गठन र सङ्घर्षको क्रमलाई अघि बढाइ नै रहेका बेला हाम्रो भूमिगत सञ्चारले ‘लौ कमरेड नेत्र घिमिरे र अम्मर कार्की गिरफ्तार पर्नुभयो रे, चन्द्रगढीमा । एसपी कार्यालय अगाडिको चौरीमा दुवैजना कमरेडहरूलाई चरम यातना दिएर पूरै शरीर छियाछिया पारेर मरणासन्न अवस्थामा राइफलधारीहरूको कडा पहराभित्र राखिएको छ रे †’ भन्ने जानकारी गरायो । यो गाउ“ वा त्यो गाउ“ हि“डडुल, सोधपुछ केही गर्न पाउने अवस्था नै थिएन । त्यो खबर प्राप्त भएपछि हाम्रो गम्भीर बैठक बस्यो र म फेरि उही पुरानै साधुको भेषमा आफू बच्नका निम्ति गरिने सम्पूर्ण उपायहरू गरेर खुला हुने र सम्पूर्ण परिस्थिति बुझ्न साधुको भेषलाई चलाकीपूर्ण रूपमा निडर र साहसका साथ प्रयोग गर्ने भन्ने फैसला भयो । त्यसपछि म तुरुन्त पुनः साधुको भेष बनाई गेरु रंगको कुर्था, गेरु रङको धोती, हातमा श्रीमद्भागवत गीता अनि दाहिने का“धमा झोली गेरु रङको बेरेको मृगको छाला काखीमा च्यापेर अनि टाउकोमा जटा कसेर काठका खराउ लगाई म काठमाडौं आएर दुईतीन दिन ठाउ“ठाउ“मा पशुपति, बूढानीलकण्ठ, कृष्ण मन्दिर आदि ठाउ“हरूमा पूर्णतः साधु–बालब्रह्मचारीको अभिनयका साथ बसेर लगत्तै झापा फर्के ।
त्यसपछि वीरगन्ज हु“दै रक्सौलबाट पारी गएर रेलबाट बागडुगरा पुगें र गाडी चढेर झापाको धुलाबारीको माहुरमाडीमा आएर बसें । भोलिपल्ट बिहान म माहुरमाडीबाट बुधबारे हु“दै जयपुरतर्फ लागें । यो ०२९ साल माघको ११ गतेको कुरा हो । साधुको भेषमा वैष्णवी ठाडो चन्दन हातमा ती खोलामा भालावाला राम्रो र दह्रो खालको बाङ्गेलौरो टेक्दै मानिसहरू भेटि“दा हरिनारायण हरिनारायण के छ बच्चा, बाआमा ठिकै छ नि होइन आदिआदि रूपले म बुधबारे बजार आइपुगें । कही“ पनि हि“ड्दा वा बस्दा पनि मानिसहरू भेटिए भने पुरुष भए सबैलाई चाहे ती साना हुन् वा जतिसुकै ठूला नै भए पनि सबैलाई म ‘ए बच्चा †’ भनेर सम्बोधन गर्दथें अनि महिलाजति सबैलाई मा भन्ने मेरो आम प्रचलन नै थियो । माघ महिनाको ठिहिराउने चिसो, पातलो गेरु रङको एकसरो कुर्था अनि धोतीमा टाउकामा कसिएका जटाका साथमा म बुधबारे पुग्दा चारैतिर ए ऊ साधु आयोऽऽऽ साधु आयो ऽऽऽ भने । परिस्थिति अत्यन्तै शङ्कालु थियो । बजार एकछिन घुमेर म पश्चिमतर्फ जयपुरतिर पैदल लागें । झन्डै ४५ मिनेट वा एक घण्टा पैदलयात्रापछि म जयपुर चोकमा पुग्दा निकै मानिसहरूको उपस्थिति, करिब ५०–६० जना जति सशस्त्र बर्दीधारी पुलिसहरू पनि थिए ।
मनमनै मलाई समाउने पो हुन् कि भन्ने शङ्का आशङ्काका साथ म पनि हरिनारायणऽऽऽ हरिनारायणऽऽऽ भन्दै त्यही भीडमा पसें र खत्री ठूल्दाइको चिया दोकानको एउटा मेचमा बसें । पूरै साधु बालब्रह्मचारीको अभिनयका साथ बसेर एक कप चिया मागें । मेरा खुट्टाका खराउ निकै पुराना र खिइएका थिए । भीडमा कुनै मानिसले भन्यो बाबाजी महाराजका खराउ त फाटिसकेछन् नि † मैले जवाफमा अ“ इन्डियामा पिचमा हि“ड्दा खराउ छिटो फाट्दो रहेछ भन्नासाथ पुनः कसैले भन्यो– ‘अ“ इन्डियामा पिचमा हि“ड्दा फाट्या हो कि रातिराति बिरिङ टाङटिङ खोलाको बगरमा कुद्दा फाट्या हो ? मैले त्यो आवाज नसुनेझैं गरी चिया पिएर चियाको पैसा २५ पैसा तिरेर म गिरफ्तार हुने बलियो सम्भावना मनमा राख्दै झोली का“धमा मिलाउ“दै भालावाल लौरो हातले समाएर हरिनारायणऽऽऽ हरिनारायणऽऽऽ गर्दै उठेर हि“ड्न आ“टदा दुईजना हतियार बोकेका बर्दीधारीहरूले मेरा कुहिनामाथि एकएक हातमा एकएकजनाले समाउनासाथ सबै बर्दीवाला हतियारधारीहरूले मलाई घेरा हालेर ‘अब त“ गिरफ्तार भइस्’ भने ।
पुलिसको त्यो घेराभित्र मलाई राखेर फेरि पूर्वतर्फ, म जुन बाटो भएर गए“ त्यही बाटो मलाई हि“डाए । मचाहि“ हरिनारायणऽऽऽ हरिनारायणऽऽऽ, यो के भएको ह“ ? हे प्रभु † २०÷३० मिटर हि“डेपछि उनीहरू मलाई घेरा हालेर उभिन्छन्, अनि सोध्छन्, के छ विचार, सङ्गठन कहा“कहा“ छ ? धर्मप्रसादलगायतका मानिसहरू किन काटेको ? कसकसले
काटेको ? अरू कसकसलाई काट्नेवाला छौ ? हतियार कति छन् ? यसको नेता को हो ? राम्ररी भन, नत्र... यस्तैयस्तै प्रश्नहरू ओइरिरहे । मचाहि“ हे भगवान्, हे प्रभु † यो के भएको ह“ † हे परमात्मा † के सा“च्चि नै कलियुग व्याप्त भएकै हो त ? हे प्रभु † फेरि उनीहरूको बीचबाट त्यही आवाज पुनः आउ“छ, ए साधु नाटक नगरिकन भन्, कुरा के हो आदि इत्यादि । तर, म रत्तिभर पनि विचलित नभई हे भगवान, हे प्रभो, यो के सुन्नुपरेको ? ए बच्चा हो, तिमीहरूलाई अलिकति पनि अपराधको डर छैन ? मस“ग यस्तो कुरा गर्ने † यस्तैयस्तै क्रम चलिरह्यो । पा“च÷सात मिनेट उभिएर सोधपुछ, फेरि त्यही पुराना कुरा दोहोरिन्छ । म पनि आफ्ना तिनै कुरा आफूले सकेसम्म मिलाएर उनीहरूलाई प्रभाव पार्न सम्भव हुने गरी भनिरहन्छु । म गिरफ्तार हु“दा करिब बेलुका ४ बजेको थियो होला तर अब उनीहरूले मलाई जयपुर चोकबाट पर खड्ग प्रसाईंको घरछेउबाट उत्तर हु“दै माथि होक्से गिद्धे कहा“कहा“ घुमाउ“दै छिनछिनमा तिनै कुराहरू सोध्दै घुमाउ“दै रातको करिब १२÷१ बजे बुधबारे बजारदेखि अलिक माथि ह“डिया खोलाको किनारमा पु¥याए ।
मध्यरातको निस्पट्ट अन्धकार अनि माघ महिनाको चिसो ठिहीमा साधु भेषको त्यो अवस्था... † त्यहा“ पनि त्यही कुरा सोधे अनि मेरा पनि त्यही उनै कुरा जावफ पाए । यत्तिकैमा उनीहरूको कमान्डरले भन्यो– ‘ए खाल्डो खन, यसले भन्दैन, अब यसलाई मारेर यही“ पुरेर जानुपर्छ ।’ ह“डिया खोलाको त्यो बगरमा उनीहरूले खाल्डो खनेर उत्तानो पारेर मलाई समाते, अनि त्यही खाल्डोमा सुताए । मेरो मनमा अनेकन् कल्पनाका तरङ्गहरू त“छामछाड गर्दै उर्लिरहेका छन् । म अझ होसियारीका साथ विगतमा अनेकौंपटक अत्यन्तै कठिनतम अवस्थाहरूमा समेत स“गस“गै काम गर्ने सन्दर्भमा हाम्रो त्यस क्षेत्रमा प्रमुख सङ्गठकको रूपमा काम गर्ने होल्टाइमर एवम् कडा भूमिगत ढा“चामा आधारित कमरेड डम्बर बानिया“ले भन्ने गर्नुभएको कुराहरूलाई सम्झन्छु, उहा“ले भनेका ती कुराहरूको रिल मेरो मनमस्तिष्कमा कल्पनाको पनि उच्चतम गतिमा गतिशील हुन्छ । म सम्झन्छु, उहा“ले भन्नुभएको ‘कमरेड † तपाईंलाई यति धेरै सेल्टर झापादेखि इलामसम्मै थाहा छ । दूर्भाग्यवश कुनै दिन गिरफ्तार हुनुभयो र सबै कुरा खोल्नु भयो भने के हालत होला ?’ ‘यी सबैले जनताका झुप्रा र छाप्राहरू हाम्रा आश्रयस्थलहरू (सेल्टरहरू) प्रतिक्रियावादी राज्य व्यवस्थाको क्रूरतम अनि नृशंस दमनात्मक ज्वालाबाट खरानी हुनेछन् र त्यसपछिको स्थिति कति डरलाग्दो अनि भयानक होला ? झापा विद्रोहका विरुद्ध प्रतिक्रियावादी शासन व्यवस्थाको दमनको त्यो उत्कर्ष, ह“झङ्डिया जङ्गलको किनारमा बग्ने ह“डिया खोलाको बगरमा मध्यरातको चुक घोप्ट्याएजस्तो भयानक अन्धकार, म खाल्डोमा सुस्ताइएको छु, उत्तानो पारेर र मलाई ५०–६० जना अत्याधुनिक शस्त्रास्तले लैस भएका राजा र व्यवस्थाका सिपाहीहरूले घेरेका छन् । मलाई कमरेड डम्बर बानिया“का ती वाणी, वाक्यांशहरूले सिङ्गो मन र मस्तिष्कलाई झक्झक्याइरहेका छन् । अनि म सेकेन्डभरमा अनेकौंपटक प्रण गर्दै पार्टीको सदस्य हु“दा खाएको कसम सम्झन्छु, अनि अठोट गर्दछु– कुनै हालतमा पनि गोपनीयता भङ्ग गर्दिन“ । आखिर यिनीहरूले धेरै गरे मार्ने त हुन् । प्राण दिन्छु तर गोपनीयता बचाउ“छु । यस्तैयस्तै कल्पना गरिरहेका बेला उनीहरूको कमान्डरले भन्यो– ‘ए तीनभन्दा तिमीहरू हान्न तयार होऊ †’ दुईवटा गोली लोड गरेर संगीन तेस्र्याएर राइफल दुईजना प्रहरीले समातेर पोजिनसका साथ मेरो छातीमा राखेर उनीहरू पोजिसनमा बसे । अनि कमाडन्डरले भन्यो– ‘ए... कसले भन्, ए भन्, भनिस् भने बा“च्छस्, नत्र अब तेरो मृत्यु हुन्छ, भन् ।’ मैले भने– ‘हे भगवान् † हे प्रभो यो के भएको, मजस्तो बालब्रह्मचारीले यस्तो के सुन्नुदेख्नु परेको हो प्रभो † हरिनारायण कलियुगको पराकाष्ठा भयो, सन्तमहन्त र त्यागी–तपस्वीहरूमाथि यस्तो † यस्तो कसैले देख्नुसुन्नु वा भोग्नु नपरोस् । हे ईश्वर, हे प्रभो, आदिआदि । खाल्डोभित्र उत्तानो परेर म यस्तै बोलिरहें ।
एकछिन पछि फेरि उसले भन्यो– ‘दु... दुई’ र अनि थप्यो– ‘ए साधु भन्, नत्र अब तेरो जीवनको अन्त्य हुन्छ, सा“चो सत्य कुरा भन्, तिमीहरूको उद्देश्य के हो ? नेता को हो ? सङ्गठन कहा“कहा“ छ ? हतियारहरू कति छन् र तेरा साथीहरू को–को छन् ? अब कसकसलाई (मार्ने) काट्ने योजना छ ? धर्मप्रसाद ढकालहरूलाई काटन् तिमीहरू को–को गएका थियौ ?’ उसका यस्ता कुराहरू सुनेर मैले फेरि भनें– ‘ए बच्चाहरू हो † तिमीहरूलाई मस“ग यस्तो कुरा गर्न अलिकति पनि डर छैन ? म बालब्रह्मचारी, सन्त, यो मायारूपी संसारबाट विरक्त भएर ब्रह्ममा लीन हुन हि“डेको, म त परमेश्वर पर्मात्माको भक्त हु“, मस“ग यस्तो कुरा गर्ने ? हे प्रभो † हे भगवान् ? हे नारायण ? भनेर म भन्दै थिए“, उसले फेरि भन्यो– ‘यसले भन्दैन, अब सिध्याइदिनुपर्दछ । ए, अब भन् तेरो अन्तिम इच्छा के छ ? जे छ तेरो इच्छा त्यो भन् । अब त“लाई हामीहरू गोलीले उडाइदिन्छौं । भन् इच्छा के छ, जे छ भन् । मैले यी सब कुरा सुनें र सेकेन्ड पनि बित्न नपाउ“दै मृत्युवरण गर्ने अठोटका साथ भनें– ‘मलाई मारेको कुरा गोप्य नराखिदिनु †’ भरसक तिमीहरूको छोरालाई हामीले मा¥यौं भनेर मेरो घरमा मेरा बुबाआमालाई भनिदिनू, यदि त्यो सम्भव भएन भने मलाई जहा“बाट गिरफ्तार गरेको हो, त्यहा“ गएर (जयपुर चोकमा) हामीले फलानो साधुलाई मारिदियौं भनेर भनिदिनू । यदि त्यो पनि सम्भव नभए कतै न कतै गएर हामीले साधु मनकुमार गौतमलाई मा¥यौं भनेर भनिदिनू, तर मलाई मारेको कुरा कुनै हालतमा पनि गोप्य नराखिदिनू ।’ मैले यति भन्नासाथ उसले ‘ती...न भन्यो । उसले तीन भन्नासाथ एकैचोटी ड्याङड्याङड्याङको आवाज आयो । मैले त्यो अन्धकार रात्रिको समय, खाल्डोभित्र यसो जीउ हल्लाए“ र किन प्राण पनि जा“दैन, कतै दुख्दैन पनि, के हो ठूलो घाउ डडेल्नामा भ्वाङ नै प¥यो होला । म यस्तै केके न सोच्दै थिए“ । फेरि उसले भन्यो– ‘ए महाराज उठ्नुस्’ सायद म अलिअलि नर्भस पनि भएको थिए“ क्यार † मैले भनें– ‘म एकछिन सुत्छु ।’ त्यत्तिकैमा दुईजनाले मेरो दुवै पाखुरामा समाते र जुरुक्क उचालेर खाल्डोको बाहिर ठिङ्ग उभ्याउनासाथ एकैचोटि सबैले हात जोडेर ‘हे महाराज † हे प्रभो † तपाईं त सा“च्चिकै बालब्रह्मचारी सन्त हुनुहु“दो रहेछ । हे प्रभु † हामीलाई क्षमा दिनुहोस्, माफ गर्नुहोस् । अपराध नलागोस् प्रभो † अपराधीले म अपराधी हु“ भन्दैन, त्यसै हेरेर थाहा पनि पाइन्न । तसर्थ, हामीले अनुसन्धान गरेका हौं’ भने ।
तपाईंका बारेमा अनेक कुराहरू आए÷भएकाले हामीले अनुसन्धान ग¥यौं, हे प्रभु उनीहरूको कुरा सुनेपछि मैले मनमनै आफू सफल भएको महसुस गर्दै भनें– ‘बच्चो तिमीहरूलाई क्षमा छ, भैगो कुनै अपराध लाग्नेछैन, ईश्वरले तिमीहरूलाई क्षमा दिनेछन् । चिन्ता गर्नुपर्दैन, भैगो क्षमा छ भन्दै मैले उनीहरूलाई माफी दिए“ । अनि उनीहरू र म मध्यरातको करिब १÷२ बजे । बुधबारेबाट पश्चिमतर्फ लाग्यौं । करिब ३ बजेतिर जयपुर चोकको छेउमा लक्ष्मी ओली मेरी सानिमाको घरमा आइपुग्यौं । त्यहा“ उनीहरूका लागि खानाको व्यवस्था रहेछ । बासमती धानको फरर परेको तातोतातो भात, लोकल कुखुराको तातोतातो गे्रभी मासु, माघको जाडोमा त्यसमा पनि आधा रात बितिसकेको अवस्थाको भोक तर आफू त बाल ब्रह्मचारी सन्त पारियो, त्यो खाना देखेर मलाई मन थाम्नै अत्यन्त गाह्रो भयो । उनीहरू धमाधम फुक्दैफुक्दै खान थाले । सानीमाले मलाई ‘ए त“ के खान्छस् कान्छा (मलाई कान्छा भनेर भनिन्थ्यो) भनेर सोध्नुभयो । मैले भनें– ‘यस्तो काटमार भएको घरमा म केही पनि खान्न“ ।’ पानीसम्म खान्न“ भन्दै कुनै पनि कुरा नखाने भन्ने आफ्नो इच्छा प्रकट गरें । उनीहरू सबैले सानदार खाना बडो आरामस“ग खाए । अनि हि“ड्ने तयारीमा उनीहरू लागे र मस“ग पुनः क्षमा माग्दै हात जोडेर बिदा माग्न लाग्दा मैले मेरो झोलीमा रहेको खरानीको डल्लो झिकेर सबैलाई विभूत लगाउ“दै क्षमा दिने र बिदा गर्ने काम गरें । बिहानको करिब ५ बज्न आ“टिसकेको थियो, उनीहरू सन्तमहाराजको हातबाट खरानीको टीका लगाएर क्षमादानको आशीर्वाद प्राप्त गरी आफ्नो बाटो लागे ।
झापा सङ्घर्षका बन्दीहरूले भोगेको जेल यातना
डा. नारद भारद्वाज (वाग्ले)
झापा आन्दोलन नेपालको वामपन्थी पुनः एकीकरणको प्रक्रियामा घटेको एउटा युगान्तकारी राजनीतिक घटना थियो । अहिलेको युवा पुस्ताका लागि यो सुदूर अतीतको एउटा सामान्य घटनाजस्तो लाग्न सक्छ । तर, यो आन्दोलन नेपालको वामपन्थी आन्दोलनको जल विभाजक (पानी ठलो) थियो, जहा“बाट नेपाली वामपन्थी आन्दोलनमा क्रान्तिकारी एकीकरण र विघटनको कित्ता छुट्टियो । यसैक्रममा क्रान्तिकारी योद्धाहरूले अवर्णनीय दुःखकष्ट र यातना झेल्नुप¥यो, त्यसका बारेमा युवा पुस्ताका धेरै आन्दोलनकारीहरूलाई जानकारी छैन । क्रान्तिकारी आन्दोलनका तथ्यहरूको यो पाटो प्रायः इतिहासमा अभिलिखित हु“दैन । यसलाई ध्यानमा राखेर म यस लेखमा झापा आन्दोलनमा क्रान्तिकारीहरूले भोगेका शारीरिक र मानसिक यातानाका बारेमा
चर्चा गर्नेछु ।
झापा विद्रोह वामपन्थी आन्दोलनमा विकास हु“दै गरेको विभाजनकारी प्रवृत्तिविरुद्ध एकीकरण अभियानको सुरुवात थियो । आज यो एकीकरणको धारा अरू सबल र विस्तृत हु“दै अगाडि बढिरहेको छ । यस्तो विकासले यो आन्दोलनमा रगत बगाउने, यातना भोग्ने र जेलनेल खेप्नेहरूलाई गौरव र सन्तोष महसुस गराउ“छ । तर, यो आन्दोलनका क्रममा विस्थापनामा परेर बेघरबार हुने, प्रहरी हिरासतमा यातनाका कारण विक्षिप्त र अपाङ्ग बनाइने अथवा लामो कारावासको समयमा रोग, कुपोषण र पारिवारिक नियोगका कारण मृत्युवरण गर्ने कैयौं क्रान्तिकारी योद्धाहरूलाई आज धेरैले चिन्दैनन् । तिनीहरूलाई सम्झेर तिनीहरूका योगदानहरूलाई कदर गर्नु इतिहासलाई सम्मान गर्नु सबै नागरिकहरूको कर्तव्य हो । यही कर्तव्यलाई महसुस गरेर म यहा“ इतिहासको त्यस पाटोको उत्खनन गर्न लागेको छु ।
झापा आन्दोलन २०२८ देखि ०३२ सालसम्म पूर्वको झापा जिल्लालाई केन्द्रबिन्दु मानेर भएको ऐतिहासिक राजनीतिक आन्दोलनको नाम हो । यो आन्दोलनमा पूर्वी नेपालका लाखौं जनता आन्दोलित भए । हजारौं सक्रिय समर्थक बने र सयौंको सङ्ख्यामा कुनै न कुनै हैसियतमा त्यो आन्दोलनमा सहभागी भएका कारण निर्वासित भए । कैयौं गिरफ्तारीमा परेर यातना भोग्न, सहादत प्राप्त गर्न, कुपोषण र रोगले कारावासमै मृत्युवरण गर्न र अपाङ्ग हुन बाध्य भए ।
आन्दोलनका क्रममा सबैभन्दा पहिले पक्राउ पर्नेहरूमा रामनाथ दाहाल, नेत्र घिमिरे, वीरेन राजवंशी, कृष्ण कुइ“केल र नारायण श्रेष्ठ हुनुहुन्थ्यो । गिरफ्तारीपछि उहा“हरूलाई चरम यातना दिइयो । प्रहरी हिरासतमा बयान लिने प्रक्रिया सकेर ०२९ साल माघमा उहा“हरूलाई अदालतमा उपस्थित गरियो । अदालतमा रामनाथ दहालले प्रहरी हिरासतमा आपूmलाई बारम्बार यातना दिइएको र स्वेच्छाले बयान दिन नपाएको जिकिर गर्दै ‘घाउ जा“च गराई पाऊ“’ भनेर न्यायाधीशलाई अनुरोध गर्नुभयो । उहा“को बयान लेखिसकेपछि घाउ जा“च गर्न त्यसै दिन उहा“लाई मेची अञ्चल अस्पताल भद्रपुरमा ल्याइयो । त्यतिबेला म आन्दोलनमा सरिक भइसकेको थिए“, तर सरकारको निगरानीमा परिसकेको थिइन“ । म एसएलसी परीक्षा दिन भद्रपुरमा नै डेरा लिएर बसेको थिए“ । त्यसबेला एसएलसी परीक्षाको लागि झापा जिल्लाभरि एउटै मात्र परीक्षा केन्द्र रहने व्यवस्था थियो । मस“गै पुष्प उप्रेती पनि बस्नुहुन्थ्यो । हामी दुवैजना विद्यार्थी क्षेत्रबाट आन्दोलनमा संलग्न थियौं । दुवैले रामनाथ दाहाललाई चिनेका थियौं । उहा“ धेरैपटक हाम्रो गाउ“मा आउनुभएको थियो । मेरो घर एउटा सुरक्षित आश्रयस्थल भएकाले उहा“लाई म राम्ररी चिन्दथें ।
करिब १÷२ बजेतिर एक हुल प्रहरीहरूको बीचमा घेरिएर मुस्किलले खुट्टा घिसार्दै हामी हि“डिरहेको सडकबाट एउटा दुब्लो, मैलो लुगा लगाएको, झुस्स दारी पालेको मान्छे आइरहेको देखेर हामी झस्कियौं । एकै छिनमा हामीले उहा“लाई चिन्यौं । उहा“ रामनाथ दाहाल हुनुहुन्थ्यो । हामीले उहा“लाई चिनेजस्तो गरेनौं, तर प्रहरी टोलीको पछिपछि अस्पतालसम्म गयौं ।
अस्पतालमा हामीले देख्यौं उहा“का खुट्टाहरूमा औलादेखि गोलीगा“ठासम्म घाउ नै घाउ थिए र घाउबाट पिप बगिरहेको थियो । पिठय“ू र खुट्टाहरूको माथिल्लो भागमा गहिरागहिरा घाउका आला डोबहरू थिए । डाक्टरले घाउ नील जा“च गरेको हामीले छेउबाट हे¥यौं । आ“खाबाट आ“सु आयो, तर केही गर्न सकिने अवस्था थिएन ।
त्यसपछि उहा“हरूलाई जेल लगियो । नेत्र घिमिरे र अन्य तीनजना क्रान्तिकारीहरूलाई घाउ जा“च गर्न लगिएन । रामनाथ दाहाल जिल्लाका सम्भ्रान्त परिवारहरूसित जोडिएकाले उहा“को बचाउका लागि ठूलै दबाब परेको थियो । नेत्र घिमिरे अदालतबाट न्याय पाइन्छ र छुट्न सकिन्छ भन्ने कुरामा विश्वास गर्नुहुन्नथ्यो । त्यसैले, उहा“ आप्mनो पक्षमा प्रमाण जुटाउन पनि लाग्नुभएन । त्यो घटना घटेको लगभग एक महिनापछि फागुन २१ गते उपर्युक्त पा“चैजना क्रान्तिकारीहरूलाई झापा जेलबाट इलाम जेल सार्ने बहानामा सुखानीको जङ्गलमा लगेर निर्ममतापूर्वक गोली हानी हत्या गरियो ।
जेल सार्न लग्दा उहा“हरूलाई नेल र हतकडी लगाइएको थियो । नेल भनेको चार÷पा“च किलो तौलको सिक्रीले जोडेका दुईवटा फलामे कल्ली हुन् । त्यो कल्ली हत्कडी जसरी चाबीले लाउने होइन । कल्लीको आ“ऽऽऽ परेको भागबाट खुट्टा त्यस्मा छिराएपछि पा“च किलोको घनले हिर्काएर आ“ऽऽऽ परेको मुखलाई टपक्क जोडिन्छ । त्यसपछि फलाम काट्ने आरीले काटेर मात्रै त्यसलाई छुटाउन सकिन्छ । यसरी बा“धेर लगेका कमरेडहरूलाई पञ्चायती व्यवस्थाका प्रहरीहरूले जङ्गलमा यत्रतत्र भागेजस्तो पारेर ताकीताकी गोली हानेर हत्या गरे ।
यी दुई घटनाले मेरो मानसिकतामा गहिरो प्रभाव पा¥यो र मैले पनि पूर्णकालीन कार्यकर्ता भएर काम गर्ने निश्चय गरे । दिन बित्दै गए । गाउ“मा राजनीतिक क्रियाकलापहरू बढ्दै गए । गाउ“मा अगुवा कार्यकर्ता खडानन्द वाग्ले, घनेन्द्र बस्नेत, प्रेम सापकोटा, कर्मसिंह भुजेल, जेठा खाती हुनुहुन्थ्यो । धर्मप्रसाद ढकालको हत्या भएको घटनापछि बुधबारेबाट खडानन्द वाग्ले, घनेन्द्र बस्नेत, मनकुमार गौतम, मनकुमार तमाङ, अम्बर कार्की आदि भूमिगत हुनुभएको थियो । त्यसपछि त्यस गाउ“को सङ्गठनको जिम्मा नै म र ठूलो दुर्गाप्रसाद अधिकारीमा थियो । हामीले फागुन २१ गतेको घटनाले छाएको निराशालाई तोडेर साङ्गठनिक क्रियाशीलता जारी राख्न ठूलो प्रयत्न ग¥यौं ।
एक दिन चैत महिनातिर झापाको दक्षिण क्षेत्रबाट पार्टीको एउटा लडाकु दस्ता हाम्रो क्षेत्रमा आयो । त्यस टोलीमा हर्क खड्का, मुकेश मगर, छत्र मगर, लीला कट्टेल र गौरा प्रसाईं थिए । उनीहरूलाई दावा खोलाको सुरक्षित बाटोबाट भोटेटार भन्ने गाउ“मा रहेको ठूलो दुर्गाप्रसाद अधिकारीको घरसम्म मैले लिएर जानुप¥यो । जुनेली रात थियो । बन्दुक बोकेका गुरिल्लाहरूलाई बाटो देखाउ“दै म अघि बढिरहेको थिए“ । अचानक नजिकै खोलाको किनारमा रहेको घरबाट कुकुर भुक्यो । मैले साथीहरूलाई आड लिन इसारा गरें र आश्रयदाता साथीको घरतिर लागें । म पुगेर भित्र पसेको मात्र थिए“ एकजना छिमेकी दर्जी दौड“दै आए“ र भने– ‘हजुर मलाई बल चाहियो । मेरो घर बन्दुकधारीहरूले घेरेका छन् । मलाई र ठूलो दुर्गालाई ती को हुन् भन्ने थाहा भयो, तर त्यो दर्जी गाउ“का अरू मानिसहरू पनि बटुल्न चाहन्थ्यो । हामीले जसरी पनि उसलाई त्यसो गर्नबाट रोक्नुपथ्र्यो । त्यसैले, मैले अगाडि सरेर भनें– ‘दाइ † ती मान्छे लुटेरा होइनन् । तपाईं हामीजस्तै गरिबहरूलाई मुक्ति दिलाउन हि“डेका मानिस हुन् । बरु, हामीले पनि तिनीहरूलाई सघाउनुपर्छ । हाम्रा कुरा सुनेर ऊ केही शान्त त भयो तर आश्वस्त हुन सकेन । त्यस रात हामीले दक्षिणबाट आउने साथीहरूलाई त्यो गाउ“मा शरण दिन सुरक्षित ठानेनौं र १० किलोमिटर उत्तर–पश्चिम इलाम जिल्लामा पर्ने बर्फल्याङ भन्ने गाउ“मा एकजना स्थानीय साथीको साथ लगाएर पठायौं । म र दुर्गाले भएर त्यो दर्जीलाई राजनीतिक प्रशिक्षण गरेर क्रान्तिकारी पङ्क्तिमा ल्याउने प्रयत्न ग¥यौं ।’
तर, बिहान हुनेबित्तिकै थाहा भयो, उसले राति भएको बेलिविस्तार गाउ“भरि फिजाइसकेछ । मलाई उसले चिनेनछ, तर ठूलो दुर्गालाई पक्रिन बेलुका नभई प्रहरीहरू आइपुगे । उहा“लाई प्रहरी हिरासतमा दुई दिनसम्म चरम यातना दिइयो, तर उहा“ले त्यो दर्जीले भनेको कुरा भूmट हो भनेर जित्नुभयो । ‘अबदेखि फेरि यस्तो आतङ्ककारी गतिविधि गरेको थाहा पायौं भने तेरो लास मात्रै घर फर्कन्छ’ भनेर उहा“लाई छोडिदिए“ । तर, बिस्तारै हामी दुबै प्रहरीको निगरानीमा परेको हामीलाई थाहा भयो ।
पार्टी गतिविधि बाक्लि“दै गएपछि म बिस्तारै अर्धभूमिगत भएर काम गर्न थालें । पार्टीबाट मलाई पूर्णकालीन हुन दबाब आइरहेको थियो । त्यस क्षेत्रको इन्चार्ज घनेन्द्र बस्नेत हुनुहुन्थ्यो र उहा“ मलाई भूमिगत हुन प्रेरित गर्दै हुनुहुन्थ्यो । यसैबीच, ०२९ साउन १२ गते बुधबारेको एकजना सानो जमिनदारमाथि भौतिक आक्रमण भयो । त्यो घटना हाम्रो गाउ“ कमिटीले गठन गरेको गुरिल्ला, स्क्वार्डले गरेको थियो । म त्यो स्क्वार्डको पथप्रदर्शक भएर गएको थिए“ । घनेन्द्र बस्नेत त्यसको राजनीतिक नेता र ठूलो दुर्गाप्रसाद अधिकारी त्यसको कमान्डार हुनुहुन्थ्यो । त्यो आक्रमणमा ती जमिनदारलाई कुनै चोटपटक लागेको थिएन । पार्टीको स्क्वार्ड उनको घर कम्पाउन्डमा पस्तापस्तै उनी घरको अर्को दिशाबाट भाग्न सफल भएका थिए । त्यस दिन नराम्रो कुरा के भयो भने त्यो परिवारका सदस्यहरूले मलाई चिने र त्यस घटनाको प्रमुख अभियुक्तका रूपमा मेरो विरुद्ध उजुर गरे । म पूर्ण रूपले भूमिगत भए“ ।
त्यो घटना घटेको आठ दिनपछि मलगायत झापा आन्दोलनका अन्य अगुवाहरू गरामनीको नडियाबारी भन्ने गाउ“मा आश्रय लिएर बसेका थियौं । हामी बसेको घर कमरेड सीपी मैनालीकी पत्नी निलम केसीको माइतीघर थियो । दिउ“सो ४ बजेतिर प्रहरीले गाउ“ घेरिसकेको हामीले समाचार पायौं । बुझ्दा थाहा भयो, त्यही परिवारको कसैले सुराकीको काम गरिरहेको थियो र सरकारको प्रलोभनमा परेर हामी त्यहा“ भएको जानकारी प्रहरीलाई दिएको थियो † हामीले छिटोछिटो के गर्ने भन्नेबारे छलफल ग¥यौं तर विकल्प थोरै थिए । हामीसित बन्दुक थिएनन् ।
खाली हातले सम्पूर्ण गाउ“ घेरेर बसेका असङ्ख्य प्रहरी र बाहिरी घेराबाट सहयोग गरिरहेका सैनिकहरूसित लड्ने र उम्किने कुरा भएन । हाम्रो अगाडि शान्तिपूर्ण ढङ्गले गिरफ्तारी दिनेभन्दा अर्को बाटो नै थिएन ।
बाहिरबाट एसपी पदमबहादुर मानन्धर हामीलाई आत्मसमर्पण गर्न आदेश दिइरहेको थियो– ‘राधाकृष्ण मैनाली, बाहिर आइज, नत्र फायर खोल्छु, घरमा आगो लगाउ“छु ।’ हामी निर्णय गर्न सकिरहेका थिएनौं । त्यो घरमा आरके, नरेश खरेल, म, दिलबहादुर खड्का र निलम केसी थियौं । संयोगले त्यही गाउ“को अर्को घरमा लीला कट्टेल, हर्कबहादुर खड्का, चन्द्र्रबहादुर डा“गी र बलबहादुर खड्का आश्रय लिएर बसेका थिए । प्रहरीले दुवै घरलाई घेरामा हालिसकेका थिए ।
घरभित्र र बाहिर मुर्दा शान्ति छाएको थियो । म आप्mनो मुटुको घड्कन सुनिरहेको थिए । त्यो छोटो अवधिको शान्ति गोलीको आवाजले भङ्ग ग¥यो । हर्कबहादुर खड्का र चन्द्रबहादुर डा“गीले परिस्थितिको राम्रो आ“कलन नगरी घरबाट निस्केर भाग्ने प्रयत्न गरेछन् । प्रहरीले गोली चलायो चन्द्रबहादुर डा“गी सहिद हुनुभयो । हर्क खड्कालाई घु“डामा थोरै चोट लाग्यो र ढल्नुभयो । प्रहरीहरू उनीहरूको टोलीलाई गिरप्mतार गरिसकेपछि हामी बसेको घरतिर केन्द्रित भए ।
आरके र नरेश धमाधम पार्टीका संवेदनशील दस्तावेजहरू जलाउ“दै हुनुहुन्थ्यो । मचाहि“ उम्किन सकिहाल्छु कि भनेर आफूसित भएको खुकुरी भिरेर बाहिर निस्कें । वरिपरि हेरें, केही देखिन“ । प्रहरीले घेरा हालिसकेको रहेनछ जस्तो लाग्यो र छिटोछिटो बाहिरी भ¥याङबाट ओर्लन थालें । भ¥याङको सबभन्दा तल्लो ल्यान्डिङ्बाट के हाम फाल्न लागेको थिए“, घरको कुनाबाट ठूलो आवाजले कोही करायो ‘हल्ट’ । म रोकिए“ र फेरि वरिपरि हेरें यसपटक चारैतिरबाट बन्दुक मतिर ताकिएका थिए । राइफलमा जोडिएका सङ्गीनहरू बेलुकीका घाममा टिलिक्क टल्केका थिए । म फनक्क पछि फर्कें र भ¥याङबाट फेरि माथि नै उक्लें । सायद मलाई नाबालक नै देखेर प्रहरीले जहा“को त्यही“ अडिरहने आदेशको उल्लङ्घन गर्दा पनि ममाथि गोली चलाएनन् । मैले बाहिरको अवस्थाको जानकारी आरके र नरेश कमरेडहरूलाई दिए“ । बाहिर प्रहरीको उत्तेजक चहलपहल बढिरहेको थियो ।
त्यतिबेलै प्रहरी भ¥याङबाट माथि चढ्न थालेको आवाज आयो । केही समयमै भित्ताको सिलिङसित जोडिएका साना प्वालबाट बन्दुक छिराएर हामीतिर फर्काउ“दै प्रहरीले हामीलाई हात उठाउने आदेश दियो । टाउकोमाथि हात राखेर हामी बिस्तारै बाहिर निस्क्यौं । बाहिर निस्कने जतिलाई एकएक गर्दै प्रहरीले हात पछाडि मर्काएर बा“ध्दै घोक्र्याएर छेउमा उभ्याएका जिपभित्र राख्न थाल्यो । स“गस“गै हामीमाथि लाठी, बुट र बन्दुकहरू बर्सिन थाले ।
सा“झ परिसकेको थियो । हामीलाई जिप र ट्रकका लस्करभित्र पारेर सदरमुकाम चन्द्रगढीतिर लान थाल्यो । बाटोमा देउनिया“ भन्ने सानो खोला पर्छ । हामीलाई त्यो खोलाको किनारमा रोकियो र गाडीबाट ओर्लने आदेश दिइयो । ओर्लेपछि सबैलाई लाइन लाएर उभ्याइयो । प्रहरीले हतियार खट्याकखटुक पार्दै तिनीहरूको परीक्षण गर्न थाले । ‘हामीलाई मार्छ होला । जे गरे पनि हामीले आत्मसम्मानपूर्ण व्यवहार देखाउनुपर्छ,’ आरकेले भन्नुभयो । मलाई पनि जीवनको अन्तिम क्षण त्यही हो जस्तो लागेको थियो, तर त्यसो होइन रहेछ । घेराबन्दीमा संलग्न प्रहरीको अर्को टोली आइपुगेको रहेनछ । त्यसलाई पर्खेर त्यो आइपुगेपछि हामीलाई त्यही“बाट हि“डाएर यातना दि“दै लैजानका लागि रोकिएको रहेछ । केही मिनेटमै त्यो टोली आइपुग्यो । त्यसको नेतृत्व रुसमा तालिम लिएर आएको इन्सपेक्टर हरिदास राईले गरेको रहेछ ।
ऊ आइपुगेपछि एसपी पदमबहादुर मानन्धरले हाम्रो परिचय गरायो । मानन्धरले परिचय गराएपछि परिचय गराइएको व्यक्तिलाई हरिदास राई एक झापड कुट्थ्यो । मेरो पालो आएपछि उसले मलाई यति जोडले झापड हान्यो कि मेरो दिमाग एकछिन चेतनाशून्यजस्तै भयो । भन्न रि“गटा लाग्यो र मुखमा रगत भरियो । मैले रगत थुकें र नरेश खरेललाई हेरें । उहा“ले भन्नुभयो– ‘हामीलाई यही“ मार्छ होला । गोली पड्केको सुन्नेबित्तिकै नारा लगाउन थाल्नुपर्छ ।’ मैले मौन सहमति जनाए“ ।
भर्खरै पानी परेर जमिन हिलो भएको थियो । परिचयपछिको छोटो मौनतापछि प्रहरीले हामीलाई मार्चिङ अर्डर दियो, ‘मार्च १’ । मार्चिङ आदेशपछि हामीमाथि लाठी, बुट र बन्दुका कुन्दाहरू बर्सन थाले । सङ्गीनका चेप्टोतिरबाट पिठ्यु“मा यसरी पिट्थ्यो कि त्यसको आवाज रातको सन्नाटामा टाढाटाढासम्म प्रतिध्वनित हुन्थ्यो । हामी प्रहरीसितै दौडिरहेका थियौं र हामी माथि निरन्तर सङ्गीन र बन्दुकका कुन्दा बर्सिरहेका थिए । बेलाबेला वातावरणमा गम्भीरता थप्तै आकाश गर्जिन्थ्यो । म भने टाउकोबाट बगेको रगत आ“खाभित्र पसेर सीधा बाटो हेर्न पनि सकिरहेको थिइन“ । करिब चालिस मिनेटको अपमानजनक दौडपछि हामीलाई चन्द्रगढीस्थित जिल्ला प्रहरी कार्यालय पु¥याइयो । त्यहा“बाट सुरु भयो, औपचारिक यातनाको शृङ्खला ।
यातनाको पनि विज्ञान हु“दो रहेछ । यसका सिद्धान्त र उपकरणहरू हु“दा रहेछन् । त्यहा“ पहिलो पटक हामीलाई तुरुङसित साक्षात्कार गराइयो । तुरुङ भनेको करिब एक क्विन्टल गहु्र“गो काठको बिम हो, जसमा गोलीगा“ठा र पि“डुलाको बीचको भाग अट्नसक्ने प्वाल हुन्छ । त्यो बिम बीचबाट चिरिएको हुन्छ । त्यसको एक छेउमा कब्जा प्रयोग गरी दुई बिमहरू तलमाथि चल्ने गरी जोडिएका हुन्छन् र अर्को छेउमा ताला लाउने व्यवस्था हुन्छ । त्यसमा खुट्टा हाल्ने मानिसले हलचल नगरी बस्नुपर्छ, नत्र खुट्टा भा“चिन सक्छ । हामीले करिब एक महिना त्यस्ता तुरुङमा बस्नुप¥यो । रात परेपछि तुरुङबाट झिकेर बयान लिन लान्थ्यो सोधपुछ सुरु गथ्र्यो । एक अर्काको बयान मिल्दैनथ्यो र सही कुरा पत्ता लगाउन यातना दिन्थे । बयान लिने एउटा लामो हल थियो । त्यहा“ यातनाका औजारहरू भरिएका थिए । त्यहा“ पु¥याएपछि हिलो भुइ“मा कुद्न लाउ“थ्यो । कुद्दा लडिन्थ्यो । कोही लडेन भने घोक्र्याएर लडाउ“थे । खुट्टा ठाडो पारेर कुर्सीमा अड्याइन्थ्यो र टायरका पेटी र भाटाले तबसम्म पिट्थे, जबसम्म ऊ बेहोस हु“दैनथ्यो ।
सोधपुछ सामान्यतयाः एक महिना चल्थ्यो । त्यसबीचमा बयान लिइन्थ्यो र बयान नमिले यातना दिने क्रम दोहोरिन्थ्यो । त्यो क्रममा झापा आन्दोेलनका क्रान्तिकारीहरूले अवर्णनीय यातना पाएका थिए । सबभन्दा बढी यातना पाउनेमा हर्क खड्का थिए । उनी सामान्य राजनीतिक चेतना भएका साथी थिए, तर पञ्चायती सरकारका नजरमा उनी आन्दोलनका कमान्डर र हतियार चलाउन जान्ने खतरनाक विद्रोही थिए । हामी सबैले धेरै यातना पाएका थियौं, तर उनले पाएको यातना कहालीलाग्दो थियो । पैतालामा कुट्दाकुट्दा उनी दिग्भ्रमित रहन्थे । कपालका रौं झरेर मुडुलै भएका थिए र शरीरका कुनै ठाउ“मा चोट नभएको ठाउ“ थिएन । कुटेका घाउमा टा“सिएका लुगा शरीरबाट हटाउन गाह्रो हुन्थ्यो । हर्ककी पत्नी अम्बिका खड्कालाई म यहा“ विशेष रूपले सम्झना गर्छु । उहा“ बाहिरै हुनुहुन्थ्यो । प्रत्येक हप्ता भेट्न आउनुहुन्थ्यो र हाम्रा रगतले लतपत भएका लुगा घरमा लगेर धुनुहुन्थ्यो र अर्को हप्ता ल्याइदिनुहुन्थ्यो । प्रहरीले अघाउ“जी खान दि“दैनथ्यो । उहा“ले नै घरबाट मासुभात पकाएर ल्याउनुहुन्थ्यो र हामीलाई ख्वाउनुहुन्थ्यो ।
बेलुका पालैपालो बयान लिन लान्थ्यो । बयान लिने सूचीमा समावेश नभएकाहरू बयान लिन हलबाट आएका चित्कारहरू सुनेर सुत्न निदाउन सक्दैनथे । बयान लिएर फर्कंदा कोही पनि आफैं हि“डेर फर्कन सक्दैनथ्यो । दिसापिसाब गर्ने अस्थायी चर्पी थियो । त्यहा“ ला“दा लात्तीले हान्दै र हतकडी झट्कार्दै लान्थ्यो । चर्पी जाने बाटोमा भर्खर काटेको का“सघारी थियो । खाली खुट्टाले का“सधारीमा हि“ड्दा तिखा सुइरा गाडिएर हाम्रा पैतालामा गहिरा घाउ भएका थिए । चर्पीमा बसेका बेला पनि भाग्यो कि भनेर दुख्ने गरी हतकडी झड्कारिरहन्थ्यो । विशेषगरी राति चर्पी जा“दा भाग्यो भनेर गोली हान्ने सम्भावना भएकाले प्रायः पिसाब लागे पनि पुलिसलाई भनि“दैनथ्यो, थामेर रात काटिन्थ्यो । यो पीडा अहिले पनि सम्झी नसक्नु जस्तै लाग्छ ।
पुलिस हिरासतको बयान सकेर जेल पु¥याइएका आन्दोलनकारीहरूलाई जेलको गेटमै नेल ठोक्थ्यो । गह्रु“गो नेल लिएर यताउता हि“ड्न धेरै गाह्रो हुन्थ्यो । नेल लाएको केही दिनपछि नली खुट्टा फलामले काटेर छियाछिया हुन्थ्यो । छाला कालो भएर आउ“थ्यो र हेर्न नहुने हुन्थ्यो । जाडोमा फलामको चिसो बढेर बरफमा टेकेजसरी ठिहि¥याउ“थ्यो । त्यसको चिसो र फलामको धारको चोटबाट बच्न हामी त्यो नेलमा कपडाका खोल सिलाएर लाउ“थ्यौं । पि“डुलासम्म थोत्रा कपडा बेथ्र्यौं । हिरासतबाट जेल पुगेपछि तङ्ग्रिन महिनौं लाग्थ्यो ।
बयान लिने क्रममा धेरै यातना भोग्ने साथीहरूमा मनकुमार गौतम पनि पर्नुहुन्छ । झापा आन्दोलनमा संलग्न हुनुभन्दा अघि उहा“ आध्यात्मिक बाटोमा हि“डिरहनुभएको थियो । गेरु वस्त्र धारण गर्नुहुन्थ्यो । लामालामा जटा पाल्नुहुन्थ्यो । वेशभूषाका कारण धेरै समय उहा“ प्रहरीको निगरानीमा पर्नुभएन । तर, आन्दोलनमा गिरफ्तारी बढ्दै गएपछि कसैले उहा“को संलग्नताबारे प्रहरीलाई जानकारी दियो । एक दिन आफ्नो क्षेत्रमा आएको बेला उहा“ पक्राउ पर्नुभयो । प्रहरीले चरम यातना दिएर उहा“लाई साबित गर्ने प्रयत्न ग¥यो । उहा“लाई राति बिरिङ खोलाको बगरमा लिएर गयो । छातीसम्म डुब्ने खाल्डो खन्यो । त्यो खाल्डोमा उहालाई हाल्यो र केही पर उभिएका प्रहरीहरूको टोलीलाई गोली हान्ने आदेश दियो । प्रहरीहरूले बन्दुक ‘कक’ गरे । चेम्बरमा गोली चढाए, तर फायर गरेनन् । यो उहा“लाई आतङ्कित पार्न रचिएको चाल रहेछ । त्यति गर्दा पनि उहा“ले आफ्नो संलग्नताबारे मुख खोल्नुभएन ।
त्यसपछि उहा“माथि शारीरिक यातना दिन थालियो । पैतालामा भाटा र टायरका पेटीले मरणान्त नहुन्जेल कुटियो । पटकपटक बेहोस पारियो । त्यसपछि उहा“का जटा उखेल्न थालियो । कपाल उखेल्दा उहा“को टाउको मुडुलो भएको थियो । जरीतिर त झन् कपाल फिटिक्कै थिएन । अहिले पनि कानको छेउछाउ उहा“को कपाल धेरै छैन ।
जेल पु¥याएपछि पनि हामीलाई धेरै र पटकपटक यातना दिइयो । अनेक बहाना निकालेर सुरक्षा प्रहरी र जेल प्रशासनले हामीलाई शारीरिक र मानसिक यातना दिने गथ्र्यो । हामीसित पक्राउ परेर थुनिनेमा दुईजना महिला साथीहरू पनि हुनुहुन्थ्यो । उहा“हरू लीला कट्टेल र सीता खड्का (अहिले नीलम केसी) हुनुहुन्थ्यो । एक रात उहा“हरूको वार्डमा पहरामा बसेका प्रहरीहरू जबर्जस्ती पस्न प्रयास गरेछन् । उहा“हरूले त्यो कुराको जानकारी गोप्य पत्रमार्फत हामीलाई दिएर असुरक्षाबारे चिन्ता व्यक्त गर्नुभयो । हामीले जेलरसित भेटेर त्यो व्यवहारको विरोध ग¥यौं । जेलरले दोषीलाई कारबाही गर्ने वचन दिए, तर हाम्रो डेलिगेसन जेलभित्र आइपुग्नेबित्तिकै एक हुल प्रहरीहरू हातमा लठ्ठी र बाक्लाबाक्ला पेटी हातमा लिएर हाम्रो वार्डभित्र पसे । उनीहरूले राधाकृष्ण मैनाली, नरेश खरेल, म, धर्म घिमिरे, मनकुमार गौतम र जीवन मगरलाई पा“च नम्बर वार्ड बाहिरको चोकमा राखेर बा“की साथीहरूलाई वार्डभित्र पठाए र वार्डमा ताला लगाए । त्यसपछि हामी बाहिर राखिनेहरूमाथि तिनीहरूले अन्धाधुन्ध लाठी, बुट र पेटी बर्साउन थाले । करिब आधा घण्टासम्म हामीलाई उनीहरूले कुटिरहे । शरीर रगतले लछप्पै भिज्यो । अन्तिममा हामी सबै जमिनमा ढल्यौं । प्रहरीले हामीलाई नेलको सिक्रीमा समातेर घिसार्दै वार्डभित्र पु¥याएर फर्के ।
हामी गिरफ्तार भएपछि बाहिरको पार्टी गतिविध ठप्पजस्तै भयो, केही समय । जेल सुरक्षा प्रमुख कहिलेकाही“ जेलभित्र आउ“थ्यो र तिमीहरूको क्रान्तिको झिल्कोलाई हामीले यसरी निभायौं भनेर दुइटा हत्केला जोडेर बटाथ्र्यो । त्यसले झन् निराशाको सञ्चार गथ्र्यो । एक दिन बिहानै कुनै समर्थक कर्मचारीबाट बाहिर पार्टीले ज्ञानबहादुर बस्नेत भन्ने सुराकीको सफाया गरेको समाचार सुनियो । नरेश कमरेड हौसिएर जेलको भित्री भित्ताभरि क्रान्तिकारी नारा लेख्न थाल्नुभयो । एकैछिनमा सेता भित्ता अ“गारले लेखेका क्रान्तिकारी नाराहरूले भरिए । नारा मैले लेखेको थिइन“ । म वास्तवमा सधैं नरम धार समातेर हि“ड्ने गर्थे, तर नरेश कमरेडका दृढता र क्रान्तिप्रतिको समर्पण, ईष्र्या गर्नलायक लाग्थ्यो । उहा“ र म अत्यन्तै मिल्ने । अहिले पनि हाम्रो मित्रता र एकअर्काप्रतिको सम्मान अगाध छ । जेलमा हल्ला चल्यो त्यो भित्ताको नारा नरेश र नारदले लेखेका हुन् । उसको किल्लाभित्र हामीले त्यो दुस्साहस गरेको के सहन्थ्यो सरकारले । बेलुकीपख हामी दुईजनालाई नराम्ररी धुल्यायो । धेरै दिन लाग्यो तङ्ग्रिन हामीलाई †
झापामै ह“ुदा एक दिन का“चा दाउरा र सडेको चामल बा“डेको विषयमा विरोध गर्न मनकुमार गौतम जेलरकोमा जानुभएछ । जेलरले बढ्ता जान्ने हुन्छस् भनेर उहा“लाई मोटा बिजुलीको तारले यसरी कुटेछ, उहा“लाई अर्धमृत अवस्थामा जेलभित्र ल्याइयो । उहा“को पिठ्यू“, गाला, छाती, तिघ्रा कुनै ठाउ“ तारले सुम्ला नबसाएको ठाउ“ थिएन । उहा“लाई हामीले हेरचाह गरेर बचायौं तर यातनाका शृङ्खलाहरू रोकिएनन् ।
जेलमा वर्तमान प्रधानमन्त्री, नेकपा
(एमाले)का अध्यक्ष केपी शर्मा ओली, सीपी मैनाली र मोहनचन्द्र अधिकारीलाई सरकारले चरम यातना दिएको थियो । केपी शर्मा ओली र मोहनचन्द्र अधिकारीलाई बयान लिइसकेपछि काठमाडौं केन्द्रीय कारागारमा लगेर एकान्त कैद (गोलघर)मा राखिएको थियो । उहा“हरूलाई पनि नेल र हतकडी लगाएर राखिएको थियो । उहा“हरूलाई बाहिरी संसार त परै जाओस्, जेलभित्रकै अलिक खुला परिवेशसित समेत सम्पर्कमा आउने छुट दिइएको थिएन । यातनाले गर्दा मोहनचन्द्र अधिकारीलाई गम्भीर ‘डिप्रेसन’को समस्या भएको थियो । तर, उपयुक्त उपचार गराउनुको साटो उहा“लाई मर्फिनका सुई दिएर सुताएको सुतायै गरिन्थ्यो । मर्फिनको सुईको प्रभावले उहा“को एउटा नितम्बमा गहिरो घाउ भएको थियो जहा“बाट पिप बगिरहन्थ्यो ।
झापा विद्रोहका अरू बन्दीहरूलाई पनि समयसमयमा एकान्त कैदमा राखिन्थ्यो । पक्राउ गरेपछि सीपी मैनालीलाई पनि केही समय एकान्त कैदमा राखिएको थियो । नेपालमा त्यस्तो कैदमा गोलघर भन्ने अ“ध्यारो कोठामा राख्ने गरिन्छ, जहा“ कसैसित बोल्न र भेट्न पनि पाइ“दैन ।
२०३३ सालमा नक्खु जेल तोडेर भागेपछि नरेश खरेल, म, घनेन्द्र बस्नेत, धर्म घिमिरे, भीष्म धिमाल पुनः पक्राउ प¥यौं । त्यसपछि हामीलाई करिब तीन वर्ष गोलघरमा एकान्तमा कैद गरियो । त्यस समयको पीडा शब्दमा व्यक्त गर्न सकि“दैन, तर त्यसले हामीलाई झन् कठोर बन्न सिकायो । दमनका कालरात्रिमा उज्यालोको प्रतीक्षा गर्न सक्ने धैर्य विकास गरायो र स्वतन्त्र जीवनका लालसाहरूलाई अझ प्रगाढ बनायो ।
झापा आन्दोलन नेपालको वामपन्थी पुनः एकीकरणको प्रक्रियामा घटेको एउटा युगान्तकारी राजनीतिक घटना थियो । अहिलेको युवा पुस्ताका लागि यो सुदूर अतीतको एउटा सामान्य घटनाजस्तो लाग्न सक्छ । तर, यो आन्दोलन नेपालको वामपन्थी आन्दोलनको जल विभाजक (पानी ठलो) थियो, जहा“बाट नेपाली वामपन्थी आन्दोलनमा क्रान्तिकारी एकीकरण र विघटनको कित्ता छुट्टियो । यसैक्रममा क्रान्तिकारी योद्धाहरूले अवर्णनीय दुःखकष्ट र यातना झेल्नुप¥यो, त्यसका बारेमा युवा पुस्ताका धेरै आन्दोलनकारीहरूलाई जानकारी छैन । क्रान्तिकारी आन्दोलनका तथ्यहरूको यो पाटो प्रायः इतिहासमा अभिलिखित हु“दैन । यसलाई ध्यानमा राखेर म यस लेखमा झापा आन्दोलनमा क्रान्तिकारीहरूले भोगेका शारीरिक र मानसिक यातानाका बारेमा
चर्चा गर्नेछु ।
झापा विद्रोह वामपन्थी आन्दोलनमा विकास हु“दै गरेको विभाजनकारी प्रवृत्तिविरुद्ध एकीकरण अभियानको सुरुवात थियो । आज यो एकीकरणको धारा अरू सबल र विस्तृत हु“दै अगाडि बढिरहेको छ । यस्तो विकासले यो आन्दोलनमा रगत बगाउने, यातना भोग्ने र जेलनेल खेप्नेहरूलाई गौरव र सन्तोष महसुस गराउ“छ । तर, यो आन्दोलनका क्रममा विस्थापनामा परेर बेघरबार हुने, प्रहरी हिरासतमा यातनाका कारण विक्षिप्त र अपाङ्ग बनाइने अथवा लामो कारावासको समयमा रोग, कुपोषण र पारिवारिक नियोगका कारण मृत्युवरण गर्ने कैयौं क्रान्तिकारी योद्धाहरूलाई आज धेरैले चिन्दैनन् । तिनीहरूलाई सम्झेर तिनीहरूका योगदानहरूलाई कदर गर्नु इतिहासलाई सम्मान गर्नु सबै नागरिकहरूको कर्तव्य हो । यही कर्तव्यलाई महसुस गरेर म यहा“ इतिहासको त्यस पाटोको उत्खनन गर्न लागेको छु ।
झापा आन्दोलन २०२८ देखि ०३२ सालसम्म पूर्वको झापा जिल्लालाई केन्द्रबिन्दु मानेर भएको ऐतिहासिक राजनीतिक आन्दोलनको नाम हो । यो आन्दोलनमा पूर्वी नेपालका लाखौं जनता आन्दोलित भए । हजारौं सक्रिय समर्थक बने र सयौंको सङ्ख्यामा कुनै न कुनै हैसियतमा त्यो आन्दोलनमा सहभागी भएका कारण निर्वासित भए । कैयौं गिरफ्तारीमा परेर यातना भोग्न, सहादत प्राप्त गर्न, कुपोषण र रोगले कारावासमै मृत्युवरण गर्न र अपाङ्ग हुन बाध्य भए ।
आन्दोलनका क्रममा सबैभन्दा पहिले पक्राउ पर्नेहरूमा रामनाथ दाहाल, नेत्र घिमिरे, वीरेन राजवंशी, कृष्ण कुइ“केल र नारायण श्रेष्ठ हुनुहुन्थ्यो । गिरफ्तारीपछि उहा“हरूलाई चरम यातना दिइयो । प्रहरी हिरासतमा बयान लिने प्रक्रिया सकेर ०२९ साल माघमा उहा“हरूलाई अदालतमा उपस्थित गरियो । अदालतमा रामनाथ दहालले प्रहरी हिरासतमा आपूmलाई बारम्बार यातना दिइएको र स्वेच्छाले बयान दिन नपाएको जिकिर गर्दै ‘घाउ जा“च गराई पाऊ“’ भनेर न्यायाधीशलाई अनुरोध गर्नुभयो । उहा“को बयान लेखिसकेपछि घाउ जा“च गर्न त्यसै दिन उहा“लाई मेची अञ्चल अस्पताल भद्रपुरमा ल्याइयो । त्यतिबेला म आन्दोलनमा सरिक भइसकेको थिए“, तर सरकारको निगरानीमा परिसकेको थिइन“ । म एसएलसी परीक्षा दिन भद्रपुरमा नै डेरा लिएर बसेको थिए“ । त्यसबेला एसएलसी परीक्षाको लागि झापा जिल्लाभरि एउटै मात्र परीक्षा केन्द्र रहने व्यवस्था थियो । मस“गै पुष्प उप्रेती पनि बस्नुहुन्थ्यो । हामी दुवैजना विद्यार्थी क्षेत्रबाट आन्दोलनमा संलग्न थियौं । दुवैले रामनाथ दाहाललाई चिनेका थियौं । उहा“ धेरैपटक हाम्रो गाउ“मा आउनुभएको थियो । मेरो घर एउटा सुरक्षित आश्रयस्थल भएकाले उहा“लाई म राम्ररी चिन्दथें ।
करिब १÷२ बजेतिर एक हुल प्रहरीहरूको बीचमा घेरिएर मुस्किलले खुट्टा घिसार्दै हामी हि“डिरहेको सडकबाट एउटा दुब्लो, मैलो लुगा लगाएको, झुस्स दारी पालेको मान्छे आइरहेको देखेर हामी झस्कियौं । एकै छिनमा हामीले उहा“लाई चिन्यौं । उहा“ रामनाथ दाहाल हुनुहुन्थ्यो । हामीले उहा“लाई चिनेजस्तो गरेनौं, तर प्रहरी टोलीको पछिपछि अस्पतालसम्म गयौं ।
अस्पतालमा हामीले देख्यौं उहा“का खुट्टाहरूमा औलादेखि गोलीगा“ठासम्म घाउ नै घाउ थिए र घाउबाट पिप बगिरहेको थियो । पिठय“ू र खुट्टाहरूको माथिल्लो भागमा गहिरागहिरा घाउका आला डोबहरू थिए । डाक्टरले घाउ नील जा“च गरेको हामीले छेउबाट हे¥यौं । आ“खाबाट आ“सु आयो, तर केही गर्न सकिने अवस्था थिएन ।
त्यसपछि उहा“हरूलाई जेल लगियो । नेत्र घिमिरे र अन्य तीनजना क्रान्तिकारीहरूलाई घाउ जा“च गर्न लगिएन । रामनाथ दाहाल जिल्लाका सम्भ्रान्त परिवारहरूसित जोडिएकाले उहा“को बचाउका लागि ठूलै दबाब परेको थियो । नेत्र घिमिरे अदालतबाट न्याय पाइन्छ र छुट्न सकिन्छ भन्ने कुरामा विश्वास गर्नुहुन्नथ्यो । त्यसैले, उहा“ आप्mनो पक्षमा प्रमाण जुटाउन पनि लाग्नुभएन । त्यो घटना घटेको लगभग एक महिनापछि फागुन २१ गते उपर्युक्त पा“चैजना क्रान्तिकारीहरूलाई झापा जेलबाट इलाम जेल सार्ने बहानामा सुखानीको जङ्गलमा लगेर निर्ममतापूर्वक गोली हानी हत्या गरियो ।
जेल सार्न लग्दा उहा“हरूलाई नेल र हतकडी लगाइएको थियो । नेल भनेको चार÷पा“च किलो तौलको सिक्रीले जोडेका दुईवटा फलामे कल्ली हुन् । त्यो कल्ली हत्कडी जसरी चाबीले लाउने होइन । कल्लीको आ“ऽऽऽ परेको भागबाट खुट्टा त्यस्मा छिराएपछि पा“च किलोको घनले हिर्काएर आ“ऽऽऽ परेको मुखलाई टपक्क जोडिन्छ । त्यसपछि फलाम काट्ने आरीले काटेर मात्रै त्यसलाई छुटाउन सकिन्छ । यसरी बा“धेर लगेका कमरेडहरूलाई पञ्चायती व्यवस्थाका प्रहरीहरूले जङ्गलमा यत्रतत्र भागेजस्तो पारेर ताकीताकी गोली हानेर हत्या गरे ।
यी दुई घटनाले मेरो मानसिकतामा गहिरो प्रभाव पा¥यो र मैले पनि पूर्णकालीन कार्यकर्ता भएर काम गर्ने निश्चय गरे । दिन बित्दै गए । गाउ“मा राजनीतिक क्रियाकलापहरू बढ्दै गए । गाउ“मा अगुवा कार्यकर्ता खडानन्द वाग्ले, घनेन्द्र बस्नेत, प्रेम सापकोटा, कर्मसिंह भुजेल, जेठा खाती हुनुहुन्थ्यो । धर्मप्रसाद ढकालको हत्या भएको घटनापछि बुधबारेबाट खडानन्द वाग्ले, घनेन्द्र बस्नेत, मनकुमार गौतम, मनकुमार तमाङ, अम्बर कार्की आदि भूमिगत हुनुभएको थियो । त्यसपछि त्यस गाउ“को सङ्गठनको जिम्मा नै म र ठूलो दुर्गाप्रसाद अधिकारीमा थियो । हामीले फागुन २१ गतेको घटनाले छाएको निराशालाई तोडेर साङ्गठनिक क्रियाशीलता जारी राख्न ठूलो प्रयत्न ग¥यौं ।
एक दिन चैत महिनातिर झापाको दक्षिण क्षेत्रबाट पार्टीको एउटा लडाकु दस्ता हाम्रो क्षेत्रमा आयो । त्यस टोलीमा हर्क खड्का, मुकेश मगर, छत्र मगर, लीला कट्टेल र गौरा प्रसाईं थिए । उनीहरूलाई दावा खोलाको सुरक्षित बाटोबाट भोटेटार भन्ने गाउ“मा रहेको ठूलो दुर्गाप्रसाद अधिकारीको घरसम्म मैले लिएर जानुप¥यो । जुनेली रात थियो । बन्दुक बोकेका गुरिल्लाहरूलाई बाटो देखाउ“दै म अघि बढिरहेको थिए“ । अचानक नजिकै खोलाको किनारमा रहेको घरबाट कुकुर भुक्यो । मैले साथीहरूलाई आड लिन इसारा गरें र आश्रयदाता साथीको घरतिर लागें । म पुगेर भित्र पसेको मात्र थिए“ एकजना छिमेकी दर्जी दौड“दै आए“ र भने– ‘हजुर मलाई बल चाहियो । मेरो घर बन्दुकधारीहरूले घेरेका छन् । मलाई र ठूलो दुर्गालाई ती को हुन् भन्ने थाहा भयो, तर त्यो दर्जी गाउ“का अरू मानिसहरू पनि बटुल्न चाहन्थ्यो । हामीले जसरी पनि उसलाई त्यसो गर्नबाट रोक्नुपथ्र्यो । त्यसैले, मैले अगाडि सरेर भनें– ‘दाइ † ती मान्छे लुटेरा होइनन् । तपाईं हामीजस्तै गरिबहरूलाई मुक्ति दिलाउन हि“डेका मानिस हुन् । बरु, हामीले पनि तिनीहरूलाई सघाउनुपर्छ । हाम्रा कुरा सुनेर ऊ केही शान्त त भयो तर आश्वस्त हुन सकेन । त्यस रात हामीले दक्षिणबाट आउने साथीहरूलाई त्यो गाउ“मा शरण दिन सुरक्षित ठानेनौं र १० किलोमिटर उत्तर–पश्चिम इलाम जिल्लामा पर्ने बर्फल्याङ भन्ने गाउ“मा एकजना स्थानीय साथीको साथ लगाएर पठायौं । म र दुर्गाले भएर त्यो दर्जीलाई राजनीतिक प्रशिक्षण गरेर क्रान्तिकारी पङ्क्तिमा ल्याउने प्रयत्न ग¥यौं ।’
तर, बिहान हुनेबित्तिकै थाहा भयो, उसले राति भएको बेलिविस्तार गाउ“भरि फिजाइसकेछ । मलाई उसले चिनेनछ, तर ठूलो दुर्गालाई पक्रिन बेलुका नभई प्रहरीहरू आइपुगे । उहा“लाई प्रहरी हिरासतमा दुई दिनसम्म चरम यातना दिइयो, तर उहा“ले त्यो दर्जीले भनेको कुरा भूmट हो भनेर जित्नुभयो । ‘अबदेखि फेरि यस्तो आतङ्ककारी गतिविधि गरेको थाहा पायौं भने तेरो लास मात्रै घर फर्कन्छ’ भनेर उहा“लाई छोडिदिए“ । तर, बिस्तारै हामी दुबै प्रहरीको निगरानीमा परेको हामीलाई थाहा भयो ।
पार्टी गतिविधि बाक्लि“दै गएपछि म बिस्तारै अर्धभूमिगत भएर काम गर्न थालें । पार्टीबाट मलाई पूर्णकालीन हुन दबाब आइरहेको थियो । त्यस क्षेत्रको इन्चार्ज घनेन्द्र बस्नेत हुनुहुन्थ्यो र उहा“ मलाई भूमिगत हुन प्रेरित गर्दै हुनुहुन्थ्यो । यसैबीच, ०२९ साउन १२ गते बुधबारेको एकजना सानो जमिनदारमाथि भौतिक आक्रमण भयो । त्यो घटना हाम्रो गाउ“ कमिटीले गठन गरेको गुरिल्ला, स्क्वार्डले गरेको थियो । म त्यो स्क्वार्डको पथप्रदर्शक भएर गएको थिए“ । घनेन्द्र बस्नेत त्यसको राजनीतिक नेता र ठूलो दुर्गाप्रसाद अधिकारी त्यसको कमान्डार हुनुहुन्थ्यो । त्यो आक्रमणमा ती जमिनदारलाई कुनै चोटपटक लागेको थिएन । पार्टीको स्क्वार्ड उनको घर कम्पाउन्डमा पस्तापस्तै उनी घरको अर्को दिशाबाट भाग्न सफल भएका थिए । त्यस दिन नराम्रो कुरा के भयो भने त्यो परिवारका सदस्यहरूले मलाई चिने र त्यस घटनाको प्रमुख अभियुक्तका रूपमा मेरो विरुद्ध उजुर गरे । म पूर्ण रूपले भूमिगत भए“ ।
त्यो घटना घटेको आठ दिनपछि मलगायत झापा आन्दोलनका अन्य अगुवाहरू गरामनीको नडियाबारी भन्ने गाउ“मा आश्रय लिएर बसेका थियौं । हामी बसेको घर कमरेड सीपी मैनालीकी पत्नी निलम केसीको माइतीघर थियो । दिउ“सो ४ बजेतिर प्रहरीले गाउ“ घेरिसकेको हामीले समाचार पायौं । बुझ्दा थाहा भयो, त्यही परिवारको कसैले सुराकीको काम गरिरहेको थियो र सरकारको प्रलोभनमा परेर हामी त्यहा“ भएको जानकारी प्रहरीलाई दिएको थियो † हामीले छिटोछिटो के गर्ने भन्नेबारे छलफल ग¥यौं तर विकल्प थोरै थिए । हामीसित बन्दुक थिएनन् ।
खाली हातले सम्पूर्ण गाउ“ घेरेर बसेका असङ्ख्य प्रहरी र बाहिरी घेराबाट सहयोग गरिरहेका सैनिकहरूसित लड्ने र उम्किने कुरा भएन । हाम्रो अगाडि शान्तिपूर्ण ढङ्गले गिरफ्तारी दिनेभन्दा अर्को बाटो नै थिएन ।
बाहिरबाट एसपी पदमबहादुर मानन्धर हामीलाई आत्मसमर्पण गर्न आदेश दिइरहेको थियो– ‘राधाकृष्ण मैनाली, बाहिर आइज, नत्र फायर खोल्छु, घरमा आगो लगाउ“छु ।’ हामी निर्णय गर्न सकिरहेका थिएनौं । त्यो घरमा आरके, नरेश खरेल, म, दिलबहादुर खड्का र निलम केसी थियौं । संयोगले त्यही गाउ“को अर्को घरमा लीला कट्टेल, हर्कबहादुर खड्का, चन्द्र्रबहादुर डा“गी र बलबहादुर खड्का आश्रय लिएर बसेका थिए । प्रहरीले दुवै घरलाई घेरामा हालिसकेका थिए ।
घरभित्र र बाहिर मुर्दा शान्ति छाएको थियो । म आप्mनो मुटुको घड्कन सुनिरहेको थिए । त्यो छोटो अवधिको शान्ति गोलीको आवाजले भङ्ग ग¥यो । हर्कबहादुर खड्का र चन्द्रबहादुर डा“गीले परिस्थितिको राम्रो आ“कलन नगरी घरबाट निस्केर भाग्ने प्रयत्न गरेछन् । प्रहरीले गोली चलायो चन्द्रबहादुर डा“गी सहिद हुनुभयो । हर्क खड्कालाई घु“डामा थोरै चोट लाग्यो र ढल्नुभयो । प्रहरीहरू उनीहरूको टोलीलाई गिरप्mतार गरिसकेपछि हामी बसेको घरतिर केन्द्रित भए ।
आरके र नरेश धमाधम पार्टीका संवेदनशील दस्तावेजहरू जलाउ“दै हुनुहुन्थ्यो । मचाहि“ उम्किन सकिहाल्छु कि भनेर आफूसित भएको खुकुरी भिरेर बाहिर निस्कें । वरिपरि हेरें, केही देखिन“ । प्रहरीले घेरा हालिसकेको रहेनछ जस्तो लाग्यो र छिटोछिटो बाहिरी भ¥याङबाट ओर्लन थालें । भ¥याङको सबभन्दा तल्लो ल्यान्डिङ्बाट के हाम फाल्न लागेको थिए“, घरको कुनाबाट ठूलो आवाजले कोही करायो ‘हल्ट’ । म रोकिए“ र फेरि वरिपरि हेरें यसपटक चारैतिरबाट बन्दुक मतिर ताकिएका थिए । राइफलमा जोडिएका सङ्गीनहरू बेलुकीका घाममा टिलिक्क टल्केका थिए । म फनक्क पछि फर्कें र भ¥याङबाट फेरि माथि नै उक्लें । सायद मलाई नाबालक नै देखेर प्रहरीले जहा“को त्यही“ अडिरहने आदेशको उल्लङ्घन गर्दा पनि ममाथि गोली चलाएनन् । मैले बाहिरको अवस्थाको जानकारी आरके र नरेश कमरेडहरूलाई दिए“ । बाहिर प्रहरीको उत्तेजक चहलपहल बढिरहेको थियो ।
त्यतिबेलै प्रहरी भ¥याङबाट माथि चढ्न थालेको आवाज आयो । केही समयमै भित्ताको सिलिङसित जोडिएका साना प्वालबाट बन्दुक छिराएर हामीतिर फर्काउ“दै प्रहरीले हामीलाई हात उठाउने आदेश दियो । टाउकोमाथि हात राखेर हामी बिस्तारै बाहिर निस्क्यौं । बाहिर निस्कने जतिलाई एकएक गर्दै प्रहरीले हात पछाडि मर्काएर बा“ध्दै घोक्र्याएर छेउमा उभ्याएका जिपभित्र राख्न थाल्यो । स“गस“गै हामीमाथि लाठी, बुट र बन्दुकहरू बर्सिन थाले ।
सा“झ परिसकेको थियो । हामीलाई जिप र ट्रकका लस्करभित्र पारेर सदरमुकाम चन्द्रगढीतिर लान थाल्यो । बाटोमा देउनिया“ भन्ने सानो खोला पर्छ । हामीलाई त्यो खोलाको किनारमा रोकियो र गाडीबाट ओर्लने आदेश दिइयो । ओर्लेपछि सबैलाई लाइन लाएर उभ्याइयो । प्रहरीले हतियार खट्याकखटुक पार्दै तिनीहरूको परीक्षण गर्न थाले । ‘हामीलाई मार्छ होला । जे गरे पनि हामीले आत्मसम्मानपूर्ण व्यवहार देखाउनुपर्छ,’ आरकेले भन्नुभयो । मलाई पनि जीवनको अन्तिम क्षण त्यही हो जस्तो लागेको थियो, तर त्यसो होइन रहेछ । घेराबन्दीमा संलग्न प्रहरीको अर्को टोली आइपुगेको रहेनछ । त्यसलाई पर्खेर त्यो आइपुगेपछि हामीलाई त्यही“बाट हि“डाएर यातना दि“दै लैजानका लागि रोकिएको रहेछ । केही मिनेटमै त्यो टोली आइपुग्यो । त्यसको नेतृत्व रुसमा तालिम लिएर आएको इन्सपेक्टर हरिदास राईले गरेको रहेछ ।
ऊ आइपुगेपछि एसपी पदमबहादुर मानन्धरले हाम्रो परिचय गरायो । मानन्धरले परिचय गराएपछि परिचय गराइएको व्यक्तिलाई हरिदास राई एक झापड कुट्थ्यो । मेरो पालो आएपछि उसले मलाई यति जोडले झापड हान्यो कि मेरो दिमाग एकछिन चेतनाशून्यजस्तै भयो । भन्न रि“गटा लाग्यो र मुखमा रगत भरियो । मैले रगत थुकें र नरेश खरेललाई हेरें । उहा“ले भन्नुभयो– ‘हामीलाई यही“ मार्छ होला । गोली पड्केको सुन्नेबित्तिकै नारा लगाउन थाल्नुपर्छ ।’ मैले मौन सहमति जनाए“ ।
भर्खरै पानी परेर जमिन हिलो भएको थियो । परिचयपछिको छोटो मौनतापछि प्रहरीले हामीलाई मार्चिङ अर्डर दियो, ‘मार्च १’ । मार्चिङ आदेशपछि हामीमाथि लाठी, बुट र बन्दुका कुन्दाहरू बर्सन थाले । सङ्गीनका चेप्टोतिरबाट पिठ्यु“मा यसरी पिट्थ्यो कि त्यसको आवाज रातको सन्नाटामा टाढाटाढासम्म प्रतिध्वनित हुन्थ्यो । हामी प्रहरीसितै दौडिरहेका थियौं र हामी माथि निरन्तर सङ्गीन र बन्दुकका कुन्दा बर्सिरहेका थिए । बेलाबेला वातावरणमा गम्भीरता थप्तै आकाश गर्जिन्थ्यो । म भने टाउकोबाट बगेको रगत आ“खाभित्र पसेर सीधा बाटो हेर्न पनि सकिरहेको थिइन“ । करिब चालिस मिनेटको अपमानजनक दौडपछि हामीलाई चन्द्रगढीस्थित जिल्ला प्रहरी कार्यालय पु¥याइयो । त्यहा“बाट सुरु भयो, औपचारिक यातनाको शृङ्खला ।
यातनाको पनि विज्ञान हु“दो रहेछ । यसका सिद्धान्त र उपकरणहरू हु“दा रहेछन् । त्यहा“ पहिलो पटक हामीलाई तुरुङसित साक्षात्कार गराइयो । तुरुङ भनेको करिब एक क्विन्टल गहु्र“गो काठको बिम हो, जसमा गोलीगा“ठा र पि“डुलाको बीचको भाग अट्नसक्ने प्वाल हुन्छ । त्यो बिम बीचबाट चिरिएको हुन्छ । त्यसको एक छेउमा कब्जा प्रयोग गरी दुई बिमहरू तलमाथि चल्ने गरी जोडिएका हुन्छन् र अर्को छेउमा ताला लाउने व्यवस्था हुन्छ । त्यसमा खुट्टा हाल्ने मानिसले हलचल नगरी बस्नुपर्छ, नत्र खुट्टा भा“चिन सक्छ । हामीले करिब एक महिना त्यस्ता तुरुङमा बस्नुप¥यो । रात परेपछि तुरुङबाट झिकेर बयान लिन लान्थ्यो सोधपुछ सुरु गथ्र्यो । एक अर्काको बयान मिल्दैनथ्यो र सही कुरा पत्ता लगाउन यातना दिन्थे । बयान लिने एउटा लामो हल थियो । त्यहा“ यातनाका औजारहरू भरिएका थिए । त्यहा“ पु¥याएपछि हिलो भुइ“मा कुद्न लाउ“थ्यो । कुद्दा लडिन्थ्यो । कोही लडेन भने घोक्र्याएर लडाउ“थे । खुट्टा ठाडो पारेर कुर्सीमा अड्याइन्थ्यो र टायरका पेटी र भाटाले तबसम्म पिट्थे, जबसम्म ऊ बेहोस हु“दैनथ्यो ।
सोधपुछ सामान्यतयाः एक महिना चल्थ्यो । त्यसबीचमा बयान लिइन्थ्यो र बयान नमिले यातना दिने क्रम दोहोरिन्थ्यो । त्यो क्रममा झापा आन्दोेलनका क्रान्तिकारीहरूले अवर्णनीय यातना पाएका थिए । सबभन्दा बढी यातना पाउनेमा हर्क खड्का थिए । उनी सामान्य राजनीतिक चेतना भएका साथी थिए, तर पञ्चायती सरकारका नजरमा उनी आन्दोलनका कमान्डर र हतियार चलाउन जान्ने खतरनाक विद्रोही थिए । हामी सबैले धेरै यातना पाएका थियौं, तर उनले पाएको यातना कहालीलाग्दो थियो । पैतालामा कुट्दाकुट्दा उनी दिग्भ्रमित रहन्थे । कपालका रौं झरेर मुडुलै भएका थिए र शरीरका कुनै ठाउ“मा चोट नभएको ठाउ“ थिएन । कुटेका घाउमा टा“सिएका लुगा शरीरबाट हटाउन गाह्रो हुन्थ्यो । हर्ककी पत्नी अम्बिका खड्कालाई म यहा“ विशेष रूपले सम्झना गर्छु । उहा“ बाहिरै हुनुहुन्थ्यो । प्रत्येक हप्ता भेट्न आउनुहुन्थ्यो र हाम्रा रगतले लतपत भएका लुगा घरमा लगेर धुनुहुन्थ्यो र अर्को हप्ता ल्याइदिनुहुन्थ्यो । प्रहरीले अघाउ“जी खान दि“दैनथ्यो । उहा“ले नै घरबाट मासुभात पकाएर ल्याउनुहुन्थ्यो र हामीलाई ख्वाउनुहुन्थ्यो ।
बेलुका पालैपालो बयान लिन लान्थ्यो । बयान लिने सूचीमा समावेश नभएकाहरू बयान लिन हलबाट आएका चित्कारहरू सुनेर सुत्न निदाउन सक्दैनथे । बयान लिएर फर्कंदा कोही पनि आफैं हि“डेर फर्कन सक्दैनथ्यो । दिसापिसाब गर्ने अस्थायी चर्पी थियो । त्यहा“ ला“दा लात्तीले हान्दै र हतकडी झट्कार्दै लान्थ्यो । चर्पी जाने बाटोमा भर्खर काटेको का“सघारी थियो । खाली खुट्टाले का“सधारीमा हि“ड्दा तिखा सुइरा गाडिएर हाम्रा पैतालामा गहिरा घाउ भएका थिए । चर्पीमा बसेका बेला पनि भाग्यो कि भनेर दुख्ने गरी हतकडी झड्कारिरहन्थ्यो । विशेषगरी राति चर्पी जा“दा भाग्यो भनेर गोली हान्ने सम्भावना भएकाले प्रायः पिसाब लागे पनि पुलिसलाई भनि“दैनथ्यो, थामेर रात काटिन्थ्यो । यो पीडा अहिले पनि सम्झी नसक्नु जस्तै लाग्छ ।
पुलिस हिरासतको बयान सकेर जेल पु¥याइएका आन्दोलनकारीहरूलाई जेलको गेटमै नेल ठोक्थ्यो । गह्रु“गो नेल लिएर यताउता हि“ड्न धेरै गाह्रो हुन्थ्यो । नेल लाएको केही दिनपछि नली खुट्टा फलामले काटेर छियाछिया हुन्थ्यो । छाला कालो भएर आउ“थ्यो र हेर्न नहुने हुन्थ्यो । जाडोमा फलामको चिसो बढेर बरफमा टेकेजसरी ठिहि¥याउ“थ्यो । त्यसको चिसो र फलामको धारको चोटबाट बच्न हामी त्यो नेलमा कपडाका खोल सिलाएर लाउ“थ्यौं । पि“डुलासम्म थोत्रा कपडा बेथ्र्यौं । हिरासतबाट जेल पुगेपछि तङ्ग्रिन महिनौं लाग्थ्यो ।
बयान लिने क्रममा धेरै यातना भोग्ने साथीहरूमा मनकुमार गौतम पनि पर्नुहुन्छ । झापा आन्दोलनमा संलग्न हुनुभन्दा अघि उहा“ आध्यात्मिक बाटोमा हि“डिरहनुभएको थियो । गेरु वस्त्र धारण गर्नुहुन्थ्यो । लामालामा जटा पाल्नुहुन्थ्यो । वेशभूषाका कारण धेरै समय उहा“ प्रहरीको निगरानीमा पर्नुभएन । तर, आन्दोलनमा गिरफ्तारी बढ्दै गएपछि कसैले उहा“को संलग्नताबारे प्रहरीलाई जानकारी दियो । एक दिन आफ्नो क्षेत्रमा आएको बेला उहा“ पक्राउ पर्नुभयो । प्रहरीले चरम यातना दिएर उहा“लाई साबित गर्ने प्रयत्न ग¥यो । उहा“लाई राति बिरिङ खोलाको बगरमा लिएर गयो । छातीसम्म डुब्ने खाल्डो खन्यो । त्यो खाल्डोमा उहालाई हाल्यो र केही पर उभिएका प्रहरीहरूको टोलीलाई गोली हान्ने आदेश दियो । प्रहरीहरूले बन्दुक ‘कक’ गरे । चेम्बरमा गोली चढाए, तर फायर गरेनन् । यो उहा“लाई आतङ्कित पार्न रचिएको चाल रहेछ । त्यति गर्दा पनि उहा“ले आफ्नो संलग्नताबारे मुख खोल्नुभएन ।
त्यसपछि उहा“माथि शारीरिक यातना दिन थालियो । पैतालामा भाटा र टायरका पेटीले मरणान्त नहुन्जेल कुटियो । पटकपटक बेहोस पारियो । त्यसपछि उहा“का जटा उखेल्न थालियो । कपाल उखेल्दा उहा“को टाउको मुडुलो भएको थियो । जरीतिर त झन् कपाल फिटिक्कै थिएन । अहिले पनि कानको छेउछाउ उहा“को कपाल धेरै छैन ।
जेल पु¥याएपछि पनि हामीलाई धेरै र पटकपटक यातना दिइयो । अनेक बहाना निकालेर सुरक्षा प्रहरी र जेल प्रशासनले हामीलाई शारीरिक र मानसिक यातना दिने गथ्र्यो । हामीसित पक्राउ परेर थुनिनेमा दुईजना महिला साथीहरू पनि हुनुहुन्थ्यो । उहा“हरू लीला कट्टेल र सीता खड्का (अहिले नीलम केसी) हुनुहुन्थ्यो । एक रात उहा“हरूको वार्डमा पहरामा बसेका प्रहरीहरू जबर्जस्ती पस्न प्रयास गरेछन् । उहा“हरूले त्यो कुराको जानकारी गोप्य पत्रमार्फत हामीलाई दिएर असुरक्षाबारे चिन्ता व्यक्त गर्नुभयो । हामीले जेलरसित भेटेर त्यो व्यवहारको विरोध ग¥यौं । जेलरले दोषीलाई कारबाही गर्ने वचन दिए, तर हाम्रो डेलिगेसन जेलभित्र आइपुग्नेबित्तिकै एक हुल प्रहरीहरू हातमा लठ्ठी र बाक्लाबाक्ला पेटी हातमा लिएर हाम्रो वार्डभित्र पसे । उनीहरूले राधाकृष्ण मैनाली, नरेश खरेल, म, धर्म घिमिरे, मनकुमार गौतम र जीवन मगरलाई पा“च नम्बर वार्ड बाहिरको चोकमा राखेर बा“की साथीहरूलाई वार्डभित्र पठाए र वार्डमा ताला लगाए । त्यसपछि हामी बाहिर राखिनेहरूमाथि तिनीहरूले अन्धाधुन्ध लाठी, बुट र पेटी बर्साउन थाले । करिब आधा घण्टासम्म हामीलाई उनीहरूले कुटिरहे । शरीर रगतले लछप्पै भिज्यो । अन्तिममा हामी सबै जमिनमा ढल्यौं । प्रहरीले हामीलाई नेलको सिक्रीमा समातेर घिसार्दै वार्डभित्र पु¥याएर फर्के ।
हामी गिरफ्तार भएपछि बाहिरको पार्टी गतिविध ठप्पजस्तै भयो, केही समय । जेल सुरक्षा प्रमुख कहिलेकाही“ जेलभित्र आउ“थ्यो र तिमीहरूको क्रान्तिको झिल्कोलाई हामीले यसरी निभायौं भनेर दुइटा हत्केला जोडेर बटाथ्र्यो । त्यसले झन् निराशाको सञ्चार गथ्र्यो । एक दिन बिहानै कुनै समर्थक कर्मचारीबाट बाहिर पार्टीले ज्ञानबहादुर बस्नेत भन्ने सुराकीको सफाया गरेको समाचार सुनियो । नरेश कमरेड हौसिएर जेलको भित्री भित्ताभरि क्रान्तिकारी नारा लेख्न थाल्नुभयो । एकैछिनमा सेता भित्ता अ“गारले लेखेका क्रान्तिकारी नाराहरूले भरिए । नारा मैले लेखेको थिइन“ । म वास्तवमा सधैं नरम धार समातेर हि“ड्ने गर्थे, तर नरेश कमरेडका दृढता र क्रान्तिप्रतिको समर्पण, ईष्र्या गर्नलायक लाग्थ्यो । उहा“ र म अत्यन्तै मिल्ने । अहिले पनि हाम्रो मित्रता र एकअर्काप्रतिको सम्मान अगाध छ । जेलमा हल्ला चल्यो त्यो भित्ताको नारा नरेश र नारदले लेखेका हुन् । उसको किल्लाभित्र हामीले त्यो दुस्साहस गरेको के सहन्थ्यो सरकारले । बेलुकीपख हामी दुईजनालाई नराम्ररी धुल्यायो । धेरै दिन लाग्यो तङ्ग्रिन हामीलाई †
झापामै ह“ुदा एक दिन का“चा दाउरा र सडेको चामल बा“डेको विषयमा विरोध गर्न मनकुमार गौतम जेलरकोमा जानुभएछ । जेलरले बढ्ता जान्ने हुन्छस् भनेर उहा“लाई मोटा बिजुलीको तारले यसरी कुटेछ, उहा“लाई अर्धमृत अवस्थामा जेलभित्र ल्याइयो । उहा“को पिठ्यू“, गाला, छाती, तिघ्रा कुनै ठाउ“ तारले सुम्ला नबसाएको ठाउ“ थिएन । उहा“लाई हामीले हेरचाह गरेर बचायौं तर यातनाका शृङ्खलाहरू रोकिएनन् ।
जेलमा वर्तमान प्रधानमन्त्री, नेकपा
(एमाले)का अध्यक्ष केपी शर्मा ओली, सीपी मैनाली र मोहनचन्द्र अधिकारीलाई सरकारले चरम यातना दिएको थियो । केपी शर्मा ओली र मोहनचन्द्र अधिकारीलाई बयान लिइसकेपछि काठमाडौं केन्द्रीय कारागारमा लगेर एकान्त कैद (गोलघर)मा राखिएको थियो । उहा“हरूलाई पनि नेल र हतकडी लगाएर राखिएको थियो । उहा“हरूलाई बाहिरी संसार त परै जाओस्, जेलभित्रकै अलिक खुला परिवेशसित समेत सम्पर्कमा आउने छुट दिइएको थिएन । यातनाले गर्दा मोहनचन्द्र अधिकारीलाई गम्भीर ‘डिप्रेसन’को समस्या भएको थियो । तर, उपयुक्त उपचार गराउनुको साटो उहा“लाई मर्फिनका सुई दिएर सुताएको सुतायै गरिन्थ्यो । मर्फिनको सुईको प्रभावले उहा“को एउटा नितम्बमा गहिरो घाउ भएको थियो जहा“बाट पिप बगिरहन्थ्यो ।
झापा विद्रोहका अरू बन्दीहरूलाई पनि समयसमयमा एकान्त कैदमा राखिन्थ्यो । पक्राउ गरेपछि सीपी मैनालीलाई पनि केही समय एकान्त कैदमा राखिएको थियो । नेपालमा त्यस्तो कैदमा गोलघर भन्ने अ“ध्यारो कोठामा राख्ने गरिन्छ, जहा“ कसैसित बोल्न र भेट्न पनि पाइ“दैन ।
२०३३ सालमा नक्खु जेल तोडेर भागेपछि नरेश खरेल, म, घनेन्द्र बस्नेत, धर्म घिमिरे, भीष्म धिमाल पुनः पक्राउ प¥यौं । त्यसपछि हामीलाई करिब तीन वर्ष गोलघरमा एकान्तमा कैद गरियो । त्यस समयको पीडा शब्दमा व्यक्त गर्न सकि“दैन, तर त्यसले हामीलाई झन् कठोर बन्न सिकायो । दमनका कालरात्रिमा उज्यालोको प्रतीक्षा गर्न सक्ने धैर्य विकास गरायो र स्वतन्त्र जीवनका लालसाहरूलाई अझ प्रगाढ बनायो ।
सहिदहरूको आदर्शलाई शिरोपर गरेर अघि बढौं
पवित्रा निरौला खरेल
फागुन २१ स“ग हाम्रो आस्था, हाम्रो भावना जोडिएको छ । सुखानी जङ्गलको नाम सुन्नेबित्तिकै हाम्रो शरीरका रौं ठाडा हुन्छन्, शरीरभरि का“डा उम्रन्छन् । त्यस जङ्गलस“ग कम्युनिस्ट पार्टीको गहिरो नाता छ, अमर सहिदहरूको रातो र तातो रगत पोखिएको त्यस पवित्र धर्तीको प्रगाढ माया छ, स्नेह छ र त्यस भूमिको हामीलाई ।
भूमिगतकालमा झापाबाट इलाम जाने क्रममा घना जङ्गलभित्र उम्रिएका पा“चवटा रूखको छेउमा पुग्दा हामीलाई पा“चजना सहिदहरूलाई भेटेजस्तो लाग्दथ्यो । पल्याकपुलुक वरिपरि कोही छ कि भनेर नियाल्दै, गोठाला, दाउरे वा बटुवाले देख्लान् कि भनेर लुक्दै जोसिलो लालसलाम गरेर, वनमा भेटिएका वनफूल सहिदहरूलाई अर्पण गरेर हि“ड्थ्यौं । फागुन २१ लाई एउटा अत्यन्तै महŒव राख्ने दिनका रूपमा हामी लिन्छौं । एकै स्थानमा पा“च÷पा“चजना वीरहरूको रगत पोखिएको थियो– सुखानीमा त्यस त्यस दिन ।
फागुन २१ सम्झनेबित्तिकै ती बहादुर योद्धाको तस्बिर आ“खा अगाडि नाच्न थाल्छ । ती वीरहरूले आफ्नो व्यक्तिगत सुखसुविधा र पारिवारिक माया–ममता त्यागेर भोका, नाङ्गा, शोषित, उत्पीडित नेपाली जनताको मुक्तिका खातिर आफ्नो अमूल्य जीवन आहूति दिए । आज सहिदहरू रामनाथ दाहाल, नेत्र घिमिरे, कृष्ण कुइ“केल, नारायण श्रेष्ठ र वीरेन राजवंशीको सुखानीमा बगेको रगतले कम्युनिस्ट नेता र कार्यकर्तालाई प्रश्न गरिरहेको छ, के हाम्रा सपना साकार हुनेछन् ? के हामीले बगाएको रगतले सम्मान पाउनेछ ? नेपाल आमाका ती सपूत महान् सहिदहरूको आस्था अटल थियो । हिमालजस्तो अटल, हिउ“जस्तो स्वच्छ † जसको भावना र व्यवहार कति निस्कलङ्क र निःस्वार्थ थियो, कही“कतै लोभ, लालच र स्वार्थका अंशहरू देखि“दैनथे । त्याग, निष्ठा र आस्थामाा अडिग योद्धाहरूले यस्तो सपना देखेका थिए । खासमा अन्याय अत्याचाररहित समाज, ठूलो र सानो, धनी र गरिबको खाडल अन्त्य गरी समानतापूर्ण समाज, सबै जनता शिक्षित, जनताको आवश्यकताअनुसारको काम, कामअनुसारको दाम प्राप्त छैन व्यवस्थाको सुन्दर नेपाल । समृद्ध नेपाल निर्माण गर्ने सपना नै सहिदहरूको
सपना थियो ।
आफूले बोकेको लक्ष्य पूरा गर्न शोषित–पीडित जनताको हित प्रतिनिधित्व गर्ने महान् पार्टी कम्युनिस्ट पार्टीमा आबद्ध भई कम्युनिस्ट सिद्धान्त, मूल्य र मान्यतामा दृढ भई अनुशासित, लगनशील, सिर्जनशील, जनभावनाको कदर गर्ने, जनप्रेमी नेताको रूपमा नेतृत्व गर्दै, तमाम जनता र कार्यकर्तालाई मार्गनिर्देशन गर्दै अगाडि बढ्ने क्रममा प्रतिक्रियावादी शासकहरूले उहा“हरूलाई जेलमा थुनेका थिए । जेलका चार पर्खालभित्र फलामे जन्जिरले बा“धेर राख्दा पनि ती कम्युनिस्ट क्रान्तिकारीहरूको विचार थुन्न नसक्ने डरले पञ्चायती शासकहरूले सदाका लागि विचार मार्न सुखानीको जङ्गलमा लगेर हत्या गरेका थिए । ती वीर क्रान्तिकारीहरूले यस्तो साथी पाएका थिए, जुन साथी आपसमा छाया“जस्ता थिए, जुन छाया“ले कहिल्यै साथ छोड्दैन अनि छोडेन पनि । साथीलाई ख्वाएर मात्र आपूm खाने साथीलाई सुख दिएर आफू दुःख सहने ती पा“चैजनामा त्यो भावना थियो, जसले गर्दा अनेकौं यातनाको प्रहार खपेर पनि कहिल्यै आफ्ना बाहिर भएका साथीहरूको नाम खोल्नुभएन । र, ठेगाना बताउनुभएन ।
त्यस ताका फलामे अनुशासन पालना गर्ने क्रान्तिकारीहरूको टिम थियो, प्रशिक्षित, पारदर्शी, पूर्ण विश्वासी कमरेडहरू, जो ऐनाजस्तो, जुन ऐनाले कहिल्यै झुटो बोल्दैन त्यस्ता साथीको साथ पाएका क्रान्तिकारीहरूले आफ्नो विचार र सिद्धान्तमा सधैं प्रतिबद्ध रहने प्रण गर्दै पञ्चायती प्रतिक्रियावादी शासकहरूका बन्दुकको नालअगाडि शिर उ“चो राखी न्यायप्रेमी जनताको मुक्तिका खातिर आफ्नो कल्कलाउ“दो जीवन उत्सर्ग गर्नुभयो । हरेक वर्ष झापाली वीरहरूको रगतले पूर्व मेचीदेखि पश्चिम महाकालीसम्म, स्वदेश–विदेश र प्रवास समेतका कम्युनिस्टलाई खबरदारी गरिरहेको छ । सही विचार बोकेर हि“ड्न र पार्टी नीति सिद्धान्तअनुरूपको व्यवहार गर्न सधैंसधैं यो महान् दिनले घच्घच्याइरहेको छ ।
सुखानीमा सहिदहरूले रगत बगाएको आज ४३ वर्ष बितेछ । देशमा हजारौंहजार नेता–कार्यकर्ता सुखानीका सहिदहरूको प्रेरणाबाट अगाडि बढ्दै राज्यका विभिन्न निकाय र सर्वोच्च निकायमा समेत पुग्नुभएको छ । म सम्पूर्ण कम्युनिस्ट पार्टीमा आबद्ध कमरेडहरूलाई अनुरोध गर्न चाहन्छु, ती प्रेरणाका स्रोत महान् सहिदहरूको मर्म र भावना आज छाया“मा परेको अनुभूति भएको छ । यी प्रेरक महान् हस्तीको निष्ठा, दृढता र आस्थाको पूर्ण सम्मान हुन नसक्ने हो कि ? प्रश्नचिह्न खडा भएको छ । पार्टीमा अविश्वास, स्वार्थ, अराजकता बढेको छ । पार्टी पद्धतिलाई लत्याउने र व्यक्ति हावी हुने, व्यक्तिलाई जे मन लाग्यो त्यही गर्ने प्रवृत्ति मौलाएको छ । पार्टीमा लामो समय काम गर्ने कार्यकर्ताको पङ्क्ति बेखबर भएको छ । पार्टीले कार्यकर्ता निर्माणमा लगाएको लगानी र व्यक्तिले पार्टीमा लगाएको लगानी त्यसैखेर गएको छ । अवसरको खोजीमा हराएको छ भने अर्कोतर्फ कम्युनिस्ट विचारमा कहिल्यै आस्था नराख्ने व्यक्तिले आज पार्टीलाई दिएको ‘दान’का नाममा मान सम्मान पाएको छ, अवसर पाएको छ । बलबाहु हुनेले पार्टीलाई आफ्नो स्वार्थपूर्ति गर्ने प्लेटफर्म बनाउन थालेको छ । यस्तै प्रवृत्ति मौलाएर जाने हो भने किन आस्थाको लडाइ“ लड्ने ? किन विचारको लडाइ“ लड्ने ?
हाम्रो गौरवपूर्ण पार्टीको कार्यपद्धति व्यक्तिगत विचारको स्वतन्त्रता तथा सामूहिक निर्णयको परिपालना, व्यक्ति सङ्गठनको मातहत, अल्पमत बहुमतको मातहत, तल्लो कमिटी माथिल्लो कमिटीको मातहत रहने पद्धति हो, यो नै कम्युनिस्ट पार्टीको पद्धति हो । वर्तमान अवस्थामा यस पद्धतिलाई परिपालना गर्न नसकेको अवस्था छ । साथै, चित्त नबुझेको सवाललाई सङ्गठनमा नै राखेर छिनोफानो गर्नुपर्ने, असन्तुष्टिका अभिव्यक्ति बाहिर नलैजाने जुन हाम्रो पद्धति हो, त्यो उल्लङ्घन हुन थालेको छ । कतै चित्त नबुझेको सवाल राख्ने ठाउ“ छैन । कतै राख्ने ठाउ“ भएर पनि राखि“दैन । असन्तुष्टिका अभिव्यक्तिहरू बाहिर यत्रतत्र सर्वत्र छरिएका छन् । पार्टीमा राम्रो काम गर्नेलाई सम्मान र नराम्रो काम गर्नेलाई कारबाही गर्ने कार्यकर्तालाई सधैं धारिलो बनाउने आलोचना÷ आत्मालोचना नामक सान लगाउने पद्धतिको अन्त्य भएको छ । पार्टी निर्माणको अत्यन्तै महŒवपूर्ण पक्ष कम्युनिस्ट कार्यशैली हो । यो नितान्त व्यवहारस“ग सम्बन्धित हुन्छ । तर, आज पार्टीमा सदस्यभित्रै कम्युनिस्ट कार्यशैलीको खडेरी परेको छ । पार्टी सिद्धान्तप्रति प्रतिबद्ध खुला, खुलस्त र पारदर्शी जीवनशैली कम्युनिस्ट कार्यकर्तामा हुनुपर्दछ । कम्युनिस्ट कार्यकर्ताले कहिल्यै झूटो बोल्नुहु“दैन, नेतृत्वलाई ढा“ट्नु र खुइल्याउनुह“ुदैन । तथ्यका आधारमा सत्य पत्ता लगाउने शैली अपनाउनुपर्दछ । कम्युनिस्टले कुनै पनि विषय, घटना र व्यक्तिप्रति अन्धसमर्थन गर्नुहु“दैन । कम्युनिस्ट पार्टी सर्वहारा, मजदुर, किसान र सम्पूर्ण न्यायप्रेमी जनताको प्रतिनिधि भएकाले त्यस पार्टीका नेता–कार्यकर्ताको कार्यशैली शिष्ट, सभ्य, मर्यादित, नम्र, स्वाभिमानी अनुशासित, कामप्रति लगनशील, सिर्जनशील र जनभावनाको कदर गर्ने आचरण र शैलीको अनुशरण गर्न छोडिएको छ ।
मुलुकमा विभिन्न कालखण्डमा भएका आन्दोलन, क्रान्ति र जनक्रान्तिबाट परिवर्तन त आएको स्थिति छ । सामन्तवादको अन्त्य भएको छ । पू“जीवादतर्फ देश अघि बढेको छ । पु“जीवादको बोलवालास“गै अवस्था समाजमा डन, गन र धन हावी भएको छ । समाजमा हरेक दिन घट्ने सानातिना घटना, मुद्दा मामिला र समस्यामा पनि आज डन प्रवृत्ति मौलाएको छ । सही विचार पक्ष मुर्छाएको छ । हाम्रो पार्टीको नीति जबजको नीतिअनुरूप प्रतिस्पर्धाबाट श्रेस्ष्ठता हासिल गर्दै अगाडि बढ्ने क्रममा कतिपय ठाउ“मा सङ्घसंस्था, समिति, क्लब र पार्टीका निर्वाचनमा हामीले सफलता हात पारेका छौ“ । जुन ठाउ“मा विचार पक्ष प्रबल छ, सामुहिक कार्य पद्धति गतिशील छ । त्यस्ता कमिटी÷सङ्गठनका प्रयत्नबाट स्वस्थ प्रतिस्पर्धाबाट विजय प्राप्तसमेत भएको छ । कतिपय स्थितिमा सानातिना आन्तरिक समस्याका कारणले गर्दा आफ्नो घरमा आगो लगाएर शत्रुको घरको संरक्षण गर्ने प्रवृत्ति देखिएको छ । ३ सय ६४ दिन एमाले हुने, मतदानको दिन अर्थोक हुने प्रवृत्ति पनि देखिएको छ । आन्तरिक र बाह्य प्रतिस्पर्धालाई हेर्ने एउटै नजरिया भएका कारण पार्टी सङ्गठन मजबुत भएर पनि, कार्यकर्ताको पङ्क्ति बलियो भएर पनि, बहुमत जनमत हु“दाहु“दै पनि ३ सय ६४ दिन पार्टीको बफादार सिपाही बनेर काम गर्ने कार्यकर्ता एक दिन शत्रुको खेतालो भएपछि पार्टीले हार खाएको छ । विचार दुर्बल भएको छ । यस्तो अवस्था नसुधारे प्रतिस्पर्धाबाट श्रेष्ठता हासिल गर्ने पार्टी निर्माण कार्य चुनौतीपूर्ण हुन सक्छ । दिनप्रतिदिन मौलाउ“दै गएको गलत चिन्तन र प्रवृत्तिको अन्त्य गर्न पार्टीको उपल्लो कमिटीबाटै निर्देशन हुनुपर्दछ । पानी मुहानबाटै सङ्लिएर आउनुपर्दछ । अनि मात्र विश्वव्यापी रूपमा स्थापित कम्युनिस्ट अनुशासन, आचरण र कार्यशैली एवम् व्यवहारबाट प्रेरित भई अघि बढ्न सकिनेछ । तब मात्र सङ्घ, संस्था, समिति, पार्टीका जनसङ्गठन, पार्टी सङ्गठन तथा राज्यका विभिन्न निकायमा हुने प्रतिस्पर्धामा श्रेष्ठता हासिल गर्न सकिनेछ । अनि, सा“चो अर्थमा जबजको सिद्धान्तलाई आत्मसात् गर्न सकिनेछ ।
फागुन २१ का सपना पूरा गर्न जननेता कमरेड मदन भण्डारीले प्रतिपादन गर्नुभएको जबजलाई प्रत्येक कम्युनिस्ट कार्यकर्ता र नेताले आत्मसात् गर्दै अघि बढौं † पार्टी अनुशासनको पालना गर्दै सहिदको आस्था र सपना पूरा गर्ने प्रण गरौं ††
अन्त्यमा,
सहिद तिम्रो सपनालाई साकार हामी गर्छौं
गलत चिन्तन प्रवृत्तिको अन्त्य हामी गर्छौं
सम्मान गर्छौं सहिद तिम्रो महानतालाई
भावपूर्ण श्रद्धाञ्जली २१ फागुनलाई
फागुन २१ स“ग हाम्रो आस्था, हाम्रो भावना जोडिएको छ । सुखानी जङ्गलको नाम सुन्नेबित्तिकै हाम्रो शरीरका रौं ठाडा हुन्छन्, शरीरभरि का“डा उम्रन्छन् । त्यस जङ्गलस“ग कम्युनिस्ट पार्टीको गहिरो नाता छ, अमर सहिदहरूको रातो र तातो रगत पोखिएको त्यस पवित्र धर्तीको प्रगाढ माया छ, स्नेह छ र त्यस भूमिको हामीलाई ।
भूमिगतकालमा झापाबाट इलाम जाने क्रममा घना जङ्गलभित्र उम्रिएका पा“चवटा रूखको छेउमा पुग्दा हामीलाई पा“चजना सहिदहरूलाई भेटेजस्तो लाग्दथ्यो । पल्याकपुलुक वरिपरि कोही छ कि भनेर नियाल्दै, गोठाला, दाउरे वा बटुवाले देख्लान् कि भनेर लुक्दै जोसिलो लालसलाम गरेर, वनमा भेटिएका वनफूल सहिदहरूलाई अर्पण गरेर हि“ड्थ्यौं । फागुन २१ लाई एउटा अत्यन्तै महŒव राख्ने दिनका रूपमा हामी लिन्छौं । एकै स्थानमा पा“च÷पा“चजना वीरहरूको रगत पोखिएको थियो– सुखानीमा त्यस त्यस दिन ।
फागुन २१ सम्झनेबित्तिकै ती बहादुर योद्धाको तस्बिर आ“खा अगाडि नाच्न थाल्छ । ती वीरहरूले आफ्नो व्यक्तिगत सुखसुविधा र पारिवारिक माया–ममता त्यागेर भोका, नाङ्गा, शोषित, उत्पीडित नेपाली जनताको मुक्तिका खातिर आफ्नो अमूल्य जीवन आहूति दिए । आज सहिदहरू रामनाथ दाहाल, नेत्र घिमिरे, कृष्ण कुइ“केल, नारायण श्रेष्ठ र वीरेन राजवंशीको सुखानीमा बगेको रगतले कम्युनिस्ट नेता र कार्यकर्तालाई प्रश्न गरिरहेको छ, के हाम्रा सपना साकार हुनेछन् ? के हामीले बगाएको रगतले सम्मान पाउनेछ ? नेपाल आमाका ती सपूत महान् सहिदहरूको आस्था अटल थियो । हिमालजस्तो अटल, हिउ“जस्तो स्वच्छ † जसको भावना र व्यवहार कति निस्कलङ्क र निःस्वार्थ थियो, कही“कतै लोभ, लालच र स्वार्थका अंशहरू देखि“दैनथे । त्याग, निष्ठा र आस्थामाा अडिग योद्धाहरूले यस्तो सपना देखेका थिए । खासमा अन्याय अत्याचाररहित समाज, ठूलो र सानो, धनी र गरिबको खाडल अन्त्य गरी समानतापूर्ण समाज, सबै जनता शिक्षित, जनताको आवश्यकताअनुसारको काम, कामअनुसारको दाम प्राप्त छैन व्यवस्थाको सुन्दर नेपाल । समृद्ध नेपाल निर्माण गर्ने सपना नै सहिदहरूको
सपना थियो ।
आफूले बोकेको लक्ष्य पूरा गर्न शोषित–पीडित जनताको हित प्रतिनिधित्व गर्ने महान् पार्टी कम्युनिस्ट पार्टीमा आबद्ध भई कम्युनिस्ट सिद्धान्त, मूल्य र मान्यतामा दृढ भई अनुशासित, लगनशील, सिर्जनशील, जनभावनाको कदर गर्ने, जनप्रेमी नेताको रूपमा नेतृत्व गर्दै, तमाम जनता र कार्यकर्तालाई मार्गनिर्देशन गर्दै अगाडि बढ्ने क्रममा प्रतिक्रियावादी शासकहरूले उहा“हरूलाई जेलमा थुनेका थिए । जेलका चार पर्खालभित्र फलामे जन्जिरले बा“धेर राख्दा पनि ती कम्युनिस्ट क्रान्तिकारीहरूको विचार थुन्न नसक्ने डरले पञ्चायती शासकहरूले सदाका लागि विचार मार्न सुखानीको जङ्गलमा लगेर हत्या गरेका थिए । ती वीर क्रान्तिकारीहरूले यस्तो साथी पाएका थिए, जुन साथी आपसमा छाया“जस्ता थिए, जुन छाया“ले कहिल्यै साथ छोड्दैन अनि छोडेन पनि । साथीलाई ख्वाएर मात्र आपूm खाने साथीलाई सुख दिएर आफू दुःख सहने ती पा“चैजनामा त्यो भावना थियो, जसले गर्दा अनेकौं यातनाको प्रहार खपेर पनि कहिल्यै आफ्ना बाहिर भएका साथीहरूको नाम खोल्नुभएन । र, ठेगाना बताउनुभएन ।
त्यस ताका फलामे अनुशासन पालना गर्ने क्रान्तिकारीहरूको टिम थियो, प्रशिक्षित, पारदर्शी, पूर्ण विश्वासी कमरेडहरू, जो ऐनाजस्तो, जुन ऐनाले कहिल्यै झुटो बोल्दैन त्यस्ता साथीको साथ पाएका क्रान्तिकारीहरूले आफ्नो विचार र सिद्धान्तमा सधैं प्रतिबद्ध रहने प्रण गर्दै पञ्चायती प्रतिक्रियावादी शासकहरूका बन्दुकको नालअगाडि शिर उ“चो राखी न्यायप्रेमी जनताको मुक्तिका खातिर आफ्नो कल्कलाउ“दो जीवन उत्सर्ग गर्नुभयो । हरेक वर्ष झापाली वीरहरूको रगतले पूर्व मेचीदेखि पश्चिम महाकालीसम्म, स्वदेश–विदेश र प्रवास समेतका कम्युनिस्टलाई खबरदारी गरिरहेको छ । सही विचार बोकेर हि“ड्न र पार्टी नीति सिद्धान्तअनुरूपको व्यवहार गर्न सधैंसधैं यो महान् दिनले घच्घच्याइरहेको छ ।
सुखानीमा सहिदहरूले रगत बगाएको आज ४३ वर्ष बितेछ । देशमा हजारौंहजार नेता–कार्यकर्ता सुखानीका सहिदहरूको प्रेरणाबाट अगाडि बढ्दै राज्यका विभिन्न निकाय र सर्वोच्च निकायमा समेत पुग्नुभएको छ । म सम्पूर्ण कम्युनिस्ट पार्टीमा आबद्ध कमरेडहरूलाई अनुरोध गर्न चाहन्छु, ती प्रेरणाका स्रोत महान् सहिदहरूको मर्म र भावना आज छाया“मा परेको अनुभूति भएको छ । यी प्रेरक महान् हस्तीको निष्ठा, दृढता र आस्थाको पूर्ण सम्मान हुन नसक्ने हो कि ? प्रश्नचिह्न खडा भएको छ । पार्टीमा अविश्वास, स्वार्थ, अराजकता बढेको छ । पार्टी पद्धतिलाई लत्याउने र व्यक्ति हावी हुने, व्यक्तिलाई जे मन लाग्यो त्यही गर्ने प्रवृत्ति मौलाएको छ । पार्टीमा लामो समय काम गर्ने कार्यकर्ताको पङ्क्ति बेखबर भएको छ । पार्टीले कार्यकर्ता निर्माणमा लगाएको लगानी र व्यक्तिले पार्टीमा लगाएको लगानी त्यसैखेर गएको छ । अवसरको खोजीमा हराएको छ भने अर्कोतर्फ कम्युनिस्ट विचारमा कहिल्यै आस्था नराख्ने व्यक्तिले आज पार्टीलाई दिएको ‘दान’का नाममा मान सम्मान पाएको छ, अवसर पाएको छ । बलबाहु हुनेले पार्टीलाई आफ्नो स्वार्थपूर्ति गर्ने प्लेटफर्म बनाउन थालेको छ । यस्तै प्रवृत्ति मौलाएर जाने हो भने किन आस्थाको लडाइ“ लड्ने ? किन विचारको लडाइ“ लड्ने ?
हाम्रो गौरवपूर्ण पार्टीको कार्यपद्धति व्यक्तिगत विचारको स्वतन्त्रता तथा सामूहिक निर्णयको परिपालना, व्यक्ति सङ्गठनको मातहत, अल्पमत बहुमतको मातहत, तल्लो कमिटी माथिल्लो कमिटीको मातहत रहने पद्धति हो, यो नै कम्युनिस्ट पार्टीको पद्धति हो । वर्तमान अवस्थामा यस पद्धतिलाई परिपालना गर्न नसकेको अवस्था छ । साथै, चित्त नबुझेको सवाललाई सङ्गठनमा नै राखेर छिनोफानो गर्नुपर्ने, असन्तुष्टिका अभिव्यक्ति बाहिर नलैजाने जुन हाम्रो पद्धति हो, त्यो उल्लङ्घन हुन थालेको छ । कतै चित्त नबुझेको सवाल राख्ने ठाउ“ छैन । कतै राख्ने ठाउ“ भएर पनि राखि“दैन । असन्तुष्टिका अभिव्यक्तिहरू बाहिर यत्रतत्र सर्वत्र छरिएका छन् । पार्टीमा राम्रो काम गर्नेलाई सम्मान र नराम्रो काम गर्नेलाई कारबाही गर्ने कार्यकर्तालाई सधैं धारिलो बनाउने आलोचना÷ आत्मालोचना नामक सान लगाउने पद्धतिको अन्त्य भएको छ । पार्टी निर्माणको अत्यन्तै महŒवपूर्ण पक्ष कम्युनिस्ट कार्यशैली हो । यो नितान्त व्यवहारस“ग सम्बन्धित हुन्छ । तर, आज पार्टीमा सदस्यभित्रै कम्युनिस्ट कार्यशैलीको खडेरी परेको छ । पार्टी सिद्धान्तप्रति प्रतिबद्ध खुला, खुलस्त र पारदर्शी जीवनशैली कम्युनिस्ट कार्यकर्तामा हुनुपर्दछ । कम्युनिस्ट कार्यकर्ताले कहिल्यै झूटो बोल्नुहु“दैन, नेतृत्वलाई ढा“ट्नु र खुइल्याउनुह“ुदैन । तथ्यका आधारमा सत्य पत्ता लगाउने शैली अपनाउनुपर्दछ । कम्युनिस्टले कुनै पनि विषय, घटना र व्यक्तिप्रति अन्धसमर्थन गर्नुहु“दैन । कम्युनिस्ट पार्टी सर्वहारा, मजदुर, किसान र सम्पूर्ण न्यायप्रेमी जनताको प्रतिनिधि भएकाले त्यस पार्टीका नेता–कार्यकर्ताको कार्यशैली शिष्ट, सभ्य, मर्यादित, नम्र, स्वाभिमानी अनुशासित, कामप्रति लगनशील, सिर्जनशील र जनभावनाको कदर गर्ने आचरण र शैलीको अनुशरण गर्न छोडिएको छ ।
मुलुकमा विभिन्न कालखण्डमा भएका आन्दोलन, क्रान्ति र जनक्रान्तिबाट परिवर्तन त आएको स्थिति छ । सामन्तवादको अन्त्य भएको छ । पू“जीवादतर्फ देश अघि बढेको छ । पु“जीवादको बोलवालास“गै अवस्था समाजमा डन, गन र धन हावी भएको छ । समाजमा हरेक दिन घट्ने सानातिना घटना, मुद्दा मामिला र समस्यामा पनि आज डन प्रवृत्ति मौलाएको छ । सही विचार पक्ष मुर्छाएको छ । हाम्रो पार्टीको नीति जबजको नीतिअनुरूप प्रतिस्पर्धाबाट श्रेस्ष्ठता हासिल गर्दै अगाडि बढ्ने क्रममा कतिपय ठाउ“मा सङ्घसंस्था, समिति, क्लब र पार्टीका निर्वाचनमा हामीले सफलता हात पारेका छौ“ । जुन ठाउ“मा विचार पक्ष प्रबल छ, सामुहिक कार्य पद्धति गतिशील छ । त्यस्ता कमिटी÷सङ्गठनका प्रयत्नबाट स्वस्थ प्रतिस्पर्धाबाट विजय प्राप्तसमेत भएको छ । कतिपय स्थितिमा सानातिना आन्तरिक समस्याका कारणले गर्दा आफ्नो घरमा आगो लगाएर शत्रुको घरको संरक्षण गर्ने प्रवृत्ति देखिएको छ । ३ सय ६४ दिन एमाले हुने, मतदानको दिन अर्थोक हुने प्रवृत्ति पनि देखिएको छ । आन्तरिक र बाह्य प्रतिस्पर्धालाई हेर्ने एउटै नजरिया भएका कारण पार्टी सङ्गठन मजबुत भएर पनि, कार्यकर्ताको पङ्क्ति बलियो भएर पनि, बहुमत जनमत हु“दाहु“दै पनि ३ सय ६४ दिन पार्टीको बफादार सिपाही बनेर काम गर्ने कार्यकर्ता एक दिन शत्रुको खेतालो भएपछि पार्टीले हार खाएको छ । विचार दुर्बल भएको छ । यस्तो अवस्था नसुधारे प्रतिस्पर्धाबाट श्रेष्ठता हासिल गर्ने पार्टी निर्माण कार्य चुनौतीपूर्ण हुन सक्छ । दिनप्रतिदिन मौलाउ“दै गएको गलत चिन्तन र प्रवृत्तिको अन्त्य गर्न पार्टीको उपल्लो कमिटीबाटै निर्देशन हुनुपर्दछ । पानी मुहानबाटै सङ्लिएर आउनुपर्दछ । अनि मात्र विश्वव्यापी रूपमा स्थापित कम्युनिस्ट अनुशासन, आचरण र कार्यशैली एवम् व्यवहारबाट प्रेरित भई अघि बढ्न सकिनेछ । तब मात्र सङ्घ, संस्था, समिति, पार्टीका जनसङ्गठन, पार्टी सङ्गठन तथा राज्यका विभिन्न निकायमा हुने प्रतिस्पर्धामा श्रेष्ठता हासिल गर्न सकिनेछ । अनि, सा“चो अर्थमा जबजको सिद्धान्तलाई आत्मसात् गर्न सकिनेछ ।
फागुन २१ का सपना पूरा गर्न जननेता कमरेड मदन भण्डारीले प्रतिपादन गर्नुभएको जबजलाई प्रत्येक कम्युनिस्ट कार्यकर्ता र नेताले आत्मसात् गर्दै अघि बढौं † पार्टी अनुशासनको पालना गर्दै सहिदको आस्था र सपना पूरा गर्ने प्रण गरौं ††
अन्त्यमा,
सहिद तिम्रो सपनालाई साकार हामी गर्छौं
गलत चिन्तन प्रवृत्तिको अन्त्य हामी गर्छौं
सम्मान गर्छौं सहिद तिम्रो महानतालाई
भावपूर्ण श्रद्धाञ्जली २१ फागुनलाई
झापाली सङ्घर्षको भावभूमि
पुण्यप्रसाद खरेल
नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनमा कोसेढुङ्गाका रूपमा देशै थर्कमान पार्दै परिचित भएको ०२८÷२९ को झापाली आन्दोलन नै हो । त्यस आन्दोलनका पक्षमा र विपक्षमा जति बहस गरे पनि त्यसले आफ्नै पहिचान बनाएको छ र नेपालको क्रान्तिकारी कम्युनिस्ट आन्दोलनको जगका रूपमा स्थापित पनि भएको छ ।
यो सानो लेखमा म त्यस चर्चित सङ्घर्ष या आन्दोलनका बारेमा, यसको पक्ष वा विपक्षमा बहस गर्नपट्टि लाग्दिन“ । खालि त्यस सङ्घर्षको पृष्ठभूमि तयार गर्ने साहित्यिक वा सांस्कृतिक भावभूमिबारे छोटो चर्चा गर्ने धृष्टता मात्र राख्दछु । मलाई लाग्छ, झापाली सङ्घर्षका संस्थापक नेताहरू मोहनचन्द्र अधिकारी, राधाकृष्ण मैनाली, सीपी मैनाली, केर्प शर्मा ओली, नरेश खरेल, घनेन्द्र बस्नेत आदिजस्ता घागडान नेता लेखकहरू मौजुद हु“दाहु“दै मेरो यो लेख पक्कै इन्द्रका अगाडि स्वर्गका कुरा गरेजस्तै हुन्छ । तर, इन्द्र कहिल्यै स्वर्गको चर्चा गर्दैनन् भने त अरू कसैले अथवा एकदुईपल्ट स्वर्ग पुगेका व्यक्तिले नै सही, स्वर्गको चर्चा गर्नै त प¥यो नि †
द्वन्द्ववादको एउटा नियम छ– ‘परिमाणात्मक परिवर्तनबाट गुणात्मक परिवर्तन †’ यसको अर्थ हो, जतिसुकै अगेठ आगोमा पनि एक भा“डो पानी बसाउ“दा बसाउनेबित्तिकै पानी उम्लि“दैन । उम्लिनुपूर्व भा“डाको पानीको तापक्रम क्रमशः बढ्दैबढ्दै उम्लिने बिन्दुसम्म पुग्नुपर्छ । त्यस्तै क्रान्ति अकस्मात् हु“दैन । क्रान्तिका लागि पहिले क्रान्तिकारीहरूको चेतनामा परिवर्तन, क्रान्तिविरोधीहरूको दमनको अवस्था, क्रान्तिकारीहरूको सङ्गठनको विकास, बाह्य वातावरणको प्रेरणा र अनुकूलता, समग्रमा भन्नुपर्दा क्रान्तिको वातावरणको विकास आवश्यक पर्छ । यसरी हेर्दा झापाको ०२८ को सङ्घर्षलाई उत्प्रेरित गर्ने साहित्यिक र सांस्कृतिक वातावरण कस्तो थियो ? यो एउटा त्यस सङ्घर्षलाई हेर्ने पाटो हो ।
००७ सालपछि लगभग ०१२÷१३ सम्म झापा, मोरङ, रौतहटतिरको सामन्ती व्यवस्थाविरोधी किसान आन्दोलनको परिप्रेक्ष्य, ००७ को परिवर्तनले जनताको चेतनालाई झक्झक्याएको अवस्था, भारतको स्वतन्त्रता सङ्ग्राम र चीनमा मुक्तिसंग्रामको सफलताको हावा आदिले आम जनता जाग्दै गए । ०२१ सालमा राजा महेन्द्रले लागू गरेको भूमिसुधारले, ०२० सालको नया“ मुलुकी ऐनले पनि जनताको आत्मबल बढाउन सघाउ पु¥याए ।
०२०÷२१ पछि त क्रान्तिकारी साहित्यको प्रचारमा तीव्रता आउन थाल्यो । ००६ सालमा स्थापना भएको नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीले पनि विभिन्न घुम्ती र मोडहरू पार गर्दै, धक्का खा“दै विभाजन र एकता बेहोर्दै नेपाली जनताको चेतनालाई प्रभावित पार्दै गयो ।
यसै परिप्रेक्ष्यमा शनिश्चरेमा ०२५ फागुन ८, ९ र १० मा आयोजित एउटा साहित्यिक सम्मेलनको सन्दर्भ उल्लेख गर्नैपर्छ । यसका आयोजकमा साहित्य सङ्गम, आठराईका सूर्य कन्दङ्वा, गङ्गाप्रसाद उप्रेती, नरेश शाक्य, नेपाली साहित्य परिषद् भद्रपुरका राधाकृष्ण मैनाली, डा. ऋषिकेश उपाध्याय, रामप्रसाद पोखरेल, द्रोणाचार्य क्षेत्री, वासुदेव शर्मा, भवानी घिमिरे र साहित्य सेवा समिति शनिश्चरेका जयप्रसाद ढकाल, रुद्र खरेल, गणेशबहादुर प्रसाईं, रामनाथ दाहालहरू थिए । आमन्त्रितहरूमा काठमाडौंबाट गोविन्द भट्ट तथा विराटनगरबाट महानन्द सापकोटाहरू थिए ।
यस सम्मेलनले यथार्थमा पूर्वाञ्चलको वाम राजनीतिलाई नै निर्णायक मोड दिएको थियो । गफको मात्र वामपन्थलाई कार्यरूपमा बदल्न निर्णायक दिशा प्रदान गरेको थियो । प्रगतिशील साहित्यिक लेखनको दिशानिर्देश गरेको थियो । साहित्यिक प्रकाशनलाई प्रोत्साहित गरेको थियो । साहित्यकारहरूमा जागरण ल्याएको थियो । राधाकृष्ण मैनाली र वासुदेव शर्माद्वारा सम्पादित हु“दै आएको ‘पञ्चामृत’ पत्रिका त्यसपछि कम्युनिस्टमय भएर प्रकाशित हुन थाल्यो । यसमा रुद्र खरेल पनि सम्पादक मण्डलमा थपिए । झापाकै गौरादहबाट ‘लालटिन’ पत्रिका निस्कियो । घैलाडुबाबाट ‘झम्पल’ निस्कियो, शान्तिनगरबाट ‘झटारो’ निस्कियो, शनिश्चरेबाट ‘मुना’ निस्कियो भने मेची कलेज भद्रपुरबाट ‘मुक्ति सङ्ग्राम’ निस्कियो । यी जम्मैको माउका रूपमा ‘पञ्चामृत’ निरन्तर निस्किरहेको थियो । प्रगतिशील साहित्यकै आलोकमा ‘आ“खो’, ‘भानु’, ‘मोती’हरू पनि निस्क“दै थिए ।
विराटनगरबाट मनमोहन अधिकारी, भरतमोहन अधिकारी, मोहनचन्द्र अधिकारी, डीपी अधिकारी, कमल कोइराला, जनार्दन आचार्य आदिका गम्भीर लेखहरूसहित ‘नव जागरण’ भन्ने पत्रिका जागरणको बिगुल फुक्दै प्रकाशित भएर हातहातमा पुगेको थियो । आठराईको साहित्य सङ्गमले निकाल्दै गरेको ‘प्रोत्साहन’ ताप्लेजुङ खोक्लिङबाट प्रकाशन भएको ‘झुप्रो’, बनारसबाट प्रकाशन भएको ‘मिर्मिरे’ आदि पत्रिकाहरू, महेन्द्र कलेज धरानबाट विद्यार्थीले निकालेको ‘छाया“’ तथा महेन्द्र मोरङ कलेज, विराटनगरका विद्यार्थीले निकाल्दै रहेको ‘प्रकाश’जस्ता पत्रिकाहरूले त्यतिबेला नवयुवाहरूका पाखुरामा क्रान्तिकारी ऊर्जा भर्ने गर्दथे ।
शोषण दमनविरुद्ध कविहरू कविता लेख्थे भने गीतकारहरू गीत लेख्थे, गायकहरू गाउ“थे । झापाली सङ्घर्षको पृष्ठभूमि तयार गर्न गीतहरूको महŒवपूर्ण भूमिका थियो । घण्टौं लगाएर प्रवचनद्वारा अन्यायविरुद्ध जगाउन नसकिएका सोझा गाउ“वासी जनता एउटा मार्मिक गीतबाट जिउज्यान अर्पेर अन्यायविरुद्ध लडाइ“ लड्न तयार हुन्थे । मस“ग यस लेखमा प्रस्तुत गर्न त्यतिबेलाका धेरै गीतहरू छैनन् । हिजोआज जस्तो रेकर्डको अवस्था, गायनलाई संरक्षण गर्ने सुविधा त्यतिबेला थिएन । यसै कानमा रेकर्ड हुने र स्मरणमा संरक्षण गर्नुपर्ने वाध्यताले विस्मृतिको गर्भमा ती महŒवपूर्ण गीतहरू विलिन हु“दै छन् । तैपनि म सम्झनाका रूपमा केही यहा“ राख्न चाहन्छु–
जोत्नेको यो भूमि हो, भूमि सबको साझा हो
साझा भूमि साझा भोग, यही नै हाम्रो माग हो ।
क्रान्तिकारीहरूले यो गीत गाउ“दा किसानहरू मन्त्रमुग्ध हुने गर्दथे । यस्तै अर्को–
भोका नाङ्गा ज्यामी किसान एक भएर
साझा हक साझा भोग लिऊ“ लडेर ।
यस्तै अर्को गीत थियो–
धरती भन्छिन् हु“ म आमा यी सारा भोकको
हु“दैन हेर † धरती यहा“ एकलौटी कसैको ।
यस्तै अर्को लोकभाकामा गाइएको गीत थियो–
यसपालि मंसिर मैनामा रामशाली धानको कुनिया“
भु“डेले रैतीको धान लुट्ता देख्नेछन् सारा दुनिया“ ।।
विराटनगरवासी लव प्रधानले लेखेर जेबी टुहुरेले गाएको एउटा गीत जो अमर जतिकै छ–
बसाइ“ं हि“ड्नेको ता“तीले बस्नेको मन रुवाउ“दछ
लाखौंका लागि उजाड छ यो देश मुठीभरलाई त स्वर्ग छ ।
अर्को गीत छ–
जान्न म त नि हो गोर्खा भर्ती मलाया छाउनीमा
पापी मोरो कुइरेको देशैमा ।
यस्तै अर्को गीत छ–
माया छ आमा तिमीलाई, पवित्र दिलले माया छ
परेको छाप मेटिनेछैन, तिमीलाई ह“साउने धोको छ ।
अन्नको दाना नपाए झरनाको पानी पिउ“ला
अझै त आमा जिउ“दै छ छोरो तिमीलाई ह“साइ राखु“ला †
यस्तै गोकुल जोशीले पल्टन जाने कामका विरोधमा रचेको एउटा गीत पनि प्रसिद्ध रह्यो–
नमार गरिबलाई नजाऊ अङ्ग्रेजी पल्टनमा ...।
झापाको यो सङ्घर्ष नक्सलवाडी विद्रोहको प्रभावबाट बढी प्रभावित भएका कारण त्यतिबेला यहा“का केही क्रान्तिकारीहरू बङ्ला भाषामा पनि गीत गाउ“थे–
पुक दिक लाल सूर्य उगे
चीन दिलो पृथिवी के माउसेतुङ
हाई हाई हो जनगणेर मुक्तिदाता ...
यस्तै अर्को–
युगयुग जिओ चेयरमेन माओ
जिन्दावाद लिन पियाओ
युगयुग जिओ चेयरमेन माओ
जिन्दावाद चाओ...
अझ सामन्तका नाममा वैरीको हत्या गर्न थालेपछि त झन्
सामन्तलाई नगि“डे सैनिकस“ग नभीडे
आउ“दैन है जनवाद छमछम नाचेर...
धाइजनका हरिचरण बानिया“ भन्नुहुन्छ, ‘टीकाराम बर्देवाले एउटा खुकुरी देखाउ“दै निम्न गीत गाउ“दा त कस्तो रौं पनि रोमाञ्चित हुन्थ्यो ।’
सामन्तलाई छिनाउने यही हो धार
दाज्यै ख्यालख्यालैमा...
सतार भाषामा रचिएको गीत पनि सम्झना छ एउटा–
रिङ्गे रेचे आर लाङ्टा बेरे वाङ्वा रेचे हाचिव
नोवा देशा वाङवेनेका हो हो ...
‘भोकानाङ्गा नउठेसम्म यो देश बन्दैन’ भन्ने भाव छ यो गीतमा ।
२६÷२७ सालतिर सरकारले झोडावासीमाथि गरेको अन्यायलाई शब्दमा उतारेर तत्कालको शोषण र उत्पीडन अभिव्यक्त गर्ने एउटा गीत साह्रै मार्मिक लाग्छ–
पहाडमा छ“दा हाम्रो सानो घर थियो
एउटा सानो कोठेबारी हाम्रो ज्यान थियो
एउटा जाली ठालुले
घरबारी सप्पै खोसी लियो ।
सानो पोको बोकी बाबा अघिअघि
दुई दिनको भाइ बोकी आमा पछिपछि
भोकले रु“दै कराउ“दै
रगत र आ“सु बगाउ“दै
... ... ...
बाघभालुस“ग जुध्दै झोडातिर पस्ता
आमा मरिन् जङ्गलमा गोमन सा“पले डस्ता
.... .... ....
घर भत्काउन नदिन
सङ्घर्ष गर्दै बाबा उभि“दा
बाबालाई कुटी मारे
हात्ती लगाई घर भत्काए ...
यसरी एउटा बाढीका रूपमा, एउटा हुरीको पारामा ०२८÷२९ को सङ्घर्ष चम्कियो । शत्रुको सङ्गठन र ताकतको उचित मूल्याङ्कन नगरी सुरु गरिएको उग्र सङ्घर्षले रामनाथ दाहाल, नेत्र घिमिरे, कृष्ण कुइ“केल, नारायण श्रेष्ठ, वीरेन राजवंशी, रामप्रसाद प्रधान, चन्द्रबहादुर डा“गीजस्ता होनहार अमूल्य रत्नहरू गुमाउन पुगियो ।
सुखानीको त्यो देशै थर्काउने सहिदहरूको सहादतपछि उहा“हरूप्रति श्रद्धा व्यक्त गर्ने गीत पनि क्रान्तिकारीहरूले गाए–
आलै छ रगत मुटुमा २१ फागुन भुल्दैनौं
क्रान्तिको बाटो अ“गाल्ने वीर सहिदलाई भुल्दैनौं ।
यस्तै अर्को–
प्राणभन्दा प्यारा हाम्रा सहिदहरूलाई
क्रान्तिकारी लाल सलाम प्यारा सहिदलाई
नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनमा कोसेढुङ्गाका रूपमा देशै थर्कमान पार्दै परिचित भएको ०२८÷२९ को झापाली आन्दोलन नै हो । त्यस आन्दोलनका पक्षमा र विपक्षमा जति बहस गरे पनि त्यसले आफ्नै पहिचान बनाएको छ र नेपालको क्रान्तिकारी कम्युनिस्ट आन्दोलनको जगका रूपमा स्थापित पनि भएको छ ।
यो सानो लेखमा म त्यस चर्चित सङ्घर्ष या आन्दोलनका बारेमा, यसको पक्ष वा विपक्षमा बहस गर्नपट्टि लाग्दिन“ । खालि त्यस सङ्घर्षको पृष्ठभूमि तयार गर्ने साहित्यिक वा सांस्कृतिक भावभूमिबारे छोटो चर्चा गर्ने धृष्टता मात्र राख्दछु । मलाई लाग्छ, झापाली सङ्घर्षका संस्थापक नेताहरू मोहनचन्द्र अधिकारी, राधाकृष्ण मैनाली, सीपी मैनाली, केर्प शर्मा ओली, नरेश खरेल, घनेन्द्र बस्नेत आदिजस्ता घागडान नेता लेखकहरू मौजुद हु“दाहु“दै मेरो यो लेख पक्कै इन्द्रका अगाडि स्वर्गका कुरा गरेजस्तै हुन्छ । तर, इन्द्र कहिल्यै स्वर्गको चर्चा गर्दैनन् भने त अरू कसैले अथवा एकदुईपल्ट स्वर्ग पुगेका व्यक्तिले नै सही, स्वर्गको चर्चा गर्नै त प¥यो नि †
द्वन्द्ववादको एउटा नियम छ– ‘परिमाणात्मक परिवर्तनबाट गुणात्मक परिवर्तन †’ यसको अर्थ हो, जतिसुकै अगेठ आगोमा पनि एक भा“डो पानी बसाउ“दा बसाउनेबित्तिकै पानी उम्लि“दैन । उम्लिनुपूर्व भा“डाको पानीको तापक्रम क्रमशः बढ्दैबढ्दै उम्लिने बिन्दुसम्म पुग्नुपर्छ । त्यस्तै क्रान्ति अकस्मात् हु“दैन । क्रान्तिका लागि पहिले क्रान्तिकारीहरूको चेतनामा परिवर्तन, क्रान्तिविरोधीहरूको दमनको अवस्था, क्रान्तिकारीहरूको सङ्गठनको विकास, बाह्य वातावरणको प्रेरणा र अनुकूलता, समग्रमा भन्नुपर्दा क्रान्तिको वातावरणको विकास आवश्यक पर्छ । यसरी हेर्दा झापाको ०२८ को सङ्घर्षलाई उत्प्रेरित गर्ने साहित्यिक र सांस्कृतिक वातावरण कस्तो थियो ? यो एउटा त्यस सङ्घर्षलाई हेर्ने पाटो हो ।
००७ सालपछि लगभग ०१२÷१३ सम्म झापा, मोरङ, रौतहटतिरको सामन्ती व्यवस्थाविरोधी किसान आन्दोलनको परिप्रेक्ष्य, ००७ को परिवर्तनले जनताको चेतनालाई झक्झक्याएको अवस्था, भारतको स्वतन्त्रता सङ्ग्राम र चीनमा मुक्तिसंग्रामको सफलताको हावा आदिले आम जनता जाग्दै गए । ०२१ सालमा राजा महेन्द्रले लागू गरेको भूमिसुधारले, ०२० सालको नया“ मुलुकी ऐनले पनि जनताको आत्मबल बढाउन सघाउ पु¥याए ।
०२०÷२१ पछि त क्रान्तिकारी साहित्यको प्रचारमा तीव्रता आउन थाल्यो । ००६ सालमा स्थापना भएको नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीले पनि विभिन्न घुम्ती र मोडहरू पार गर्दै, धक्का खा“दै विभाजन र एकता बेहोर्दै नेपाली जनताको चेतनालाई प्रभावित पार्दै गयो ।
यसै परिप्रेक्ष्यमा शनिश्चरेमा ०२५ फागुन ८, ९ र १० मा आयोजित एउटा साहित्यिक सम्मेलनको सन्दर्भ उल्लेख गर्नैपर्छ । यसका आयोजकमा साहित्य सङ्गम, आठराईका सूर्य कन्दङ्वा, गङ्गाप्रसाद उप्रेती, नरेश शाक्य, नेपाली साहित्य परिषद् भद्रपुरका राधाकृष्ण मैनाली, डा. ऋषिकेश उपाध्याय, रामप्रसाद पोखरेल, द्रोणाचार्य क्षेत्री, वासुदेव शर्मा, भवानी घिमिरे र साहित्य सेवा समिति शनिश्चरेका जयप्रसाद ढकाल, रुद्र खरेल, गणेशबहादुर प्रसाईं, रामनाथ दाहालहरू थिए । आमन्त्रितहरूमा काठमाडौंबाट गोविन्द भट्ट तथा विराटनगरबाट महानन्द सापकोटाहरू थिए ।
यस सम्मेलनले यथार्थमा पूर्वाञ्चलको वाम राजनीतिलाई नै निर्णायक मोड दिएको थियो । गफको मात्र वामपन्थलाई कार्यरूपमा बदल्न निर्णायक दिशा प्रदान गरेको थियो । प्रगतिशील साहित्यिक लेखनको दिशानिर्देश गरेको थियो । साहित्यिक प्रकाशनलाई प्रोत्साहित गरेको थियो । साहित्यकारहरूमा जागरण ल्याएको थियो । राधाकृष्ण मैनाली र वासुदेव शर्माद्वारा सम्पादित हु“दै आएको ‘पञ्चामृत’ पत्रिका त्यसपछि कम्युनिस्टमय भएर प्रकाशित हुन थाल्यो । यसमा रुद्र खरेल पनि सम्पादक मण्डलमा थपिए । झापाकै गौरादहबाट ‘लालटिन’ पत्रिका निस्कियो । घैलाडुबाबाट ‘झम्पल’ निस्कियो, शान्तिनगरबाट ‘झटारो’ निस्कियो, शनिश्चरेबाट ‘मुना’ निस्कियो भने मेची कलेज भद्रपुरबाट ‘मुक्ति सङ्ग्राम’ निस्कियो । यी जम्मैको माउका रूपमा ‘पञ्चामृत’ निरन्तर निस्किरहेको थियो । प्रगतिशील साहित्यकै आलोकमा ‘आ“खो’, ‘भानु’, ‘मोती’हरू पनि निस्क“दै थिए ।
विराटनगरबाट मनमोहन अधिकारी, भरतमोहन अधिकारी, मोहनचन्द्र अधिकारी, डीपी अधिकारी, कमल कोइराला, जनार्दन आचार्य आदिका गम्भीर लेखहरूसहित ‘नव जागरण’ भन्ने पत्रिका जागरणको बिगुल फुक्दै प्रकाशित भएर हातहातमा पुगेको थियो । आठराईको साहित्य सङ्गमले निकाल्दै गरेको ‘प्रोत्साहन’ ताप्लेजुङ खोक्लिङबाट प्रकाशन भएको ‘झुप्रो’, बनारसबाट प्रकाशन भएको ‘मिर्मिरे’ आदि पत्रिकाहरू, महेन्द्र कलेज धरानबाट विद्यार्थीले निकालेको ‘छाया“’ तथा महेन्द्र मोरङ कलेज, विराटनगरका विद्यार्थीले निकाल्दै रहेको ‘प्रकाश’जस्ता पत्रिकाहरूले त्यतिबेला नवयुवाहरूका पाखुरामा क्रान्तिकारी ऊर्जा भर्ने गर्दथे ।
शोषण दमनविरुद्ध कविहरू कविता लेख्थे भने गीतकारहरू गीत लेख्थे, गायकहरू गाउ“थे । झापाली सङ्घर्षको पृष्ठभूमि तयार गर्न गीतहरूको महŒवपूर्ण भूमिका थियो । घण्टौं लगाएर प्रवचनद्वारा अन्यायविरुद्ध जगाउन नसकिएका सोझा गाउ“वासी जनता एउटा मार्मिक गीतबाट जिउज्यान अर्पेर अन्यायविरुद्ध लडाइ“ लड्न तयार हुन्थे । मस“ग यस लेखमा प्रस्तुत गर्न त्यतिबेलाका धेरै गीतहरू छैनन् । हिजोआज जस्तो रेकर्डको अवस्था, गायनलाई संरक्षण गर्ने सुविधा त्यतिबेला थिएन । यसै कानमा रेकर्ड हुने र स्मरणमा संरक्षण गर्नुपर्ने वाध्यताले विस्मृतिको गर्भमा ती महŒवपूर्ण गीतहरू विलिन हु“दै छन् । तैपनि म सम्झनाका रूपमा केही यहा“ राख्न चाहन्छु–
जोत्नेको यो भूमि हो, भूमि सबको साझा हो
साझा भूमि साझा भोग, यही नै हाम्रो माग हो ।
क्रान्तिकारीहरूले यो गीत गाउ“दा किसानहरू मन्त्रमुग्ध हुने गर्दथे । यस्तै अर्को–
भोका नाङ्गा ज्यामी किसान एक भएर
साझा हक साझा भोग लिऊ“ लडेर ।
यस्तै अर्को गीत थियो–
धरती भन्छिन् हु“ म आमा यी सारा भोकको
हु“दैन हेर † धरती यहा“ एकलौटी कसैको ।
यस्तै अर्को लोकभाकामा गाइएको गीत थियो–
यसपालि मंसिर मैनामा रामशाली धानको कुनिया“
भु“डेले रैतीको धान लुट्ता देख्नेछन् सारा दुनिया“ ।।
विराटनगरवासी लव प्रधानले लेखेर जेबी टुहुरेले गाएको एउटा गीत जो अमर जतिकै छ–
बसाइ“ं हि“ड्नेको ता“तीले बस्नेको मन रुवाउ“दछ
लाखौंका लागि उजाड छ यो देश मुठीभरलाई त स्वर्ग छ ।
अर्को गीत छ–
जान्न म त नि हो गोर्खा भर्ती मलाया छाउनीमा
पापी मोरो कुइरेको देशैमा ।
यस्तै अर्को गीत छ–
माया छ आमा तिमीलाई, पवित्र दिलले माया छ
परेको छाप मेटिनेछैन, तिमीलाई ह“साउने धोको छ ।
अन्नको दाना नपाए झरनाको पानी पिउ“ला
अझै त आमा जिउ“दै छ छोरो तिमीलाई ह“साइ राखु“ला †
यस्तै गोकुल जोशीले पल्टन जाने कामका विरोधमा रचेको एउटा गीत पनि प्रसिद्ध रह्यो–
नमार गरिबलाई नजाऊ अङ्ग्रेजी पल्टनमा ...।
झापाको यो सङ्घर्ष नक्सलवाडी विद्रोहको प्रभावबाट बढी प्रभावित भएका कारण त्यतिबेला यहा“का केही क्रान्तिकारीहरू बङ्ला भाषामा पनि गीत गाउ“थे–
पुक दिक लाल सूर्य उगे
चीन दिलो पृथिवी के माउसेतुङ
हाई हाई हो जनगणेर मुक्तिदाता ...
यस्तै अर्को–
युगयुग जिओ चेयरमेन माओ
जिन्दावाद लिन पियाओ
युगयुग जिओ चेयरमेन माओ
जिन्दावाद चाओ...
अझ सामन्तका नाममा वैरीको हत्या गर्न थालेपछि त झन्
सामन्तलाई नगि“डे सैनिकस“ग नभीडे
आउ“दैन है जनवाद छमछम नाचेर...
धाइजनका हरिचरण बानिया“ भन्नुहुन्छ, ‘टीकाराम बर्देवाले एउटा खुकुरी देखाउ“दै निम्न गीत गाउ“दा त कस्तो रौं पनि रोमाञ्चित हुन्थ्यो ।’
सामन्तलाई छिनाउने यही हो धार
दाज्यै ख्यालख्यालैमा...
सतार भाषामा रचिएको गीत पनि सम्झना छ एउटा–
रिङ्गे रेचे आर लाङ्टा बेरे वाङ्वा रेचे हाचिव
नोवा देशा वाङवेनेका हो हो ...
‘भोकानाङ्गा नउठेसम्म यो देश बन्दैन’ भन्ने भाव छ यो गीतमा ।
२६÷२७ सालतिर सरकारले झोडावासीमाथि गरेको अन्यायलाई शब्दमा उतारेर तत्कालको शोषण र उत्पीडन अभिव्यक्त गर्ने एउटा गीत साह्रै मार्मिक लाग्छ–
पहाडमा छ“दा हाम्रो सानो घर थियो
एउटा सानो कोठेबारी हाम्रो ज्यान थियो
एउटा जाली ठालुले
घरबारी सप्पै खोसी लियो ।
सानो पोको बोकी बाबा अघिअघि
दुई दिनको भाइ बोकी आमा पछिपछि
भोकले रु“दै कराउ“दै
रगत र आ“सु बगाउ“दै
... ... ...
बाघभालुस“ग जुध्दै झोडातिर पस्ता
आमा मरिन् जङ्गलमा गोमन सा“पले डस्ता
.... .... ....
घर भत्काउन नदिन
सङ्घर्ष गर्दै बाबा उभि“दा
बाबालाई कुटी मारे
हात्ती लगाई घर भत्काए ...
यसरी एउटा बाढीका रूपमा, एउटा हुरीको पारामा ०२८÷२९ को सङ्घर्ष चम्कियो । शत्रुको सङ्गठन र ताकतको उचित मूल्याङ्कन नगरी सुरु गरिएको उग्र सङ्घर्षले रामनाथ दाहाल, नेत्र घिमिरे, कृष्ण कुइ“केल, नारायण श्रेष्ठ, वीरेन राजवंशी, रामप्रसाद प्रधान, चन्द्रबहादुर डा“गीजस्ता होनहार अमूल्य रत्नहरू गुमाउन पुगियो ।
सुखानीको त्यो देशै थर्काउने सहिदहरूको सहादतपछि उहा“हरूप्रति श्रद्धा व्यक्त गर्ने गीत पनि क्रान्तिकारीहरूले गाए–
आलै छ रगत मुटुमा २१ फागुन भुल्दैनौं
क्रान्तिको बाटो अ“गाल्ने वीर सहिदलाई भुल्दैनौं ।
यस्तै अर्को–
प्राणभन्दा प्यारा हाम्रा सहिदहरूलाई
क्रान्तिकारी लाल सलाम प्यारा सहिदलाई
ताप्लेजुङ : एउटा अभेद्य किल्ला
योगेश भट्टराई
ताप्लेजुङ जिल्ला
ताप्लेजुङ नेपालको सुदूरपूर्वको उत्तरी किल्ला हो । समुद्र सतहबाट ६७० मिटरदेखि विश्वको तेस्रो हिमशिखर कञ्चनजंघा (८,५८६ मिटर) सम्म यो जिल्लामा पर्दछ । ताप्लेजुङ लिम्बू भाषाबाट राखिएको नाम हो भनेर इतिहासकारहरूले लेखेका छन् । लिम्बू भाषामा ताप्ले भनेको ‘राजा’ र जुङ भनेको ‘किल्ला’ अर्थात् लिम्बू राजाले राज्य गरेको क्षेत्र भएकाले यसलाई ताप्लेजुङ भनिएको हो । २०६८ सालको राष्ट्रिय जनगणनाअनुसार यो जिल्लाको जनसङ्ख्या महिला ६६,९०९ र पुरुष ६०,५५२ गरी १,२७,४६१ रहेको छ भने कुल क्षेत्रफल ३,६४६ वर्ग किलोमिटर रहेको छ । यस जिल्लामा २६,५०९ घरधुरी रहेका छन् । ताप्लेजुङमा मुख्यतया लिम्बू, ब्राह्मण, क्षेत्री, राई, शेर्पा, गुरुङ, मगर, नेवार, तामाङ, सुनुवार, ढोक्प्या, कामी, दमाई, सार्कीलगायतका जाति÷जनजातिहरूको बसोबास रहेको छ ।
हिन्दु, बौद्ध, किरात र इसाई धर्मावलम्बीहरू बसोबास गर्ने यो जिल्लामा दर्जनौं भाषाभाषी र संस्कृतिमा आबद्ध मानिसहरूको बसोबास रहेको छ । मानव सभ्यताको दृष्टिले ताप्लेजुङ जिल्ला समाजशास्त्र÷मानवशास्त्रीय अध्ययनका लागि खुला विश्वविद्यालय हो भन्न सकिन्छ । संसारमा पाइने ३२ जातिका गुरा“समध्ये ताप्लेजुङ जिल्लाको मिल्के–जलजले क्षेत्रमा मात्र २८ प्रजातिका गुरा“सहरू पाइन्छन् । वार्षिक तीन लाखभन्दा बढी दर्शनार्थी आउने पाथीभरा देवी यहा“को पवित्र धार्मिक तीर्थस्थल हो, जसमा हिन्दु, बुद्धिस्ट र किरातीहरूले समान सम्मानका साथ पूजाआजा गर्ने गर्दछन् । रेडपान्डा, हिमभालु र हिउ“चितुवालगायत यस जिल्लामा चरा र जनावरका २५० प्रजातिहरू पाइन्छन् । कृषि, पर्यटन, पशुपालन, घरेलु (कपडा बुन्ने डोको, नाम्लो, थुन्से, डालो, मान्द्रो बनाउने आदि) यहा“का मानिसहरूको मुख्य पेसा हो । पछिल्लो समयमा यस जिल्लाबाट वर्षमा ६ अर्बको अलैंची र ठूलो मात्रामा चिराइतो निकासी हुने गरेको छ । तमोर, काबेली, मेवा, मैवा, धुन्सालगायतका दर्जनौं खोलानालाहरूले यो जिल्लाको सुन्दरतालाई चम्काएका छन् । काबेली नदीमा जलविद्युत् आयोजना निर्माण सम्पन्न भएको छ भने अन्य नदीमा पनि यो क्रम अघि बढ्दै छ । तमोर नदीमा मात्र पनि हजारौं मेगावाट बिजुली उत्पादन गर्न सकिन्छ । गाउ“गाउ“मा साना जलविद्युत् आयोजनाले रातको समयमा ताप्लेजुङको ग्रामीण बस्तीलाई चम्किलो बनाइरहेको छ ।
एक नगरपालिका र ४७ गाविस भएको यो जिल्लामा निर्वाचन क्षेत्र नं. २ मा २३ गाविस पर्दछन् भने बा“की क्षेत्र नं. १ मा रहेको छ । झापाको चारआलीदेखि मेची राजमार्गले सडक यातायातबाट जोडिएको यो जिल्ला काठमाडौं र विराटनगरबाट सुकेटार विमानस्थलमार्फत हवाई यातायातबाट समेत जोडिन पुगेको छ । धनकुटा–वसन्तपुर हु“दै गुफा–सा“घु–ताप्लेजुङ जोड्ने र धनकुटाको मूलघाटबाट तमोर नदीको किनारैकिनार ताप्लेजुङ पुग्ने अर्को मोटरबाटो सम्पन्न भए ताप्लेजुङलाई तराई÷मधेसस“ग जोड्ने छोटो र सजिलो हुनेछ । यी आयोजनाका लागि नेकपा (एमाले)को नेतृत्व र जनप्रतिनिधिहरू लागिरहेका छन् ।
कम्युनिस्ट आन्दोलनको विस्तार
पहिलो र दोस्रो विश्वयुद्धस“गै विजयी बनेको रसियन र चिनिया“ क्रान्ति तथा भारतको स्वतन्त्रता सङ्ग्रामले नेपालमा समेत परिवर्तनका लागि आधार तयार गर्दै थियो । युवाहरूको मस्तिष्कमा क्रान्तिको जबर्जस्त प्रभाव पर्न थालेको थियो । त्यहीक्रममा ००६ सालमा पुष्पलालको नेतृत्वमा नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी गठन भयो । त्यसले क्रमशः पूर्व–पश्चिम, उत्तर–दक्षिण आफ्नो प्रभाव विस्तार गर्न थाल्यो । त्यही सिलसिलामा कम्युनिस्ट पार्टीको प्रचार गर्दै संखुवासभाका बल्लभमणि दाहाल ०१४÷१५ सालतिर सुन्दर पहाडी जिल्ला ताप्लेजुङ पुगे । प्रजापति काफ्लेलगायत केहीस“ग सम्पर्क बढाए । तर, यो अभियानले राम्ररी निरन्तरता पाउन सकेन । केही वर्षपछि फेरि अम्बिका सा“वाहरू सक्रिय भए । त्यसक्रममा अम्बिका सा“वा, लक्ष्मी अधिकारी, शिव दाहाल, काजी श्रेष्ठलगायतका मानिसहरूले केही सङ्गठित प्रयत्न गरे । ०२६÷२७ सालतिर नन्दकुमार प्रसाईं बेगवान गतिमा ताप्लेजुङ पुगे । कम्युनिस्ट विचारको राजनीति र सङ्गठनले केही मात्रामा गति पक्रियो । विभिन्न व्यक्तिहरू शिक्षकका रूपमा विद्यालय÷विद्यालयमा पुगे र दिउ“सो कक्षाकोठामा अध्यापन गराए र बिहान बेलुका वामपन्थी विचारको प्रचार गर्न थाले । यो क्रम क्रमशः अघि बढ्दै गयो । सिनाम, खोक्लिङलगायतका गाउ“हरूमा विचारको प्रभाव देखा पर्न थाल्यो । भानु माविमा विद्यार्थीहरूले स्ववियु नै गठन गरे । भानुभक्त सिटौला, वासु गिरी, दिवाकर बराल, सीएम कन्दङ्वालगायतले शिक्षकको साथै कम्युनिस्ट पार्टीको विचार फैलाउन भूमिका खेले । ०२७÷२८ सालको झापा विद्रोहले नजिकैको पहाडी जिल्लालाई प्रभावित नगर्ने सवाल नै थिएन । अनि सुरु भयो, को–अर्डिनेसन केन्द्रअन्तर्गतको सङ्गठनको निर्माण । ०३३ सालमा रत्नकुमार बान्तावा, हरि नेपाल र कुलप्रसाद उपे्रतीसहितको इलाम, पा“चथर, ताप्लेजुङको संयुक्त कमिटी निर्माण भयो । क्रमशः ताप्लेजुङका लागि छुट्टै कमिटी निर्माणका लागि आधार तयार हु“दै गयो । त्यसक्रममा डिल्लीजङ्ग मादेन सचिव, हरि नेपाल, भरत श्रेष्ठ र कुल मादेन सदस्य रहेको कमिटी निर्माण भयो । तर यो कमिटी क्रियाशील हुन सकेन । अनि ०३४ सालमा हरि नेपाल सचिव र कुलप्रसाद उपे्रती, वासु शाक्य, चन्द्र पुरी, इन्द्र डा“गी, सिंहबहादुर इवारुङ र देउमान कु“वर सदस्य रहेको कमिटी निर्माण भयो । यो कमिटी सक्रिय हु“दै थियो । बीचैमा कमरेड हरि नेपाल र चन्द्र पुरीको हत्या भयो । अनि कुलप्रसाद उपे्रती सचिव र देवराज घिमिरे, ओम ओझा, सिंहबहादुर इवारुङ, ओम राई, भरत श्रेष्ठ, धनबहादुर गुरुङसहितको कमिटी निर्माण भयो । यो कमिटीले सक्रियताका साथ पार्टीको विचार र सङ्गठनको विस्तार ग¥यो । यसक्रममा पार्टी नेताहरू अमृतकुमार बोहरा र प्रदीप नेपालले इन्चार्जको भूमिका निर्वाह गर्नुभयो । ०३५÷३६ को विद्यार्थी आन्दोलनस“गै ताप्लेजुङमा वाम आन्दोलनले नया“ गति लियो । टंक कार्की, भरत श्रेष्ठ, सुशीला श्रेष्ठ, माधव प्रधानलगायतले आन्दोलनलाई गति दिन भूमिका निर्वाह गरे । ०४८ सालसम्म कुलप्रसाद उपे्रतीको नेतृत्वमा रहेको कमिटीले नै तत्कालीन नेकपा (माले) को निर्माणमा भूमिका खेल्ने काम ग¥यो । पार्टीले ०४३ सालको पञ्चायती चुनावलाई उपयोग गर्ने नीति लियो । अम्बिका सा“वा जनपक्षीय उम्मेदवारका रूपमा खडा भए । जिल्लाव्यापी रूपमा प्रभावशाली प्रचार अभियान सञ्चालित भए । राष्ट्रिय पञ्चायत र गाउ“ पञ्चायतको चुनाव उपयोगको नीतिले पार्टीलाई एकैचोटि जनव्यापी बनाइदियो । गाउ“गाउ“मा पार्टी कमिटीहरू निर्माण हुन थाले । विद्यालयहरूमा अनेरास्ववियुका गतिविधिहरू हुन थाले । यी सबै कामहरूमा शिक्षकहरूको अग्रणी भूमिका रह्यो । कम्युनिस्ट आन्दोलनका अग्रज नेताहरू मदन भण्डारी, सीपी मैनाली, राधाकृष्ण मैनालीको जन्मभूमि ऐतिहासिक विद्यार्थी आन्दोलनका नेता टङ्क कार्की र त्यसपछि योगेश भट्टराईको जन्म र कर्मभूमिका रूपमा परिचित छ, ताप्लेजुङ जिल्ला । ताप्लेजुङमा नेकपा (एमाले)को विस्तारका लागि देवराज घिमिरेसहित डिल्ली घिमिरे, हरि घिमिरे, भरत चुडाल, गणेश राई, खेमराज राज पोखरेल, पुण्य खरेल, ओम ओझा, लक्ष्मी कु“वर, पीपी ढुङ्गाना, प्रजापति काफ्ले, वासु शाक्य, चन्द्र पुरी, धनबहादुर गुरुङ, खेमराज खरेल, विश्व बराललगायतले आ–आफ्नो समयमा महŒवपूर्ण भूमिका रहेको छ । पार्टी प्रमुखका रूपमा रत्नकुमार बान्तवा, डिल्लीजङ्ग मादेन, हरि नेपाल, कुलप्रसाद उपे्रती, डिल्ली खरेल, तिलकुमार मेन्याङ्वो, डिल्ली प्रसाईं, काजीमान साम्सोहाङ, राम सुवेदी र बलबहादुर साम्सोहाङ (हाल जिल्ला अध्यक्ष) हरूको नेकपा (एमाले)को निर्माण, विस्तार तथा विजय अभियानमा नेतृत्वदायी भूमिका रहेको छ ।
आजसम्म अपराजित एमाले
ताप्लेजुङ जिल्लाले कम्युनिस्ट आन्दोलनको गौरवपूर्ण इतिहास मात्र निर्माण गरेको छैन, यसले दलीय प्रतिस्पर्धामा अपराजित इतिहास पनि बनाएको छ । जनताको बहुदलीय जनवादको नेतृत्वकर्ता जननेता मदन भण्डारीको जन्मभूमि, अमर सहिद हरि नेपालको कर्मभूमि, कांगे्रेसी सर्वसत्तावादका विरुद्धको सङ्घर्षमा सहिद भएका इन्द्र थेबे र रुकमान थेबेले रगत–पसिना बगाएको यो जिल्लाको क्षेत्र नं. २ मा आजसम्म नेकपा
(एमाले)ले पराजय भोग्नुपरेको छैन ।
०४८ र २०५१ को आमनिर्वाचनमा यो जिल्लाको क्षेत्र नं. २ बाट अम्बिका सा“वाले विजय प्राप्त गरेका थिए भने ०५६ को निर्वाचनमा ओम ओझा तथा ०६४ र ०७० को संविधानसभाको निर्वाचनमा डम्बरध्वज तुम्बाहाम्फेले विजय प्राप्त गरी सुन्दर पहाडी जिल्लामा सूर्य चिह्न फहराउन सफल भएका थिए । २३ वटा गाविस रहेको क्षेत्र नं. २ मा ०५४ सालमा सम्पन्न स्थानीय निकायको निर्वाचनमा पा“चवटा गाविसबाहेक सबै गाविसमा एमालेका सूर्यध्वजाबाहक प्रतिनिधिहरूले विजय हासिल गरेका थिए । यो क्षेत्रमा एमाले र जनताको सम्बन्ध पानी र माछाजस्तै वा नङ र मासुजस्तै घनिष्ठ र अन्योन्याश्रित रह“दै आएको छ । क्षेत्र नं. १ मा पनि पा“चवटा संसदीय निर्वाचनमा तीनपटक नेकपा (एमाले)ले विजय प्राप्त गरेको छ, जसमा ०५१ मा कुलप्रसाद उपे्रती, ०५६ मा तिलकुमार मेन्याङ्वो र ०७० मा भूपेन्द्र थेवे विजयी भएको पाइन्छ । ०५४ सालमा सम्पन्न भएको जिविस निर्वाचनमा समेत सभापति र उपसभापतिसहित सबै स्थानमा नेकपा
(एमाले)कै प्रतिनिधिहरूले विजय प्राप्त गरेका थिए । विगतको प्रतिनिधिसभाको २०५ क्षेत्र र संविधानसभाका २४० निर्वाचन क्षेत्रमध्ये ताप्लेजुङ क्षेत्र नं. २ मात्र यस्तो क्षेत्र हो, जहा“ आजसम्म एमालेले पराजय सहनुपरेको छैन । यसरी यो क्षेत्रले सिङ्गो पार्टीको इतिहासमा पनि विजयको गौरवगाथा कायम गरेको छ ।
एमालेको रजत महोत्सव
विगत २५ वर्षदेखि अपराजित यात्रा गर्दै आएको नेकपा (एमाले)ले ताप्लेजुङ क्षेत्र नं. २ मा भव्य रजत–महोत्सव मनाएको छ । यही फागुन ७ गते प्रजातन्त्र दिवसको अवसर पारेर आयोजना गरिएको रजत महोत्सवको स्थानीय दोभान बजारमा पूर्वप्रधानमन्त्री तथा पार्टीका वरिष्ठ नेता माधवकुमार नेपालले एक भव्य समारोहका बीच शुभारम्भ गर्नुभयो । गाउ“गाउ“बाट आएका ‘नेकपा (एमाले)का हजारौं समर्थक तथा शुभचिन्तकहरूको उल्लासमय उपस्थितिमा सुरु भएको रजत महोत्सवलाई पार्टी सचिव योगेश भट्टराई, वैकल्पिक केन्द्रीय सदस्यहरू सोम मिश्र र भास्कर काफ्ले, पूर्वसांसद तिलकुमार मेन्याङ्वो, वर्तमान सभासद् डम्बरध्वज तुम्बाहाम्फेलगायतले नेकपा (एमाले)को यो अभेद्य किल्ला दशकौंसम्म पनि कायम रहोस् भन्ने शुभकामना व्यक्त गरेका थिए । पार्टी अध्यक्ष बलबहादुर साम्सोहाङको अध्यक्षता, सचिव केशर मेन्याङ्बोको सञ्चालन, उपाध्यक्ष मातृका भट्टराईको स्वागत मन्तव्य तथा उपसचिव मङ्गलसिंह केदेम र सम्पर्क मञ्चका अध्यक्ष सन्तोष मादेनको मन्तव्यसमेत रहेको उक्त कार्यक्रममा प्रख्यात कलाकारहरू मनोज गजुरेल, कमलीकान्त भेटवाल, टङ्क आचार्यसहित स्थानीय कलाकारहरूको रोचक सा“स्कृतिक प्रस्तुतिसमेत रहेको थियो । क्षेत्र नं. २ का सबै गाविसहरूमा पार्टी तथा जनसङ्गठनका भेला, प्रशिक्षणहरू, खेलकुद, साहित्यिक तथा सांस्कृतिक कार्यक्रम,ज्येष्ठ नागरिकको सम्मान, पुराना कार्यकर्ताहरूको सम्मानलगायतका रचनात्मक कार्यक्रम गर्दै ०७२ चैत ३ गते जननेता मदन भण्डारीको जन्मगाउ“ ढुङ्गेसा“घुमा पार्टी महासचिव ईश्वर पोखरेलको प्रमुख आतिथ्यतामा रजत महोत्सवको समापन समारोह गर्ने एमाले जिल्ला कमिटी ताप्लेजुङको योजना रहेको छ । त्यस अवसरमा पे्रस चौतारी नेपाल ताप्लेजुङका शाखा र उद्योग व्यवसायी महासंघका सचिव स्थानीय ढुंगेसा“घु निवासी बलबहादुर तामाङका बीचमा कर्णबहादुर–जैमति पत्रकारिता पुरस्कार स्थापना गर्ने र त्यसका लागि बलबहादुर तामाङबाट अक्षयकोषमा दुई लाख उपलब्ध गराउने गरी सहमतिपत्रमा समेत हस्ताक्षर भएको छ । आर्थिक समृद्धि, विकास र सामाजिक रूपान्तरणको जनअपेक्षालाई सही ढङ्गले नेतृत्व गर्दै नेकपा (एमाले)ले आगामी दिनमा समेत आफ्नो विजय यात्रालाई निरन्तरता दिनेछ । यसरी ताप्लेजुङ जिल्ला देशभरिको नेकपा (एमाले)का लागि पे्ररणा र गौरवको मानक बनेको छ । यो गौरव निरन्तर निरन्तर कायम रहिरहोस्, हार्दिक शुभकामना †
नक्सलवाडी जहा“ लिन प्याओको सालिक खडा छ †
सूर्य थापा
नेपालमा झापा आन्दोलनको पे्ररकका रूपमा लिइने भारतको नक्सलवाडी किसान विद्रोह आज प्रायः सुनसान जस्तै छ । चारु मजुमदारको नेतृत्वमा नक्सलवाडी विद्रोहका क्रममा सत्तरीको दशक (भारत) मुक्तिको दशक हुने उद्घोष गरिएको थियो, जुन एउटा मनोगत घोषणा मात्रै साबित हुन पुग्यो । तर, त्यसले भारतको पश्चिम बङ्गालसहित पूर्वी नेपालको झापा जिल्लामा भयानक कम्पन नै पैदा ग¥यो । त्यसकै जगमा अघि बढेर भारतमा भाकपा (माले) लिबरेसन र नेपालमा नेकपा (एमाले) आज फरकफरक हैसियत, भूमिका र परिवेशमा क्रियाशील छन् ।
नक्सलवाडी आन्दोलन मूलतः सन् १९७२ मा कोलकातामा महासचिव चारु मजुमदारको गिरफ्तारी तथा १२ दिनको कठोर यातनापछि जुलाई २८ मा भएको हत्यापश्चात् सङ्घर्षको महाभुमरीमा फस्न पुग्यो । सन् १९७४ मा महासचिव बनाइएका सुव्रत दत्त (जौहर)को पनि एक वर्ष बित्दा नबित्दै नोभेम्बरमा पुलिसस“गको भिडन्तमा हत्या भयो । जबकि, त्यतिबेला ‘चारु मजुमदार हतियार बनाउनुहुन्छ, कामरेड जौहर तिनमा सान लगाउनुहुन्छ’ भन्ने भनाइ नक्सलवाडी पङ्क्तिमा अत्यन्तै चर्चित मानिन्थ्यो । सन् १९७५ मा भारतमा लागू गरिएको ‘संकटकाल’ खासमा नक्सलाइटहरूलाई नामेट पार्ने योजनाकै कडी थियो । त्यसको कठोर मारअन्तर्गत नेतृत्वको छानीछानी हत्या गरेरै ‘नक्सलाइट आन्दोलनको उभार’ सामान्य पारियो । आपसी विभाजन र आन्तरिक विवाद पनि त्यसको अवसान र अधोगतिका कारक थिए, जस्तो कि सन् १९८१ सम्म आइपुग्दा नक्सलवाडी आन्दोलन दर्जनभन्दा बढी समूहमा विभाजित र छिन्नभिन्नजस्तै बन्न पुगेको पाइन्छ ।
सन् १९६६ मा उठेको नक्सलवाडी विद्रोह खाडीवाडी, नक्सलवाडी, फा“सीदेवा र सिलिगुडी क्षेत्रका केही इलाकामा जमिनदारको जमिन कब्जा, बाली दख्खल र हतियार कब्जा गर्दै सुरु भएको थियो । १९६७ को २४ मेका दिन भूमिगत नेताहरूलाई पक्राउ गर्न आएका पुलिसमाथि झन्डै तीन हजार किसानले धनुबाण आदिद्वारा आक्रमण गरे र त्यसक्रममा एक प्रहरी इन्स्पेक्टरको ज्यान गयो । भोलिपल्ट मे २५ का दिन पुलिसले गोली चलाउ“दा सात महिला (धनेश्वरी देवी, सीमाश्वरी मल्लिक, नयनश्वरी मल्लिक, सुरुवाला वर्मन, सोनामती सिंह, फूलमती देवी, सामश्वरी श्वेतवानी, ग्राउदाउ श्वेतवानी र खर्सिङ मल्लिक तथा दुई बच्चाको मृत्यु भयो ।) नक्सलवाडीस्थित (सन् १९५७ मा स्थापित तथा हालसम्मै प्राथमिक हैसियतमा नै कायम) बेंगाइजोत प्राथमिक विद्यालयको बाहिरी प्राङ्गणमा यिनै दिवङ्गत व्यक्तिहरूको स्मृतिमा स्मारक तथा अन्तर्राष्ट्रिय र भारतीय कम्युनिस्ट आन्दोलनका विभिन्न सात नेताहरूको अर्धकदको प्रतिमा रहेको छ । अचम्मको कुरा चीनमा माओत्से तुङको षड्यन्त्रपूर्वक हत्या गरी नेतृत्व हत्याउन उद्यत रहेका तत्कालीन उपाध्यक्ष लिन प्याओ, जसको आफ्नो कर्तुत खुलेपछि भाग्ने क्रममा हवाईजहाज दुर्घटनामा मृत्यु भएको थियो, तिनको सालिकसमेत नक्सलवाडीमा सम्मानपूर्वक देख्न सकिन्छ । यसरी लिन प्याओलाई सम्मान गर्ने सायद यो संसारकै एक मात्र भूमि ‘नक्सलवाडी’ बन्न पुगेको छ । साथमा लेनिन, स्टालिन, माओत्से तुङ (त्यसपछि लिन प्याओ), चारु मजुमदार, सरोज दत्त र महादेव मुखर्जीको प्रतिमा त्यहा“ राखिएको छ ।
यसपालि फागुन २८ (मार्च ९ तारिख)का दिन नक्सलवाडीस्थित यस स्मारकको अवलोकन गरिरह“दा हामी (राजेन्द्र गौतम, खिमलाल भट्टराई र म) लाई आश्चर्य लाग्यो । खासगरी प्रतिमास्थल हेर्दा नै आ“खा बिझाउने स्थिति बन्यो । किनभने, त्यहा“ कार्ल माक्र्सलाई चाहि“ छुटाएर लिन प्याओको पो सालिक देख्न सकिन्थ्यो † जुनसुकै देशका आन्दोलन आफ्नै सही वा गलत सिद्धान्त, नीति, विचार, निष्कर्ष र व्यवहारका कारण सफल वा असफल हुने हो । यो तथ्य नक्सलवाडी र झापा आन्दोलन दुवैकौ विगत चार दशक लामो अन्तरालका राजनीतिक हविगत उतारचढावले स्पष्ट गरेका छन् ।
नक्सलवाडी आन्दोलन आफ्ना उग्रपन्थी र मनोगत निष्कर्षहरूद्वारा वशीभूत हु“दै अगाडि बढ्दा आज खासै निर्णायक भूमिकामा पाइ“दैन । झापा विद्रोह नक्सलवाडीको प्रभाव, चिनिया“ सांस्कृतिक क्रान्तिको पे्ररणा र माओत्से तुङ विचारधाराको मार्गदर्शन परित्याग गर्दै नेपालको विशिष्टतामा जनताको बहुदलीय जनवादको विकास गरेर त्यसको आलोकमा अघि बढिरहेको छ । यसले मनमोहन अधिकारीको नेतृत्वमा एकल कम्युनिस्ट सरकारको नेतृत्व गर्नुका साथै माधवकुमार नेपाल, झलनाथ खनाल र हाल झापा आन्दोलनकै एक प्रमुख नेता केपी शर्मा ओलीको नेतृत्वमा यतिबेला सरकार सञ्चालन गर्दै मुलुकमै आफ्नो नेतृत्वदायी हैसियत र भूमिका निर्वाह गर्न सक्षम सावित भएको छ ।
नेपालमा झापा आन्दोलनको पे्ररकका रूपमा लिइने भारतको नक्सलवाडी किसान विद्रोह आज प्रायः सुनसान जस्तै छ । चारु मजुमदारको नेतृत्वमा नक्सलवाडी विद्रोहका क्रममा सत्तरीको दशक (भारत) मुक्तिको दशक हुने उद्घोष गरिएको थियो, जुन एउटा मनोगत घोषणा मात्रै साबित हुन पुग्यो । तर, त्यसले भारतको पश्चिम बङ्गालसहित पूर्वी नेपालको झापा जिल्लामा भयानक कम्पन नै पैदा ग¥यो । त्यसकै जगमा अघि बढेर भारतमा भाकपा (माले) लिबरेसन र नेपालमा नेकपा (एमाले) आज फरकफरक हैसियत, भूमिका र परिवेशमा क्रियाशील छन् ।
नक्सलवाडी आन्दोलन मूलतः सन् १९७२ मा कोलकातामा महासचिव चारु मजुमदारको गिरफ्तारी तथा १२ दिनको कठोर यातनापछि जुलाई २८ मा भएको हत्यापश्चात् सङ्घर्षको महाभुमरीमा फस्न पुग्यो । सन् १९७४ मा महासचिव बनाइएका सुव्रत दत्त (जौहर)को पनि एक वर्ष बित्दा नबित्दै नोभेम्बरमा पुलिसस“गको भिडन्तमा हत्या भयो । जबकि, त्यतिबेला ‘चारु मजुमदार हतियार बनाउनुहुन्छ, कामरेड जौहर तिनमा सान लगाउनुहुन्छ’ भन्ने भनाइ नक्सलवाडी पङ्क्तिमा अत्यन्तै चर्चित मानिन्थ्यो । सन् १९७५ मा भारतमा लागू गरिएको ‘संकटकाल’ खासमा नक्सलाइटहरूलाई नामेट पार्ने योजनाकै कडी थियो । त्यसको कठोर मारअन्तर्गत नेतृत्वको छानीछानी हत्या गरेरै ‘नक्सलाइट आन्दोलनको उभार’ सामान्य पारियो । आपसी विभाजन र आन्तरिक विवाद पनि त्यसको अवसान र अधोगतिका कारक थिए, जस्तो कि सन् १९८१ सम्म आइपुग्दा नक्सलवाडी आन्दोलन दर्जनभन्दा बढी समूहमा विभाजित र छिन्नभिन्नजस्तै बन्न पुगेको पाइन्छ ।
सन् १९६६ मा उठेको नक्सलवाडी विद्रोह खाडीवाडी, नक्सलवाडी, फा“सीदेवा र सिलिगुडी क्षेत्रका केही इलाकामा जमिनदारको जमिन कब्जा, बाली दख्खल र हतियार कब्जा गर्दै सुरु भएको थियो । १९६७ को २४ मेका दिन भूमिगत नेताहरूलाई पक्राउ गर्न आएका पुलिसमाथि झन्डै तीन हजार किसानले धनुबाण आदिद्वारा आक्रमण गरे र त्यसक्रममा एक प्रहरी इन्स्पेक्टरको ज्यान गयो । भोलिपल्ट मे २५ का दिन पुलिसले गोली चलाउ“दा सात महिला (धनेश्वरी देवी, सीमाश्वरी मल्लिक, नयनश्वरी मल्लिक, सुरुवाला वर्मन, सोनामती सिंह, फूलमती देवी, सामश्वरी श्वेतवानी, ग्राउदाउ श्वेतवानी र खर्सिङ मल्लिक तथा दुई बच्चाको मृत्यु भयो ।) नक्सलवाडीस्थित (सन् १९५७ मा स्थापित तथा हालसम्मै प्राथमिक हैसियतमा नै कायम) बेंगाइजोत प्राथमिक विद्यालयको बाहिरी प्राङ्गणमा यिनै दिवङ्गत व्यक्तिहरूको स्मृतिमा स्मारक तथा अन्तर्राष्ट्रिय र भारतीय कम्युनिस्ट आन्दोलनका विभिन्न सात नेताहरूको अर्धकदको प्रतिमा रहेको छ । अचम्मको कुरा चीनमा माओत्से तुङको षड्यन्त्रपूर्वक हत्या गरी नेतृत्व हत्याउन उद्यत रहेका तत्कालीन उपाध्यक्ष लिन प्याओ, जसको आफ्नो कर्तुत खुलेपछि भाग्ने क्रममा हवाईजहाज दुर्घटनामा मृत्यु भएको थियो, तिनको सालिकसमेत नक्सलवाडीमा सम्मानपूर्वक देख्न सकिन्छ । यसरी लिन प्याओलाई सम्मान गर्ने सायद यो संसारकै एक मात्र भूमि ‘नक्सलवाडी’ बन्न पुगेको छ । साथमा लेनिन, स्टालिन, माओत्से तुङ (त्यसपछि लिन प्याओ), चारु मजुमदार, सरोज दत्त र महादेव मुखर्जीको प्रतिमा त्यहा“ राखिएको छ ।
यसपालि फागुन २८ (मार्च ९ तारिख)का दिन नक्सलवाडीस्थित यस स्मारकको अवलोकन गरिरह“दा हामी (राजेन्द्र गौतम, खिमलाल भट्टराई र म) लाई आश्चर्य लाग्यो । खासगरी प्रतिमास्थल हेर्दा नै आ“खा बिझाउने स्थिति बन्यो । किनभने, त्यहा“ कार्ल माक्र्सलाई चाहि“ छुटाएर लिन प्याओको पो सालिक देख्न सकिन्थ्यो † जुनसुकै देशका आन्दोलन आफ्नै सही वा गलत सिद्धान्त, नीति, विचार, निष्कर्ष र व्यवहारका कारण सफल वा असफल हुने हो । यो तथ्य नक्सलवाडी र झापा आन्दोलन दुवैकौ विगत चार दशक लामो अन्तरालका राजनीतिक हविगत उतारचढावले स्पष्ट गरेका छन् ।
नक्सलवाडी आन्दोलन आफ्ना उग्रपन्थी र मनोगत निष्कर्षहरूद्वारा वशीभूत हु“दै अगाडि बढ्दा आज खासै निर्णायक भूमिकामा पाइ“दैन । झापा विद्रोह नक्सलवाडीको प्रभाव, चिनिया“ सांस्कृतिक क्रान्तिको पे्ररणा र माओत्से तुङ विचारधाराको मार्गदर्शन परित्याग गर्दै नेपालको विशिष्टतामा जनताको बहुदलीय जनवादको विकास गरेर त्यसको आलोकमा अघि बढिरहेको छ । यसले मनमोहन अधिकारीको नेतृत्वमा एकल कम्युनिस्ट सरकारको नेतृत्व गर्नुका साथै माधवकुमार नेपाल, झलनाथ खनाल र हाल झापा आन्दोलनकै एक प्रमुख नेता केपी शर्मा ओलीको नेतृत्वमा यतिबेला सरकार सञ्चालन गर्दै मुलुकमै आफ्नो नेतृत्वदायी हैसियत र भूमिका निर्वाह गर्न सक्षम सावित भएको छ ।
No comments:
Post a Comment